Het Boek. Serie 2. Jaargang 30

[p. 72]

Varia

Samenwerking van Willem Vorsterman en Jan Seversz. te Antwerpen (1528)
(Aanvulling)

Het opstel, dat ik onder bovenstaande titel een paar jaar geleden in dit tijdschrift publiceerde¹⁾, vraagt om een aanvullende verbetering. Aldaar schreef ik (p. 297) over het N. Testament, Antw. Vorsterman en Seversz., Juli 1528 te hebben kunnen vaststellen, na een vergelijking met de editie Vorsterman, 28 Oct. 1528, dat de twee uitgaven ‘in zetsel, typen, houtsneden volmaakt gelijk zijn’ en slechts op de versozijde laatste blz., kol. 2 van reg. 26 af, verschillen. Thans is me gebleken - lichtelijk beschamende ervaring voor een bibliograaf -, dat mijn vergelijking, natuurlijk niet blad voor blad of woord voor woord, maar bij steekproeven verricht, niet secuur genoeg is geweest. De heer Dermul te Antwerpen, die in De Gulden Passer een opstel aan het N. Testament van Juli 1528 heeft gewijd²⁾, is nauwkeuriger te werk gegaan met zijn steekproeven. Zo kwam hij tot de ontdekking, dat het zetsel in de laatste katern (Q; bll. 121-128) in beide uitgaven³⁾ wel degelijk verschillen vertoont. Dank zij enkele foto's, welwillend tot mijn beschikking gesteld door de directie van de Antwerpse bibliotheek, kon thans ook een vergelijking worden ondernomen met het ex. van het N. Testament, 28 Oct. 1528 der Univers. Bibliotheek in Amsterdam, dat ik indertijd, en met onvoldoende resultaat, naast de uitgave van Juli 1528 had gelegd. Inderdaad komen ook daarin dezelfde afwijkingen voor. Derhalve staat nu vast, dat Vorsterman, toen hij in October 1528 de editie, in Juli van dat jaar samen met Seversz. uitgegeven, weer op de markt bracht, hier niet alleen een ander colophon, doch tevens een katern Q met veranderd zetsel aan heeft toegevoegd. Voor de mogelijke aanleiding tot deze verandering zie men Dermul's gissing (p. 258 v. van zijn opstel).

Ter vergelijking volgt hier een passage met afwijkingen in het zetsel.

1) Jg. XXVIII, 295-299.

2) Am. Dermul, Vorsterman's Nieuw Testament van Juli 1528 in De Gulden Passer XXVI (Antw. 1948), 253-261.

3) Een ex. van beide thans in de Stadsbibliotheek van Antwerpen.

[p. 73]

N. Testament	N. Testament
Vorsterman en Seversz., Juli 1528	Vorsterman, 28 Oct. 1528
Bl. 121 a 1 (sign. Q.i.) r. 3: Hoe Iohannes den seuen kercken van Asien schrijft vā // dat ghetuygenisse dat haestelijck gheschiedē moet. En̄ hoe // hi sach seuen candelaren van goude / en̄ int midden eenen // ghelijck wesende den sone Gods. // Dat.i. Capittel. // D(hsn.)Ie openbaringhe Iesu // Christi / die God...	Bl. 121 a 1 (sign. Q.i.) r. 3: Hoe Iohannes den seuen kercken van Asien scrijft / van // dat ghetuyghenisse dat haestelijck ghesciedē moet. En̄ hoe // hi sach seuen candelaeren van goude / en̄ int midden eenen // ghelijck wesende den sone gods. // Dat eerste Capittel. // D(hsn.)Ie Openbaringe Iesu // Chri- // sti / die Godt...

Er zijn heel wat meer van dit soort afwijkingen, doch het lijkt overbodig ze alle op te sommen. De mogelijkheid blijft ondertussen bestaan, al lijkt ze me gering, dat er exemplaren bestaan van de editie 28 Oct. 1528 met de onveranderde tekst van de Juli-uitgave. Men zij dus op zijn hoede.

Tot slot mijn warme dank en hulde aan de heer Dermul, door wiens nauwkeurige vergelijking het verschil der beide uitgaven is ontdekt.

's-Grav., Febr. 1949.

M.E. Kronenberg.

Over typen van R. Pafraet en Jac. de Breda in de 15e eeuw

Oorlog betekent geestelijke achterstand, zo niet totale stilstand. Vandaar dat eerst thans de aandacht wordt gevestigd op de voordracht, door L.A. Sheppard op 19 October 1943 voor de Bibliographical Society gehouden, waarvan het onderwerp, Printing at Deventer in the fifteenth century¹⁾, ons land ten nauwste raakt.

