Het Boek. Serie 2. Jaargang 29

[p. 43]

Herinneringen

In September 1910 sprak ik Wouter Nijhoff voor het eerst. Voor hen die nimmer persoonlijk met hem in aanraking gekomen waren, was hij eenigszins een legendarische figuur, die ofschoon geen vrees, dan toch een zekeren schroom inboezemde. Bij nadere kennismaking ging er echter een charme van hem uit, die dien eersten indruk van ongenaakbaarheid te niet deed. Hij was iemand die het nooit de moeite waard vond zich anders voor te doen dan hij was, daarvoor was hij te hoog. Toen een gezant hem precies op den laat sten dag vóór zijn vertrek kwam bezoeken, gaf hij niet thuis: ‘hij had dat eerder moeten doen.’

Zelf hoofd van een groot personeel kon hij zich niet voorstellen hoe een patroon zijn ondergeschikten kon tyranniseeren en opzettelijk onaangenaam bejegenen, hetgeen vroeger nogal eens voorkwam. Hij verlangde hart voor het werk en er zich geheel aan geven. Daartegenover toonde hij hart voor zijn medewerkers te hebben. Hij was begiftigd met een groote dosis gezond verstand en menschenkennis. Zelf gaf hij de groote lijnen aan, de uitwerking liet hij aan de chefs van zijn verschillende afdeelingen over. Een goede gewoonte was het dat hij de post elken morgen met die chefs behandelde, dat gaf beiden gelegenheid van gedachten te wisselen. Zoodoende openden zich vaak nieuwe gezichtspunten. Hoewel men wel eens sputterde over het tijdverlies als de oproep voor de post kwam, ik denk aan die uren bij zijn bureau doorgebracht steeds met genoegen terug.

Wat zijn medewerkers (van bedienden sprak hij nooit) in het begin van hun omgang met Wouter Nijhoff het meeste opviel en imponeerde, was zijn breede kijk op menschen en toestanden. Hij had ook de bizondere eigenschap de dingen ‘van den anderen kant’ te bezien dan den voor de hand liggenden, waardoor men een visie erop kreeg, die dikwijls de beste bleek te zijn. Het oplossen van moeilijkheden was voor hem kinderwerk. Dikwijls behoefde hij er niet eens over te denken, het was of het vanzelf sprak en men verwonderde zich vaak dat die oplossing niet da-

[p. 44]

delijk bij dengeen die erover gepiekerd had was opgekomen.

Het is bekend dat zijn zaak uit drie afdeelingen bestaat: de Oude Handel (het Antiquariaat), de Uitgeverij en de Nieuwe Handel, door hem de Drieëenheid genoemd. Deze Drieëenheid heeft veel bijgedragen tot den bloei van zijn zaak en zijn kijk op den boekhandel in het algemeen verrijkt. Van huis uit antiquaar en later uitgever gaf het zien van vooral buitenlandsche nieuwe uitgaven hem nieuwe ideeën, vooral voor het uiterlijk van zijn uitgaven. Hij heeft zich nooit toegelegd op bibliofilie, maar zijn uitgaven golden als voorbeelden van leesbaarheid, gepaard aan goede smaak. Hij stelde aan de drukkerijen hooge eischen, ook die hebben veel van hem geleerd, evenals de binderijen. Eenige modellen van den band van een belangrijk boek stonden soms op zijn kamer tegenover zijn bureau opgesteld, dagelijks verdween er een, totdat tenslotte zijn keus gemaakt was. Dat was in den tijd dat men krijgen kon wat men wilde, het viel hem in en na den laatsten oorlog moeilijk eraan te wennen dat hij moest nemen wat men krijgen kon.

In het begin van den oorlog 1914-18 gingen de zaken, zooals alle, slecht, hetgeen met een personeel van 50 man onaangename perspectieven opende. Hij heeft toen spoedig een organisatie met het buitenland geschapen, die goede resultaten heeft opgeleverd.

In 1916, na het overlijden van den langjarigen procuratiehouder, den heer Kras, bleek het noodig de localiteit, waarin de Nieuwe Handel werd uitgeoefend, te vergrooten. Het was midden in den oorlog en het wemelde in de stad van uitgeweken vreemdelingen en diplomaten. Het personeel van alle legaties was sterk uitgebreid en dat oefende ook op het boeken koopen van het Haagsche publiek invloed uit. Nederlanders waren nu eenmaal slechte boekenkoopers en de bibliofilie vond hier maar heel weinig aanhangers. Ook waren er talrijke Engelsche, Belgische en Duitsche officieren geïnterneerd, waarvan de geallieerden ons geregeld bezochten en tot plaats van samenkomst kozen. Eigenaardig dat er bijna geen Duitsche geïnterneerden kwamen. Het was een gezellige tijd. Wouter Nijhoff heeft toen zelf een plattegrond gemaakt, waarnaar de tegenwoordige toestand van den Nieuwen Handel is ontstaan. De jongste oorlog was wellicht interessanter dan de vorige, maar ontegenzeggelijk minder gezellig. Toen ook veel vreemden, maar van een ander gehalte.

