Het Boek. Serie 2. Jaargang 26

[p. 365]

Varia

De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta

In alle kringen van geïnteresseerden zal het in de afgeloopen jaren wel bekend zijn geworden, dat het Rijk door aankoop, met steun van particulieren in eigendom heeft gekregen de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, de schriftelijke nalatenschap van Prof. Willem de Vreese en dat deze aanwinst in beheer is gegeven aan de Universiteits-Bibliotheek te Leiden. In de ruim twee jaren, die sinds de aanvaarding daarvan verloopen zijn, is aan de ordening van dit omvangrijk materiaal gedurig gearbeid en men is thans in staat om deze hoeveelheid gegevens over Middelnederlandsche handschriften en al wat daarmede samenhangt, eenigermate te overzien, zoodat het mogelijk is een indruk te geven van wat een onderzoeker op dit terrein daar alzoo zal kunnen aantreffen voor zijn studie en wat niet. Reeds bij den aanvang heeft de Bibliotheek het tot haar taak gerekend om dezen thesaurus te rangschikken en zoo noodig om te werken en uit te breiden tot een documentatie-apparaat voor de oude Nederlandsche letterkunde in den meest uitgebreiden zin. Door de rijke boekerij van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, die de Bibliotheek binnen haar muren herbergt en de eerwaardige traditie van de Academie als bakermat van de Nederlandsche philologie, is Leiden toch al van oudsher een middelpunt. Een zoo rijk, internationaal georiënteerd apparaat als de B.N.M. zou Leiden definitief kunnen maken tot metropool der Middelnederlandsche taalwetenschap. En inderdaad, de afgeloopen jaren hebben de verwachtingen niet bedrogen. De correspondentie over handschriften is een der gewichtige onderdeelen der bibliotheek en het aantal bezoekers voor de afdeeling handschriften is door de B.N.M. nog aanzienlijk toegenomen.

De B.N.M. heeft als kern de verzameling beschrijvingen van Nederlandsche handschriften in binnen- en buitenland, die geordend is naar de bewaarplaatsen, in alphabetische volgorde. Om in deze verzameling het belangrijke en minder belangrijke te schiften, werd er een scheiding gemaakt tusschen het eerste-rangsmateriaal en de minder belangrijke, veelal aan publicaties ontleende gegevens. Zoo kreeg men door schifting de op eerstehandsch onderzoek berustende en nog niet gepubliceerde beschrijvingen van De Vreese zelf of van andere geleerden die hem hun resultaten in den loop der jaren toegezonden hebben, groote en kleine, varieerende tusschen een tiental bladzijden en enkele regels schrift eenerzijds, en gegevens uit de tweede hand, knipsels, copieën van anderer gepubliceerd werk, uitgevers-aankondigingen, adressen enz. enz. aan de andere zijde. Deze laatste verzameling werd voorloopig net zoo gelaten als zij aangetroffen werd, wederom in alphabetische volgorde. Alléén werd een klein kaartsysteem aangelegd, zoodat men zich gemakkelijk op de hoogte kan stellen of men in deze collectie iets kan verwachten dat den onderzoeker op een of andere wijze kan inlichten omtrent het handschriftenbezit van weinig bekende bibliotheken van particulieren, kloosters of wetenschappelijke instellingen in binnen- en buitenland. Een kleine 600 verzamelingen bleken vertegenwoordigd te zijn door een of andere aanteekening van secundair belang. Na deze globale schifting werd de waardevolle kern, die overbleef, ondergebracht in mappen van uniform type, op dezelfde wijze gealphabetiseerd als de voorgaande

