Het Boek. Serie 2. Jaargang 29

[p. 239]

Petrarca, Teghen die strael der minnen
Een unicum van de Koninklijke Bibliotheek

De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bezit het enig bekende exemplaar van een mogelijk te Gouda gedrukte incunabel, Petrarca, Teghen die Strael der Minnen¹⁾. Het boekje bevat de geschiedenis van de koopman Aronus, een vrijgezel, die, op leeftijd gekomen, een te jonge vrouw, de vijftienjarige Marina, trouwt; hij laat haar eenzaam te Genua achter, wanneer zijn zucht naar reizen sterker is dan zijn behoefte aan huiselijk geluk. Hij steekt met vrienden in zee na Marina te hebben bezworen een zwijgzaam minnaar te kiezen, indien zij het haar opgelegde coelibaat niet mocht kunnen dragen. Dat de huwelijkstrouw niet wordt geschonden, dankt Aronus aan het fatsoen van de wijze en onberispelijke meester Dagianus. Deze jurist gaat niet in op de voorstellen van het roekeloos achtergelaten vrouwtje, maar weet Marina te bewegen om zijn vasten, een voorgewende boetedoening, te delen, wat alle zondig verlangen in haar doodt.

Jaren geleden wees ik op deze tekst²⁾, die mij had getroffen door zijn bekoorlijke verteltrant en eigenaardige inhoud, zo volmaakt afwijkend van wat we verder hier te lande aan 15de eeuws proza hebben, Griseldis misschien uitgezonderd. Onze kenners van middelnederlandse letterkunde (hoeveel vertaald werk rekenen we hier niet toe) hebben de vertelling niet opgemerkt. Alleen Holtrop³⁾, de voormalige bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek, die dicht bij de bron zat, heeft even gesproken over de

1) M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise, (1874), no. 1393; voor de toeschrijving aan een Goudse drukker vgl. H. Bradshaw, List of the Founts of Type and Woodcut Devices used by Printers in Holland in the Fifteenth Century, (1871), 22.

2) Zie Handelingen van het tweede congres voor boek- en bibliotheekwezen, Gent 31 Maart-4 April 1932, (1933), 252 vgg.

3) J.W. Holtrop, Monuments typographiques des Pays-Bas au quinzième siècle, (1868), 118.

[p. 240]

‘contenu assez curieux’, en pater dr. Bonaventura Kruitwagen vermeldde titel en ondertitel van de incunabel in een lezing. Dr. C. Ypes vertelt de inhoud in haar proefschrift, verder las ik er niets over¹⁾. Onder Petrarca's werken vindt men het origineel niet, en professor V. Rossi, Petrarcakenner bij uitnemendheid, noemde het dan ook een opusculo pseudo-Petrarchesco²⁾; hij vestigde mijn aandacht op een handschrift in British Museum, dat de oorspronkelijke Latijnse tekst zou kunnen bevatten, n.l. Ms. Harley 2678. membr. saec. XV., waarin, behalve Griseldis en enkele andere werkjes, de Historia de Arono et Marina composita per franciscum petrarcham voorkomt³⁾.

Foto's van de tekst bewezen, dat dit manuscript inderdaad het origineel van Teghen die strael der minnen bevat. En het antiquariaat Goldschmidt⁴⁾ te Londen bleek een handschrift-verzamelband te bezitten ‘being a collection of many short treatises, tales, speeches, epistles, by Aeneas Sylvius, Poggio [etc.]’; hieronder komen voor Griseldis en weer de Historia Aroni et Marinae ‘a curious short novella also found in the British Museum ms. Harley 2678’. De bundel had toebehoord aan een Boheems student, Lucas de Sussicz, die de teksten in 1479 te Bologna bij elkaar bracht, als voorbeelden van Latijnse stijl en elegante welsprekendheid.

Eerst veel later ontdekte ik, langs Champion's editie van de Cent nouvelles nouvelles, dat de Latijnse versie in 1890 was uitgegeven door M. Herrmann⁵⁾ onder de titel Die lateinische Marina, toen een Duitse reeds was gepubliceerd door Ph. Strauch⁶⁾; ook, dat het motief nog na de 15de eeuw opgang had gemaakt in de wereldlitteratuur: Hans Sachs gebruikte het in zijn comedie Die schöne Marina mit dem doctor Dagmanno (1556)⁷⁾ en Goethe be-

1) B. Kruitwagen, Wat men in de Nederlanden las in de 15de eeuw. Zie Bibliotheekleven, X, (1925), 1099. C. Ypes, Petrarca in de Nederlandsche letterkunde, (1934), 22 vgg.

2) In een brief van 20 October 1932.

3) Vgl. H.L.D. Ward, Catalogue of Romances in the Department of Manuscripts in the British Museum, I Gi-Ro, (1883), 797.

4) List no. 13 of Mediaeval Literature offered for Sale by E.P. Goldschmidt & C. Ltd., (1933?), no. 269.

5) Vierteljahrschrift für Litteraturgeschichte, III, (1890), 1 vgg.

6) Zeitschrift für deutsches Alterthum und deutsche Literatur, XXIX, (der neuen Folge siebenzehnter Bd.), (1885), 325 vgg.; ook Strauch noemt het verhaal Marina.

7) Strauch, t.a.p., 341. - Vgl. H. Sachs, Werke hrsg. von A. v. Keller, [u. E. Goetze], XIII, (1880), 84 vgg.