[p. 45]

In 1940, toen het in zaken evenmin rozengeur en maneschijn was, vroeg ik hem of hij nu weer een plan wilde uitdenken; hij antwoordde dat hij in 1914 even in de 50 was en nu in de 70 en geen initiatief had, hetgeen niet wegnam dat er nog heel wat uit dat onvermoeide brein is ontsproten, wat de zaak ten goede is gekomen. Eén ding viel zijn medewerkers in dien tijd op, en vervulde hen vaak met vrees: zijn roekeloosheid tegenover den bezetter, in den grond dédain suprême voor hem. De meest compromitteerende geschriften lagen open op zijn schrijftafel! En het mag een wonder heeten dat zulks nooit tot de Duitschers is doorgedrongen. Het moet gezegd worden dat er bij het personeel van ca. 60 man niemand verkeerd was. Er gebeurde heel wat, vooral in den Nieuwen Handel, wat het Duitsche daglicht niet mocht zien. Het was daar een rendez-vous van illegalen onder de oogen van den bezetter. Want wat is gemakkelijker dan in een boekhandel, waar iedereen komen kan, elkaar te ontmoeten of boodschappen uit te wisselen, vooral als èn eigenaars èn personeel van harte meedoen?

In October 1910 werd het nieuwe huis, Lange Voorhout 9, betrokken en een nieuwe periode in zijn leven brak daarmee aan. De werktijd was toen van 8 tot 6, met 1 uur voor koffiedrinken. Hij zelf deed dat in een door hem fraai ingerichte kamer in het sousterrain, waar Donderdagsavonds nog steeds de vroegere Spectator-redactie samenkwam. De Nederlandsche Spectator was jammer genoeg weliswaar overleden, maar de Donderdagsche traditie werd nog voortgezet. In het Voorhout kwam dus geregeld, behalve Wouter Nijhoff, een keur van den Nederlandschen geest samen: Kossmann, Dyserinck, Coolhaas, Beekman, Van Balen ontbraken nimmer, anderen kwamen af en toe,

Langzamerhand schrompelde de kring: Ds. Dyserinck vertrok naar Baarn, Prof. Martin ging in Wassenaar wonen en tenslotte waren nog slechts Wouter Nijhoff, Kossmann en Beekman over. Hij hield van gezelligen omgang, mits die niet teveel van zijn tijd vergde. De Veteranendag zou hij niet graag overgeslagen hebben, jammer dat bijna elk jaar een oude handelsvriend op het appèl ontbrak. Het te vroege sterven van prof. Sluyterman was voor hem een groot verlies. Pater Kruitwagen was ook een geziene gast, zij het niet op de Spectatoravonden. Hij was een van de weinigen die in de intimiteit van de roef bij den eenvoudigen koffiemaaltijd werd toegelaten.

[p. 46]

Aan Eduard van Noppen, zijn Amerikaanschen vriend, bezorgde hij het professoraat bij het Queen Wilhelmina Lectureship, de Nederlandsche faculteit van de Columbia University, voor een deel zijn schepping. In 1916-18 vertoefde die Amerikaansche Vondelvereerder in den Haag.

Eind 1918 kwam Willem de Vreese in Nederland, hij vond dat die voortreffelijke kenner van incunabelen en middel-Nederlandsch voor ons land moest behouden blijven, hetgeen hem, ondanks veler tegenwerking, is gelukt want de Vreese werd bibliothecaris van de Gemeente-Bibliotheek in Rotterdam. Door de Koloniale Bibliotheek en de Linschoten Vereeniging kwam hij in aanraking met den grooten IJzerman, waarvan een vruchtbare en aangename omgang het gevolg was. Voor den nieuwen druk van de Encyclopedie v. Nederl. Indië werd een bureau in een van de kamers van het gebouw Lange Voorhout 9 gevestigd, jaren achtereen. De eerste redacteur was Mr. Dr. J. Paulus met een secretaris. Beiden oud-ambtenaren, die er nu eenmaal een andere wijze van werken op nahouden, dan in den handel gebruikelijk is. Hij wist zich echter ook daaraan aan te passen, maar hij slaakte wel eens de verzuchting: ‘een derde druk zal ik niet beleven maar anders nooit meer hier in huis’.

Na het overlijden van zijn echtgenoote vertrok Wouter Nijhoff in 1928 naar Indië. Zijn beide dochters woonden daar en hij wilde dat deel van het Rijk wel eens zien. ‘Als je koloniën hebt moet je ze bevolken,’ zei hij dapper, toen zijn tweede dochter ook zoover wegging. Hij kwam opgewekt terug, maar was blij weer aan zijn schrijftafel in zijn eigen kamer aan het schoone Voorhout te zitten. Dat die reis tot vele suggesties voor de afdeeling Indië van de zaak aanleiding gegeven heeft behoeft geen betoog.

Voor geestelijken of materieelen steun of voor een uiting van wetenschap of kunst klopte men zelden tevergeefs bij hem aan. Ook door tijdelijk steunbehoevenden voor hem te laten werken, want hij vond het juister dat men iets presteerde dan geld om niet te krijgen. Zoodoende is het register in handschrift op den Nederlandschen Spectator ontstaan, dat velen belangrijke diensten heeft bewezen en waardoor de bewerker geruimen tijd heeft kunnen leven. Op dezelfde wijze werd de grondslag gelegd voor het register op Het Boek enz. Ik heb Wouter Nijhoff zelden ziek gezien. In 1911 een week wegens bronchitis, die hij besteed

[p. 47]

heeft aan de voorbereiding van Parlement en Kiezer, tot in 1945, toen hij eenige maanden aan zijn bed gekluisterd was, maar waarvan hij met dezelfde geestkracht opstond. Het was opmerkelijk hoe hij zich dadelijk weer in de zaken thuisvoelde, opvallend was zijn geheugen, dat fenomenaal was. Was het zijn bedoeling het Voorhout er langzaam aan te wennen het zonder hem te stellen, dat hij den laatsten tijd om den anderen dag kwam? Het zou mij niet verwonderen, hij was een groot organisator. Hij heeft een onuitwischbare stempel op de firma gedrukt, en ook op zijn medewerkers.

Henri Mayer