[p. 366]

groep. Na telling bleek dat hiermede een kleine 500 verzamelingen gemoeid zijn, sommige vertegenwoordigd door enkele, andere door een groot aantal beschrijvingen, al naar de belangrijkheid der betreffende collectie, zoodat het totale aantal beschreven handschriften wel eenige duizenden zal bedragen. De beschrijvingen van het handschriften bezit der groote bibliotheken hebben meestal tot kern een volledig stel titels, geknipt uit een bestaanden catalogus en geplakt op papier van hetzelfde formaat als dat waarop de beschrijvingen zijn te boek gesteld. Op deze wijze ontstonden dikkere bundels met gegevens over de groote bibliotheken. Evenals elders werden ook hier de gegevens over één en dezelfde collectie bijeen gehouden en het scheiden van belangrijk en onbelangrijk bleek veeleer nadeelen met zich mede te brengen. Deze beschrijvingen zijn dus heterogeen in hooge mate en vertoonen duidelijk de zwakke zijde der B.N.M.: er is weinig eenheid in de wijze van bewerken. Men weet van te voren nooit waar men aan toe is. Soms vindt men uiterst minutieuse gegevens vermeld, bijv. de maten tot een halve mm. nauwkeurig, dan weer ontbreken de meest essentieele kenmerken. Er zijn ook vele aanteekeningen, vooral inhoudsopgaven, die niet zijn van de hand van De Vreese zelf, misschien van studenten of van ambtenaren van de betreffende bibliotheken. Omdat men niet weet wie ze opstelden en daar sommige ervan in later tijd door De Vreese zelf gecorrigeerd werden, is er alle reden om die gegevens niet al te zeer te vertrouwen. Wij noemden dit gedeelte de zwakke zijde der B.N.M. Immers juist in deze groote collecties, de verzamelingen van de Mij. v. Letterkunde te Leiden, die der Nationale Bibliotheek, der bibliotheken van Amsterdam, Utrecht, Brussel, Gent, Berlijn, Keulen, om de voornaamste te noemen, treft men de meeste handschriften aan, waarop de teksten berusten die het materiaal vormen voor de Middelnederlandsche philologie. Het is jammer dat deze groote verzamelingen niet alle op uniforme wijze beschreven zijn, al is het zeer begrijpelijk dat De Vreese's belangstelling in later jaren allereerst uitging naar het volslagen onbekende. Zoodoende is juist datgene wat de kern van de collectie zou moeten vormen er eigenlijk het minst goed afgekomen. Dit euvel wreekt zich over de heele linie. Zoo bleken bijv. in de klappers de gegevens over de hss. te Leiden, Gent en Brussel ook weer het minst volledig vertegenwoordigd te zijn. Nog eens, te begrijpen is deze werkwijze alleszins; immers De Vreese stelde datgene wat hij bij de hand had uit tot later: in Gent en Brussel is hij bibliothecaris geweest; tijdens zijn vestiging in Rotterdam en Voorschoten had hij de bibliotheken van Den Haag en Leiden in zijn onmiddellijke nabijheid. Voor een gedeelte voorzag hij zelf in den laatsten tijd echter al in deze lacune door zijn Bouwstoffen van het Middelnederlandsch Woordenboek, waarvan de bewerking hem er vanzelf toe bracht de hss., die hij daarvoor in handen kreeg, te beschrijven voor zijn B.N.M. De huidige bewerker gaat daarmede voort en daar hij het beheer heeft der handschriften te Leiden, komen ook allereerst alle hss. die in zijn onmiddellijk bereik liggen, aan de beurt.

De sleutel nu tot deze beschrijvingen is een kaartsysteem dat tienduizenden fiches omvat, systematisch en alphabetisch gerangschikt op onderwerpen en onderdeelen van de wetenschap omtrent handschriften. Zoo is er de groote Index auctorum et operum (33 laden), er zijn indices van copiïsten, miniaturen, bezitters, librijen, banden enz. Zooals welhaast vanzelf spreekt, had een systeem van een dergelijken omvang, aangelegd door één mensch, soms geholpen door ongeschoolde krachten, na een tijdsverloop van veertig jaren arbeid een nauwkeurige controle dringend noodig en men is thans met die zorgvuldige revisie een heel eind gekomen. Dat deze zaak de Univ. Bibliotheek te Leiden in het bijzonder ter harte gaat, ligt voor de hand, als men bedenkt dat men er aldaar allereerst op uit is om voor zichzelf en voor de bezoekers een betrouwbaar documentatie-apparaat te vormen. Een geleerde als De Vreese wist in zijn eigen papieren den weg, ook al waren ze niet meer zoo feil-