[p. 241]

werkte de novelle voor zijn Unterhaltungen deutscher Ausgewanderten¹⁾, waar de geestelijke de Geschichte vom Prokurator vertelt, die de baronesse ‘zierlich, vernünftig, unterhaltend und unterrichtend’ noemt, wat wel Goethe's eigen waardering van het verhaal zal zijn. Schiller, die het voor de Horen toegezonden kreeg, oordeelde ‘die Erzählung liest sich mit ungemeinem Interesse’. Ook von Humboldt las het verhaal met groot pleizier en sprak van een ‘zierliche Geschichte’, maar Körner kon de Prokurator niet genieten.

Herrmann vond zijn tekst in Cod. 120 (126?) van de Augsburgse Kreis- und Stadtbibliothek, Strauch gebruikte de Cod. palat. germ. 119, waar het vertelsel Hystoria vonn einem Richen Kauffmann heet. De Duitse vertaler wordt niet genoemd, Strauch dacht, vermoedelijk ten onrechte²⁾, aan Niclas von Wyle. In dezelfde Codex palat. komt ook de Duitse Griseldis van Steinhöwel voor.

De Latijnse redactie, door Herrmann bekend gemaakt, staat in een handschrift dat heeft toebehoord aan Albrecht von Eyb, een van Duitslands belangrijkste vroege humanisten³⁾. Von Eyb, jurist uit adellijk geslacht, domheer te Bamberg en Eichstätt, auteur van Margarita poetica en Ehebüchlein, goed Duits prozaist, studeerde jarenlang aan de Universiteiten van Pavia en Bologna, en verzamelde een rijke collectie rechtskundige en humanistische manuscripten. De bovengenoemde codex van de Augsburgse bibliotheek is tussen 1453 en 1459⁴⁾, ten dele door hem zelf, geschreven, de novelle Marina bijvoorbeeld, is in zijn handschrift⁵⁾. Naderhand bewerkte von Eyb het verhaal van Marina voor zijn Ehebüchlein, een populair werk, dat pro en contra van het huwelijk bespreekt en kuisheid en matigheid predikt. Het is waarschijnlijk in 1472 voor het eerst gedrukt⁶⁾.

1) Goethe, Werke. Hrsg. von H. Düntzer, XIV, (z.j.), 94 en 7 vgg. In: Deutsche National-Litteratur, hrsg. von J. Kürschner, XCV.

2) Herrmann, t.a.p., 16.

3) Vgl. M. Herrmann, Albrecht von Eyb und die Frühzeit des deutschen Humanismus, (1893).

4) Vgl. Vierteljahrschrift für Litteraturgeschichte, t.a.p., 15.

5) In zijn Albrecht von Eyb spreekt Herrmann over Cod. 126 (in Vierteljahrschrift f. Litteraturgeschichte over 120); aldaar 151: Eybsche Schriftzüge zeigt endlich die auf fol. 105^b-112^a stehende lateinische Marina-novelle; vgl. ook 289.

6) Herrmann, Albrecht von Eyb, ed. cit. 289 vgg; 332 vgg. Voor de verschillende uitgaven in de 15de eeuw vgl. Gesamtkatalog der Wiegendrucke (GW.), no. 9520 vgg. Voor een moderne editie zie Albrecht von Eyb, Deutsche Schriften. Hrsg. und eingeleitet von M. Herrmann, I, (1890).

[p. 242]

Ook in de Cent nouvelles nouvelles, die tussen 1456 en 1461 te Genappe werden verteld, en die in 1462 zijn geredigeerd voor Filips de Goede, misschien door Philippe Pot, vond de geschiedenis van Aronus en Marina een plaats, als de 99ste novelle. Deze staat op naam van de Acteur, in wie Champion¹⁾, de laatste uitgever van de bundel, Philippe Pot zelf wil zien. Deze novelle ‘si belle et si longue’ zou niet berusten op mondelinge overlevering maar stammen uit een geschreven Latijnse bron. Op de Franse novelle gaat Goethe's Prokurator terug, wel niet met een omweg over Malespini's Ducento novelle, zoals Düntzer heeft betoogd²⁾.

Latijnse novellen waren niet zo zeldzaam in het Italië van de Renaissance. Soms werden ze naar de landstaal bewerkt; Petrarca vertaalde Boccaccio's Griseldis, Leonardus Brunus diens Guiscardus et Sigismunda. Aeneas Sylvius echter, de latere Pius II, schreef zijn De duobus amantibus Euryalo et Lucretia in het Latijn³⁾. De Florentijn Franciscus Florius, over wie ik geen biographische bizonderheden heb kunnen vinden, zegt in de opdracht van zijn Latijnse vertelling aan Guillermus Tardivus, dat hij zijn De Amore Camilli et Emiliae Aretinorum⁴⁾ niet heeft gemaakt om Aeneas Sylvius na te doen, maar om aan te tonen dat ook in het Italië van

1) Cent nouvelles nouvelles publiées par Pierre Champion, II, (1928), 271, 1 [LI]-LVIII; voor de afgedrukte tekst II, 254 vgg. Vgl. ook Herrmann in Vierteljahrschrift f. Litteraturgeschichte, t.a.p. 14.

2) Vierteljahrschrift f. Litteraturgeschichte, t.a.p., 22 vgg. en Goethe, Werke, ed. cit. XIV, 25.

3) Voor 15de eeuwse drukken van Guiscardus et Sigismunda, vgl. GW., no. 5626, vgg., 5631 is een Nederlandse druk; voor Euryalus et Lucretia o.a. Hain, no. 213 vgg., Campbell, no. 11 vgg., E. Voulliéme, Der Buchdruck Kölns bis zum Ende des fünfzehnten Jahrhunderts, (1903), no. 942 vgg.