De heer Sheppard behoort tot de incunabulisten van het British Museum, die belast zijn met het samenstellen van de Catalogue of hooks printed in the XVth Century in the British Museum, sinds 1908 geregeld verschijnend. Het is een onmiskenbaar feit, dat in Nederland de wetenschappelijke publicaties der grote bibliotheken enigszins in het gedrang komen. Te constateren, dat dit een gevolg is van het tekort aan ambtenaren en mede van de staag groeiende omvang van het dagelijks bedrijf, geeft een verklaring, doch geen verontschuldiging. Want zonder de uitgave van goede catalogi, die toch een der levensvoorwaarden en een noodzakelijke voedingsbodem van dergelijke instellingen blijft, moet het wetenschappelijk peil op den duur onherroepelijk naar beneden gaan. Er is dus wel enige reden zich af en toe wat zorgen te maken over de toekomst onzer bibliotheken. Dan is het een troost de gedachten te laten gaan naar die rustige kamers achter in de British Museum Library, waar een kleine schare van uitgelezen ambtenaren zich zonder stoornis geheel mag wijden aan de studie der incunabelen en op zijn tijd de resultaten publiceert. Wij, de gelukkige gebruikers van de onovertroffen catalogusdelen, weten het allen, niet tot het beschrijven en ordenen der vroege drukken beperken de Londense incunabulisten zich. Zij bieden ons ook nog de gemotiveerde resultaten van hun navorsingen: fijne verschilletjes, in eenzelfde type opgemerkt, en de aanwijzing der dateringen, hierop berustend. De rijke schat van vergelijkingsmateriaal in de bibliotheek stelt hen daartoe in staat.

Ben ik goed ingelicht, dan is aan de heer Sheppard de taak toebe-

1) Gedrukt in The Library XXIV (Oxf. Lond. etc. 1944), 99-119.

[p. 74]

deeld de catalogus der Nederlandse incunabelen te maken. Blijkbaar is zijn bovengenoemde voordracht een voorproefje der typenonderzoekingen, in dit verband verricht. Want natuurlijk moest ook hij stuiten op het ingewikkelde probleem, dat de grote gelijkenis van enige typen der Deventer drukkers Pafraet en Breda oplevert en waarbij Haebler's Typenrepertorium ons onvoldoende hulp verleent. Een kleine poging ter onderscheiding van beider type 1, op het eerste gezicht vrijwel identiek, heb ikzelf vroeger in mijn catalogus der Deventer incunabelen gedaan. Het voorlopige resultaat droeg ik toen over ‘aan wie meer drukken, vooral gedateerde en geteekende, van Paffract en Breda kan vergelijken’¹⁾. Het verheugt mij dat thans, meer dan vijfentwintig jaar, nadat ik dit schreef, het vraagstuk overzee opnieuw en met meer succes is aangepakt.

Geen reden hier in den brede Sheppard's conclusies weer te geven. Slechts een aansporing tot een ieder, die met vroege Deventer drukken te maken heeft, kennis te nemen van zijn studie. Voor de onderscheiding van Pafraet's typen 1, 3, 5 6 en 7 van de zeer verwante typen 1, 6, 7, 3 en 5 van Breda worden hier, bij enkele afbeeldingen, waardevolle verschilletjes vermeld. Ook voor de veranderingen, omtrent 1483 in Pafraet's type 1 gekomen, geeft Sheppard meer en zuiverder kenmerken dan ik indertijd heb kunnen bijeenbrengen. Eveneens van zijn type 2 worden twee opeenvolgende gedaanten beschreven.

Tot slot een kleine correctie in dit voortreffelijke opstel. Een druk van Henric Pietersz. Lettersnijder te Antwerpen, de Miracula confraternitatis septem dolorum b. virginis Marie (CA. 1261), wordt hier op p. 113 nog als verdwenen vermeld. Dit blijkbaar op gezag van Pater B. Kruitwagen²⁾. Het enig bekende exemplaar bevindt zich echter wel degelijk nog altijd in de Kon. Bibliotheek van Brussel (sign. A. 1365) en al in 1931 kwam het mij in handen. Het is nu eenmaal niet mogelijk te verwachten, dat een buitenlander kennis neemt van alle Nederlandse publicaties. In Het Boek XXIV (1936-'37), 15-16 had de heer Sheppard anders Pater Kruitwagen's rectificatie over dit eens verloren schaap kunnen aantreffen.

's-Grav., Oct. 1948.

M.E. Kronenberg.

1) Zie mijn Catalogus van de incunabelen in de Athenaeum-Bibliotheek te Deventer (Dev. 1917), p. 140 v. en Pl. III op p. 26.

2) O.a. in De Gulden Passer I (Antw. -'s Grav. 1923), 13.