[p. 367]

loos geordend in den loop der jaren; een bibliotheekambtenaar, ook al is hij goed op de hoogte van zijn vak, heeft een nauwkeurig instrument noodig voor zijn werk. De grootste moeilijkheid is niet, dat sommige verzamelingen nog niet geklapperd zijn, daar kan men in voorzien, maar dat men merkt dat dit niet volledig geschied is. Dit is een omstandigheid die het werk der controle moeilijk en zeer tijdroovend maakt. Voorloopig laat men die beschrijvingen rusten die voorzien zijn van De Vreese's aanteekening: ‘alle fiches gemaakt’. Deze zullen stellig in orde zijn, maar het zijn juist weer die groote collecties, zooals wij reeds opmerkten, die mank gaan aan het euvel der onvolledigheid.

Een derde werkzaamheid was het rangschikken der overdrukken en het noteeren van de aanwezigheid daarvan in de bestaande beschrijvingen. Dit is op zijn beurt weer een onderdeel van een grooter werk: het doorlezen van de belangrijkste tijdschriften, met name die, welke opgave doen van nieuw verschenen publicaties en artikelen in andere tijdschriften. Voor de laatste 20 jaar is de B.N.M. in dit opzicht niet heelemaal bij, voor den tijd daarvoor is zij van onschatbare waarde. Men is met de laatste tien jaar begonnen en werkende van achteren naar voren hoopt men binnen afzienbaren tijd het oorspronkelijk apparaat geheel te hebben bijgewerkt.

Van de foto's van handschriften werd een aparte collectie aangelegd, ook al weer nadat deze correspondeerend was gemaakt met het hoofdwerk. Een belangrijke aanwinst van de laatste jaren is de schenking van het fotomateriaal betreffende Noordnederlandsche miniaturen, gepubliceerd of ongepubliceerd, uit de verzameling van Prof. Bijvanck. De indiceering, naar school of meesters en naar bewaarplaats, is gereed gekomen. De collectie fotografische negatieven uit de B.N.M. (250 stuks ongeveer) werd bovendien geordend en geklapperd. Bij meer dan één plaat ontbrak een aanwijzing omtrent herkomst en voorstelling, zoodat het determineeren heel wat tijd en moeite gekost heeft. Een collectie foto's van gedateerde handschriften was door De Vreese reeds aangelegd. Het bijzondere belang hiervan werd van stonde af aan ingezien en het systematisch onderbrengen in mappen, telkens voor vijf of tien jaar tegelijk, was een der eerste werkzaamheden die ondernomen werden. De collectie wordt geregeld aangevuld met nieuwe foto's.

Een andere belangrijke aanwinst is de waardevolle verzameling van afschriften van devote teksten, door Prof. de Vooys in bruikleen afgestaan, met de belofte dat zij na diens dood toegevoegd wordt aan de B.N.M. Dat De Vreese ook vele afschriften moet nagelaten hebben, bewijst een uitgebreide inventaris die in de B.N.M. gevonden werd en menige aanteekening ‘zie afschrift’ in de beschrijvingen. Mogelijk worden deze nog eens gevonden onder de talrijke papieren, die nog in zijn woning aanwezig zijn: in de B.N.M. zijn zij niet aangetroffen.