4) Het is de geschiedenis van Camillus, zoon van een arme smid, als kind aangenomen door de rijke ouders van Emilia. De kinderen worden met de grootste zorg geheel gelijk opgevoed; op hun 7de jaar lezen ze Priscianus en Vergilius, op hun 12de krijgen ze muziekles. Wanneer ze 14 zijn, vindt Emilia's vader het veiliger haar uit te huwelijken. Dan brandt de liefde tussen Emilia en Camillus eerst recht los. Na velerlei avontuur sterft Emilia aan de pest. De novelle, doorspekt met mythologie, is ten dele in brieven. Het verhaal lijkt me van minder allooi dan Marina. De Koninklijke Bibliotheek heeft de novelle in een ex. van een Keulse? ed. (A. t. Hoernen, niet voor 1477); voor de eigenaardige colophon vgl. o.a. de editie W.A. Copinger, Supplement to Hain's Repertorium Bibliographicum, II, (1898), no. 2543. A.W. Pollard heeft er in de Catalogue of Books printed in the XVth Century now in the British Museum, III, (1913), XVI. op gewezen, dat Euryalus et Lucretia bizonder populair moet zijn geweest bij de Keulse geestelijkheid; was daarvoor de Keulse uitgave van Camillus et Emilia ook bestemd?

[p. 243]

zijn tijd romantische liefdes voorkwamen; zijn verhaal zou geen fictie zijn en hij zou alleen werkelijke namen hebben gewijzigd. De auteur van Marina is onbekend, en zoals we zagen, wel niet Petrarca; een oorspronkelijk Italiaanse redactie van het werkje is, voor zover ik kon nagaan, nog niet gevonden¹⁾.

Duitsland heeft verscheiden met name bekende vertalers²⁾ voor deze Renaissance-stof gehad; behalve von Eyb, Niclas von Wyle, Steinhöwel, Arigo. Von Wyle vertaalde Eurialus et Lucretia, Guiscardus et Sigismunda en een niet teruggevonden Griseldis, Steinhöwel, von Eyb, bewerkten de laatste geschiedenis, eerst door Petrarca's Latijn in Europa zo beroemd geworden. Van de Griseldis bestaat nog een anonyme middelduitse tekst, en behalve von Wyle heeft weer von Eyb Guiscardus et Sigismunda bewerkt.

Ook in Nederland, of even over de grens, ontstonden versies van Griseldis. Een van die vertalingen, in Oostelijk gekleurd middelnederlands, werd door professor Verdam toegeschreven aan Dirc wt Duringen; uit een artikel van J. Daniels S.J. moet men opmaken, dat Verdam zich vergiste en dat slechts een Leven van de H. Elizabeth met de bewuste Griseldis samengebonden, van Dirc wt Duringen d.i. Dietrich von Apolda is (geb. 1228?). Deze schreef de Vita van de Heilige op zijn een en zestigste jaar; Petrarca werd eerst in 1304, Boccaccio in 1313 geboren, zelfs als stokoude grijsaard kan Dietrich von Apolda zich niet meer tot het vertalen van Griseldis hebben gezet. In een incunabel van c. 1500 (Campbell no. 1378) is een redactie gedrukt, die vermoedelijk naar het Frans was bewerkt³⁾.

Heeft men het vertalen van Petrarca's Latijnse Griseldis in onze letterkunde-geschiedenissen vaak als een uiting van humanisme beschouwd? Ik geloof het niet, en de oorzaak daarvan is mogelijk mede de mystiek-theologische verklaring, die enkele vertalers aan de novelle hebben gegeven⁴⁾ en die het werkje eerder tot devote lectuur heeft gestempeld. Maar nu ook het

1) Vgl. echter K. Goedeke, Grundrisz zur Geschichte der deutschen Dichtung aus den Quellen, I², (1884), 364 U, waar von Wyle wordt geciteerd, die over een in 't Latijn vertaalde Marina spreekt.

2) Vgl. Ph. Strauch, Deutsche Prosanovellen des fünfzehnten Jahrhunderts, II. In: Zeitschrift für deutsches Alterthum und deutsche Litteratur, XXIX, (der neuen Folge sieben-zehnter Band), (1885), 431 vgg.

3) Vgl. over deze Nederlandse Griseldis-vertalingen Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde, IV, (1884), 1 vgg.; XVII, (Nieuwe Reeks, IX, 1898), 1 vgg.; XIX (Nieuwe Reeks, XI, 1901), 111 vgg.

4) Zie de twee eerste van de in de vorige noot genoemde artikelen.

[p. 244]

Marina-Aronus motief bij ons bekend blijkt te zijn geweest, en in Teghen die strael der Minnen opnieuw een werelds gegeven met gewrongen theologische verklaring tot een stukje mystiek werd opgevoerd¹⁾ - een proloog en epiloog vol citaten brengen het verhaal op symbolisch plan, Aronus is God de Vader, Dagianus Christus en Marina de menselijke ziel of de kerk - moeten we ons wel eens afvragen of we voor ons land evenals voor Duitsland, een vroege humanistische stroming mogen aannemen, waar wre dan weinig van weten²⁾. Wilden humanistisch-georiënteerde schrijvers wereldse verhalen ingang doen vinden door een christelijk toegiftje, of meenden vrome geesten te goeder trouw hier stichtelijke lectuur te verbreiden? Trachtten ze soms het gevaar van wereldse verhalen te neutraliseren? Misschien is dit voor Griseldis een wat gezochte veronderstelling, Petrarca's Latijnse versie, ethischer dan het origineel van Boccaccio, had al een stichtelijk slot, en Latijnse Griseldis handschriften kwamen vrij veelvuldig voor in onze kloosterbibliotheken³⁾. Maar geen van de drie Latijnse Marina-manuscripten hebben een theologische toepassing als onze incunabel, ook in de Cent nouvelles nouvelles en de Duitse redactie komt die niet voor. Het stukje mystiek zal dus wel een Nederlands novum zijn, het is iets anders dan het korte

1) Dr. J.J. Mak, die in zijn artikel Pyramus en Thisbe gemoraliseerd, (Nieuwe Taalgids, XL, 1947, 175 vgg.), bizonderheden geeft over spiritualisatie van Ovidius' verhaal, en daar interessante beschouwingen aan vastknoopt over christelijke symboliek in M.E. en 16de eeuw, zou zeker stelling nemen tegen deze rationalistische waardering van de symboliek in Teghen die Strael der Minnen, maar mogelijk toegeven, dat de fusie geestelijk-wereldlijk hier niet is geslaagd.
Dr. G.J. Lieftinck wees mij op nog een middelnederlandse 15de eeuwse tekst, waar een zeer aardse verhouding - de aanstaande echtgenoot meent de aanstaande echtgenote op haar trouw te moeten beproeven - symbool wordt van de door God in eenzaamheid gevoerde ziel. Lieftinck zocht tevergeefs naar een door hem vermoede litteraire bron, en merkte op dat het beeld in de verte herinnert aan Hugo de S. Victore, De arrha animae. Vgl. Lieftinck's proefschrift De middelnederlandsche Taulerhandschriften, (1936), 411, 63. Het hs. waarin de bedoelde tekst voorkomt, van c. 1500, stamt uit een Regularessenklooster te Oestmal (Brabant). - In de proloog van Teghen die Strael der Minnen wordt De arrha animae geciteerd, maar het lijkt me te ver gezocht om directe invloed van dit geschrift aan te nemen voor de symboliek Aronus-Marina.

2) Petrarca's ethische geschriften waren bekend aan Dirk van Herxen, de Windesheimer Willem Vornken, Dionysius Cartusianus, Cornelius Menghers van Zantfliet, Arnoldus Roterodamus, 15de eeuwse geestelijken. Rodolphus Agricola schreef een Vita Petrarchae. Vgl. Ypes, t.a. pl. (1934), 5 vgg.

3) Vgl. Ypes, t.a.p., 19 en 7. Een Griseldis was in het bezit van het Utrechtse Regulierenklooster St. Maria, in het klooster der Regulieren te Tongeren, ook in het Kartuizerklooster te Utrecht en het S. Barbaraklooster te Delft.

[p. 245]

moraliserende slot dat von Eyb in zijn Ehebüchlein maakt door Terentius en Ambrosius te citeren.

Hoe ook, Latijnse Renaissanceverhalen drongen van uit Italië Nederland binnen, en in dit verband wil ik nog wijzen op dr. Kruyskamp's veronderstelling, dat c. 1515 een Nederlandse vertaling van Aeneas Sylvius' De duobus amantibus Euryalo et Lucretia kan zijn gedrukt¹⁾, wat dan voor onze gewesten in 15de en begin 16de eeuw, de derde vertaalde Latijnse Renaissance-novelle zou zijn. Von Eyb bracht zelf zijn tekst uit Italië mede en Lucas de Sussicz verzamelde in het land van oorsprong zijn humanistische geschriften; vond von Eyb misschien evenals de Tsechische student zijn Marina-novelle in Bologna? Maar hoe zijn wij in Nederland aan het verhaal gekomen?

Het Latijnse handschrift van British Museum, heeft, volgens een inscriptie niet ouder dan de 16de eeuw, toebehoord aan Nicolas Beaufort, page a monsieur du val Sainct Lambert audite (?) Lieufrancoy dumenille. Een abdij van de Cisterciensers, Val Saint Lambert, werd anno 1202 in de diocese Luik gesticht²⁾. Misschien had het manuscript dus een Luiks verleden, maar veel verder brengt dit ons niet bij nasporingen naar het ontstaan van een Nederlandse versie. We kunnen helaas geen namen vastknopen aan onze uit het Latijn vertaalde Griseldis of Marina, we kennen voor onze 15de eeuw geen von Wyle's, von Eyb's of Steinhöwel's³⁾. Dit is echter geen reden, om dit anonyme Nederlandse werk niet nader te onderzoeken. We mogen wel aannemen dat ons boekje inderdaad direct naar het Latijn is vertaald, en niet naar het Duits of Frans. Allereerst, omdat we moeten beginnen met de vertaler te geloven. We lezen in de incunabel ‘hier beghint die histori welke bescrijft franciscus petrarcha poeta laureatus in latijn’. Ook wanneer we de redacties in de verschillende talen vergelijken, komen we tot de conclusie van directe ontlening⁴⁾.

1) De stof was lang voor de eerste bekende Nederlandse vertaling (na 1540) in de Nederlanden populair, vgl. hierover en over de reden om een vertaling gedrukt c. 1515 aan te nemen: Refereinenbundel van Jan van Doesborch. Uitg. door C. Kruyskamp, I, (1940), 10. Vgl. Nijhoff-Kronenberg, Nederl. Bibliographie van 1500-1540, no. 13. Inleiding tot een derde deel. Winst en Verlies door M.E. Kronenberg, (1942), no. 013.

2) Inlichtingen van Mr. Bell keeper of mss. van British Museum in een brief van Oct. 1932. Bij G. Monchamp, Pétrarque et le Pays liégeois, in: Leodium, IV, (1905), 1 vgg., wordt onze tekst niet vermeld.

3) Dirk Potter en Jan van den Berghe ontleenden hun Griseldis-motief waarschijnlijk aan het Italiaans en Frans, vgl. Ypes, t.a.p., 20, 19, ook noot 2.