Tenslotte berust in de B.N.M. nog een enorme collectie wrijfsels van boekbanden (rubbings). Hiervoor is zeer dun vloeipapier gebruikt, zooals men dat voor dit doel pleegt aan te wenden. De hoeveelheid dezer wrijfsels is daarom zelfs bij benadering niet te schatten. Zeker is het, dat hier een verzameling materiaal bijeen is gebracht, die voor de studie van den boekband door alle tijden van bijzonder gewicht is. Een gedeelte nu dezer wrijfsels is door den verzamelaar door ficheering der onderdeelen voor studiedoeleinden toegankelijk gemaakt. Het systeem dat werd toegepast, schijnt echter niet aan de behoefte te voldoen. Twee groote nadeelen immers springen in het oog:

1.	Er werd daarbij geen onderscheid gemaakt tusschen losse stempels en onderdeelen van paneelstempels en rolstempels.
2.	Er is geen onderscheid gemaakt naar landstreek en tijd: men vindt gegevens dooreen omtrent banden, vervaardigd in heel Europa, over een tijdperk van 1400-1800.

Het is duidelijk dat hierdoor degene die studie maakt van een bepaalde

[p. 368]

categorie van boekbanden, schier onoverkomelijke moeilijkheden zal vinden.

Een werkkracht, die zich speciaal op de hoogte zal stellen met deze tak van wetenschap, die in Nederland nog bijna geen beoefenaars telt, zal hier een bijzonder aantrekkelijke taak vinden.

Het is bekend, dat De Vreese zijn leven lang gedroomd heeft van de uitgave van zijn geweldige hoeveelheid materiaal, om zoodoende zijn gegevens, waarmede hij steeds iedereen gul ten dienste stond, voor het nageslacht vast te leggen. Meer dan eens ook heeft men moeite gedaan om hem te helpen deze plannen te realiseeren. In de jaren, kort voor den wereldoorlog, toen hij met zijn programma voor den dag kwam, is hem door de Nederlandsche en Belgische regeeringen een subsidie daarvoor ter hand gesteld. Een onzer grootste uitgevers, trouw vriend van den geleerde, heeft hem zijn diensten aangeboden om die uitgave mogelijk te maken, maar De Vreese stelde steeds uit en zijn werk groeide aan in den loop der jaren. Als iedere pionier moest hij al werkende zijn weg zoeken en zijn arbeid is langzamerhand met hem meegegroeid, wanneer hij zich vernieuwde in werkwijze. Hij wantrouwde steeds wat hij vroeger gemaakt had en bracht er vernieuwingen en aanvullingen in aan. Voor uitgave echter werden deze manuscripten steeds minder geschikt; er is daarvoor te weinig eenheid in compositie. Zijn latere beschrijvingen zijn ook dikwijls van een uitvoerigheid, die wel eens aan breedvoerigheid grenst. Zelfs de royaalste uitgever zou voor iets dergelijks terugdeinzen. Het is daarom een geluk, dat de B.N.M., zooals zij werd nagelaten, in manuscript dus, gekomen is aan de U.B. te Leiden, waar zij immers voor een ieder in binnen- en buitenland open staat en waar, doordat er gestadig aan gearbeid wordt, het apparaat zich blijvend vernieuwt en op de hoogte blijft van den tijd. Zij is het eigendom van de Nederlandsche wetenschap en zij in hare hoede aanbevolen. Men houde de beheerders op de hoogte van nieuwe publicaties, zende overdrukken, men sture zijn handschriften naar Leiden ter beschrijving en helpe op die wijze mee bouwen aan dit monument voor de geschiedenis van taal- en letterkunde. Nu er in den laatsten tijd weer sprake is van een gedeeltelijke uitgave, is het noodzakelijk te waarschuwen voor slecht uitvoerbare plannen, die ongetwijfeld teleurstellingen moeten opleveren. De regeering heeft extra werkkrachten aangesteld en het is met dankbaarheid dat wij dit memoreeren. In de eerste jaren zijn goede philologen, die zelfstandig werken kunnen, een allereerste vereischte voor het doel dat wij beoogen.

G.I. Lieftinck.