4) Een passage als ‘O onsalich o nv ende altoes onsalich o wrede auentuer o sware lote is op v geuallen Arone die te lande ende te water is moede geworden van arbeiden - O Arone ghi sijt rijc van goede mer arm van herten. Och mit wat sware reysen grote periculen ende swetighe leden is v huys gheciert mit costelicheden’ staat dichter bij het Latijnse ‘Infelix, o iam infelix senex, infelix semper et o acerbum fatum et dura sors! Arone terra marique et laboribus fesse! Arone dives gazis et pauper mente! quam duris casibus, quot periculis quantisque sudoribus gazas et divitem struxisti domum’ dan bij het Duitse ‘O Arone unselig bistu Alters halben - O du bist rich von gut, aber arme von gemut! Wie rich schetz und costlich wonung hast du dir gebuwet mit harter arbeit und maniger verterblicheit’ waar de ‘acerbum fatum et dura sors’ vrijwel zijn verdwenen evenals [‘quot periculis] quantisque sudoribus’. Ook de foutieve aanhef ‘Januensis was ein stat’ vinden we niet in het Nederlands, evenmin de vertaling van ‘Janua’ door deur, bewijzen voor Herrmann van de geringe latiniteit van de Duitse bewerker. (Vgl. Vierteljahrschrift f. L., t.a.p., 18).

[p. 246]

Uit het Ehebüchlein waar het verhaal heet Wie sich ein frawe halten solle In abwesen ires mannes putte de Nederlander zeker niet, want dit geeft het begin van de novelle te sterk verkort. De Franse tekst kan evenmin het voorbeeld zijn geweest; de beschrijving van het bruiloftsfestijn is daar in één zinnetje afgedaan ‘la feste et solennité des nopces fut honorablement en grand sumptuosité faicte et celebrée’, in tegenstelling met de Latijnse, Nederlandse en Duitse versie, waar we mede genieten van de schone bruid, het feestelijk onthaal, de klinkende muziek. Ook ontbreken in het Frans alle eigennamen¹⁾.

Nemen we dus aan, dat de Nederlandse vertaler direct naar het Latijn werkte, dan kunnen we nog zeggen, dat onze tekst iets dichter staat bij het Londense handschrift van British Museum (van Goldschmidt's manuscript heb ik geen foto's gezien) dan bij het Augsburgse, die echter onderling weinig afwijken²⁾.

We weten dat de Latijnse redactie zeker voor 1460 bekend was, maar nauwkeurig kunnen we de tijd van ontstaan van de Nederlandse vertaling niet bepalen. De incunabel is gedrukt in dezelfde lettertype als de zeldzame Epistelen en de Evangelien Gouda 1484³⁾. Aan het enige exemplaar van een derde boek in dezelfde type Historie van die seven wise mannen van Rome⁴⁾ ontbreekt de co-

1) Voor het ontbreken der eigennamen zie ook Vierteljahrschrift f. Litteraturgeschichte, t.a.p., 22.

2)

Augsburgse hs. (ed. Herrmann).	Londense hs. Br. M.	Nederlandse incunabel.
als regel: Dagmanus	Dagianus	Dagianus
p. 9 Dagmani nostri periti	Dagiani iuris periti	Dagianus die doctoer in den rechten was.
p. 11 extra portam	extra	buten
p. 12 spectabat	sperabat	si hopede

Beide Lat. hss. hebben colores waar het Nederlandse hette heeft. Zou mogelijk het hs. van Goldschmidt calorem hebben? Enkele conjecturen van Herrmann worden door het hs. uit British Museum bevestigd.

3) Zie Bradshaw, t.a.p., 22; vgl. de aant. bij Campbell, t.a.p., no. 1393.

4) Campbell, no. 952. Copinger II, no. 3008.

[p. 247]

lophon; Campbell dateerde de druk, volgens interne bewijzen, op 1480. In Haebler's Typenrepertorium¹⁾ heet de anonyme drukker van deze uitgaven ‘Drucker des Teghen die Strael der Minnen’, Haebler geeft hem als jaartal 1484, als woonplaats Gouda, en richt zich hierbij dus naar de uitgave van Epistelen ende Evangelien. Natuurlijk kan de drukker voor of na 1484 elders hebben gewerkt. In de proloog van ons boek wordt Robertus de Licio geciteerd, minderbroeder-prediker in 1425 geboren, in 1495 overleden; wanneer hij de aangehaalde woorden neerschreef, is mij onbekend. Dat zijn de gegevens, waar men vertaling en uitgave van Teghen die Strael der Minnen mee moet dateren. Is er reden om de druk vóór 1481 te stellen? In dat jaar verscheen bij Pafraet te Deventer de eerste uitgave van het Speculum exemplorum²⁾. Dit werk, lange tijd aan Aegidius Aurifaber toegeschreven, is grondig onderzocht door pater Bonaventura Kruitwagen³⁾; volgens hem, en de argumenten zijn overtuigend, was de verzamelaar van dit Speculum niet Aurifaber, maar misschien een Nederlandse Windesheimer (mogelijk Herman van Ludingakerke?). Deze moet voor zijn arbeid over een rijke bibliotheek hebben beschikt, en dr. Kruitwagen noemt in dit verband de kloosterbibliotheken van Windesheim, Utrecht of Frenswegen. Het Speculum exemplorum nu, geeft in Distinctio X. 14, sterk bekort, de geschiedenis van Marina, die de compilator had gelezen in een ‘teutonicali libro’. Herrmann⁴⁾ denkt hierbij aan een Duits boek, en wel aan het Ehebüchlein, Kruitwagen⁵⁾ echter aan een Nederlands werk. De lezing van het verhaal uit het Speculum exemplorum kan, dunkt me, evengoed zijn verkort uit Teghen die Strael der Minnen als uit het Ehebüchlein, waar eerst in 1493 een Nederlandse vertaling van werd gedrukt⁶⁾. Er is één bezwaar: de jonge

1) K. Haebler, Typenrepertorium der Wiegendrucke, II, (1908), 220.

2) Campbell, no. 1568.

3) B. Kruitwagen. Het ‘Speculum Exemplorum’; In: Bijdragen voor de geschiedenis van het Bisdom van Haarlem, XXXX, (1905), 329 vgg. In zijn nieuwste studie over het onderwerp Le Speculum Exemplorum (Deventer 1481) entre les mains de Savonarole à Brescia in: Miscellanea Giovanni Mercati, IV, (Città dei Vaticano 1946), 209 vgg. oppert de schrijver geen auteursnaam meer.

4) Vierteljahrschrift für Litteratur geschicht, t.a.p., 21.

5) Kruitwagen, t.a.p., 353, 410; in zijn tweede, hierboven genoemde studie 223 (Estratto 15). Mij dunkt, dat er voor de opvatting Nederlands boek veel te zeggen valt Distintio X 15 is eveneens geput uit een ‘liber teutonicalis’ en daar speelt het verhaal zich af in een Brabantse stad, wat ook weer op Nederlandse oorsprong wijst.

6) GW., no. 9528. Campbell, no. 724. Er is geen ex. in ons land.

[p. 248]

jurist heet Dagianus maar in het Speculum Dagmannus, wat iets dichter staat bij de Dagmanus van von Eyb. Daarentegen geeft het Speculum ‘sciunt iuvenes.. te feminam decoram esse.. unde timeo si me absentem audierint.. parabunt laqueos pudori tuo’ wat ontbreekt in het Ehebüchlein maar mogelijk een paraphrase is van Aronus' woorden in Teghen die Strael der Minnen, dat Marina in zijn afwezigheid ‘begheert sal werden van veel moylike goelieuen’. Ook lezen we in het Speculum (p. 414) dat Dagmannus Marina terugziet bleek van vasten: ‘rediens autem vidit in ea paulo ante rubencia ora ex inedia palluisse’ in Teghen die Strael der Minnen: ‘als si ghevast hadde. XXVI. daghen soe was haer levendighe rode verwe al vergaen’ en in het Ehebüchlein sterker afwijkend: ‘do sie nun sechs und zweintzig tag gevastet het, do ward ir die natürlich hitz entweichen’¹⁾. Misschien ook betekent ‘liber’ in ‘liber teutonicalis’ niet anders dan ‘handschrift’. Zouden we voor een Nederlandse redactie van Marina in manuscript, mogelijk voorbeeld voor de incunabel, ook in de richting Windesheim moeten zoeken?²⁾ De taal van de wiegedruk helpt niet veel voor het bepalen van de herkomst. Over het algemeen is het Nederlands hier weinig Oostelijk, maar vormen als solde, ontholdenheit komen voor naast soude, houden. Heeft de drukker het dialect van een handschrift gewijzigd, en deze vormen over het hoofd gezien? Of was de tekst uit westelijke streken en copiïst of drukker van Saksische herkomst? En eigenlijk weten we niet eens geheel zeker of Teghen die Strael der Minnen evenals de Epistelen ende Evangelien te Gouda werd uitgegeven, de drukker kan met zijn typenbezit hebben gezworven. Maar ik geloof dat we voorlopig moeten blijven zien naar de in opzet zo verwante oostelijke Griseldis-bewerkingen, en aan een Oostelijke herkomst denken. Temeer omdat de andere boeken van de ‘Goudse’ pers de Saksische eigenaardigheden niet vertonen.

Bij het beoordelen van een vertaling hebben we met drie factoren rekening te houden. Hoe heeft de vertaler zijn tekst begrepen? Hoe is zijn bewerking stylistisch geslaagd, en, wat hier nauw mee samenhangt, welke psychologische veranderingen zijn er misschien ontstaan?

1) Editie Herrmann, 66. De Duitse redactie van Marina in: Zeitschrift für deutsches Alterthum u.d. Litt., t.a.p., 338 heeft niet ‘rode’ maar ‘lebende farb’. De jurist heet hier Dagrianus of Dagianus.

2) Vgl. p. 79 en p. 76, n. 1-3.

[p. 249]

Slechts een enkele maal hapert er bij onze vertaler iets aan het begrip van het Latijn, en dan nog vraagt men zich af, of hij het origineel niet heeft gevat of met eigen syntaxis worstelt.

De Nederlandse versie heeft iets innigers dan de Latijnse, iets fijners dan de Duitse tekst. In de middelnederlandse tekst voelen we heel sterk de jeugd van het vrouwtje; het is of de Nederlander vergoelijkend staat naast de zo jonge Marina, tegenover wie Aronus de driedubbele schuld draagt van zijn huwelijk, zijn vertrek en zijn gevaarlijke suggestie. Herrmann zag Marina als een wezen, dat voor geen morele ontwikkeling vatbaar was ‘sie ist nichts als ein vollständig willenloses, fast nur physisch lebendes Weib, sie gehorcht völlig dem Willen des Mannes, leistet ihm, weil er es befiehlt, das eigentlich ungeheuerliche Versprechen, einen weisen Buhlen zu wählen; sie folgt dann gleich willenlos ihrem sinnlichen Triebe und geht schliesslich ebenso blindlings auf alle Anordnungen des Liebhabers ein. Dieses Weib ist moralisch überhaupt nicht verantwortlich und ihre Heilung kann daher auch nur physischer Art sein’.

‘Dieses Weib’! Marina, zoals ik die het eerst uit de Nederlandse redactie heb leren kennen, maakt eerder de indruk van ‘dat kind’, een naïef kind over wiens leven willekeurig wordt beschikt. Nog nauwelijks volwassen bij het voor haar klaargemaakte huwelijk, houdt ze ook daarna een kinderlijke behoefte aan jeugd en vreugde over. Pathetisch is ze, wanneer ze hunkerend achter haar tralievenstertje kijkt naar het spel van de jonge mannen op straat. Ook de Latijnse tekst zou me niet tot Herrmann's karakteristiek hebben gebracht, in de houding van Dagianus ligt naast hoffelijkheid zeker een beschermen van Marina tegen haar eigen jeugd. Maar toch geloof ik, dat de vertaler een teerder element in het verhaal heeft gebracht dan de oorspronkelijke verteller. Hoe heeft hij dit bereikt?

Om te beginnen doet de Nederlander (kan het een vrouw zijn geweest?) al het mogelijke om vooral jeugd en schoonheid van Marina te laten uitkomen, en waarschijnlijk bewust. Zij moet voor de lezers, tenminste wanneer ook proloog en epiloog van 's vertalers hand zijn, het symbool van de ziel worden, die een 15de-eeuwer wel niet als een rijpe, ervaren vrouw zal hebben willen uitbeelden. De ‘futura uxor’ waar Aronus naar verlangt, wordt al dadelijk ‘een schoen wijf’; de vrienden willen hem helpen zoeken: ‘et habituros se querendi uxoris curam spondent’ -

[p. 250]

‘soe loveden si hem te helpen aen een ionghe schone maghet na sijnre ghenoechten’. Aronus laat Marina achter ‘absque viro’ - ‘seer teder sonder man’ zegt de vertaler ‘Cum cognosco quid etas tua’ wordt verduidelijkt ‘omdat ick nochtans wel weet die crachte van v ioghet’; ‘iuventuti tue videas non posse resistere’ is versterkt tot ‘v ionghe ioghet niet en moghet wederstaen’. ‘Uxoris facies’ is inniger ‘sijnre vrouwen schoen aensicht’. Een gelukkige vertaling voor ‘fragilem uxoris etatem’ is ‘die broesche ionckheit sijns wiues’. ‘Die schoenheyt des bruyts ghinc bouen allen scoenheden van anderen maechden’ roept een minder rijpe schoonheid op dan het Latijnse ‘pre ceteris puellis, virginibus et matronis’. Enkele trekjes, die op zuidelijke of zinnelijke schoonheid de aandacht vestigen, zijn verdwenen. Zo Marina's ‘ardens oculus’, haar ‘mollis forma’. De ‘mollis manus’ die ze Dagianus reikt is, strenger, de ‘rechterhant’ geworden. ‘Luxus damnabilis’ is weggelaten, en zo is er meer. ‘Impudicum quid’ werd euphemistisch ‘wat onghelics’ ‘pudicitia’ uitgebreid tot ‘scamele suuerheit’. En de klaarblijkelijk ascetische Nederlander staat zelfs niet toe, dat er op de bruiloft ‘vinum multum’ wordt geschonken. Het is of de huwelijksliefde door de vertaler hoger wordt aangeslagen dan door de Italiaan, misschien mede ten behoeve van het symbolisch hemels huwelijk. Ik zie het niet als toeval, dat de kleine familieruzie voor het trouwen en het maatschappelijk overleg (‘parvaque inter eos disceptatione sedata... federa tutis cautionibus firmant’) in de Nederlandse tekst is geschrapt ‘ende gaven malcander haer trouwe’ komt er voor in de plaats. ‘Coniugia’ is als ‘heilighe echte’ vertaald. En wanneer Aronus Marina alleen in Genua wil achterlaten, verklaart ze als een dappere kleine voorloopster van Hooft's Prinsesse van Oranjen ‘want ic en beghere niet dan mit v te varen an v side te wesen ende mit v williken in den doot te gaen op dat ghi wilt dat ic des volbrenghen mach ende niet dat ic wille’ een verzwaring van het origineel dat luidt ‘nil equidem amplius cupio nisi vt meum cum tuo velle coniungam, et quod tu vis id efficiam, non quod ego’.

In de gehele vertaling ligt een zekere waardigheid en distinctie. Dagianus' ‘habitus honestus’ wordt ‘een statelic eerlic abijt’; Marina treedt hem in haar huis tegemoet: ‘die scone vrou Marina quam hem statelike teghen voer in der salen’ voor ‘Marina vero in primo ipsius domus vestibulo illi se obviam confert’. Dat Aro-

[p. 251]

nus zich ‘heerlic toemakede’ om tot Marina te gaan, is een Nederlands toevoegsel.

Soms wordt de stijl gedragen ‘ende riep tot haer die haer dienstmaecht was segghende Anthona gaet ende verneemt na dat huys’; ‘ic sal voergaen ende wisen u die weghe’; ‘als hi dit ghesproken hadde soe liet hi haer daer bliuen ende ghinc wt tot sinen knechten’. ‘Ende doe quam Anthona haer dienstmaecht tot haer om te bootscappen dat gecomen was tot haer meester dagianus’; ‘wat aensicht sie ick nv, hoe is v ganc alsoe’, ‘ende haer scoen aensicht was al verwandelt’. Wat zeer zeker ook meehelpt om de atmosfeer teerder te maken, in de soms treffend fijne val en klank van het middelnederlands. Wie zinnen kan schrijven als ‘dat lachen ende roepen ghinc op inden hemel’, ‘haer clederen waren gheciert mit gulden spannen, men rechte daer die spise in vergulden platelen; daer waren trompetten ende claroenen luten ende herpen ende alle constelike musike, die eendrachticheit der stemmen ende dat soete geluyt soude dat hemelsche heer verblijt hebben’; ‘huden ist tijt dat ic mijn moet make vri ende seker’; ‘Aronus heeft oerlof ghenomen ende heeft after ghelaten sijn lieue vrouwe, sijn huys, sijn hof, sijn soete lant ende ghinc int scip sitten vroliken want dat was sijn oude leuen’; ‘alsoe bestont hi allencken luttel te gliden wt haren herte’ is een gevoelig prozaïst. Aardige vertalingen zijn nog ‘moylike goelieven’ voor ‘procaces amatores’ of ‘want mitten eersten winde die daer wayt soude die scande mede duer comen’ voor: ‘is enim crimen statim panderet vento’; ook ‘ende was bedrayt int nette mit veel sorghen’ voor ‘multis involvitur amoris curis’. ‘Die ledicheit ende enicheit’ is een goed klinkend aequivalent voor ‘otium et solitudo’. Heeft de vertaler de opvallend vele alliteraties met opzet geplaatst? Zij zijn legio¹⁾ en zijn ze als stijleffect bedoeld, dan zou dit wijzen op een geenszins argeloos prozaschrijver.

Leest men Goethe's versie na onze 15de eeuwse, dan voelt men dubbel hoe ‘middeleeuws’ de Nederlandse tekst nog is. De Ne-

1) Enkele staaltjes: ‘mit wat sware reysen.... ende swetighe leden’; ‘hi hieltet nochtans voer sijn vrouwe heymelike in sijnre herten’; ‘wanneer hi desen herden prekel int herte creech’; ‘mijn lief wijf bouen dat lichte of dat leuen’; ‘dat ic bouen al van v bidde ende beghere’; ‘sachte ende soete seer teder sonder man.... sonder solaes’; ‘bequaemheit van stede ende van stonde.... geeft stouticheit’; ‘bernde van binnen ende beuede bina van buten.... om te volbrenghen haer begheerte’; ‘wanneer si van haer natuerlike crachten worden gehouden ende ghehindert soe beluken si lichteliken’.

[p. 252]

derlandse schrijver lijkt archaistischer dan zijn voorbeeld, Goethe geheel van eigen tijd. Goethe moraliseert, doceert en verwerkt in het verhaal wijze en psychologische opmerkingen. Het proza van zijn novelle is zwaarder dan het Latijn van de Italiaan, die weinig sterke accenten legt; wanneer men dit van Goethe mag zeggen, hij heeft aangedikt. Bij hem is de Italiaanse sfeer weg, de roman zou zich in ieder burgerlijk milieu in iedere stad hebben kunnen afspelen, de bespiegelingen zijn zo weinig 15de-eeuws als maar kan. Marina is bij Goethe geheel de matrone, nergens meer het jonge vrouwtje, ‘wahrlich’ sagte die Dame manchmal scherzend zu sich selbst ‘mein Mann hat einen klugen Einfall gehabt! Durch die Bedingung unter der er mir einen Liebhaber zugesteht, schlieszt er alle diejenigen aus, die sich um mich bemühen und die mir allenfalls gefallen könnten. Er weisz wohl, dasz Klugheit, Bescheidenheit und Verschwiegenheit Eigenschaften eines ruhigen Alters sind, die zwar unser Verstand schätzt, die aber unsere Einbildungskraft keinesweges aufzuregen noch unsere Neigung anzureizen instande sind’. De charme van het oude is hier na drie eeuwen vervlogen; alle naïviteit is weg, wat het motief niet aangenamer en de novelle niet mooier maakt. Sympathie krijgt men noch voor de vrouw, noch voor de procurator. Een technisch knap verteld verhaal, dat nergens een gevoelige snaar in ons raakt¹⁾. Ik geloof dan ook, dat wij in de twintigste eeuw met meer genoegen het middelnederlands proza zullen lezen, waarin een Marinafiguurtje leeft, fijner, teerder en ontroerender dan Goethe's Dame.

Het verhaal dat zo dikwijls samen met Griseldis in één handschrift voorkomt schijnt in de Nederlanden niet de populariteit van Griseldis te hebben gekend²⁾. Maar doet het onder voor

1) Herrmann noemt de Prokurator een ‘moralische Erzählung’ en stelt de moraliteit van Goethe's vrouwenfiguur boven die van de Marina uit de Latijnse novelle; ‘ich wage nicht zu entscheiden’ zegt hij voorzichtig ‘ob sie (de novelle) nicht dafür einiges von ihrem ursprünglichen Reiz verloren hat’, zie Herrmann, Vierteljahrschrift für Litteraturgeschichte, t.a.p., 27.

2) Mij is er geen volksboek van bekend; ik geloof ook niet, dat de Cent nouvelles nouvelles hier zijn vertaald. In 1736 verscheen van dat laatste werk een uitgave te Keulen, geïllustreerd met 100 plaatjes van Romein de Hooghe ‘brilliant engravings’ (volgens de catalogus Books for the Reader and Collector offered for Sale by Ch.J. Sawyer. Ltd. 1947, 306 no. 186). Daar zal zeker ook het verhaal van Marina met een illustratie zijn bedacht; hoe transponeerde een Nederlands kunstenaar in het begin van de 18de eeuw het 15de eeuwse Italiaanse motief? Vgl. over het doorleven van de Griseldis-stof in de Nederlanden het op p. 75, n. 3 genoemde artikel van professor Verdam.

[p. 253]

die toch eigenlijk stuitende geschiedenis van wrede maritale macht en vrouwelijke onderworpenheid? Naast en na de moderne uitgaven van de Latijnse, Franse en Duitse Marina, lijkt me onze vertaling te eniger tijd zeker een editie waard.

R. Pennink.