Het Boek. Serie 2. Jaargang 26

[p. *8]

Leuvensche band met Renaissance paneelstempel.
(Band nr. 3, zie blz 11)

[p. 9]

Een Leuvensche renaissance paneelstempel

Nog vóór de Universiteit werd gesticht, in 1425, heeft Leuven boekbinders gehad, leeken en kloosterlingen, die fraai versierd werk leverden; maar sedertdien is Leuven, als alle andere universiteitssteden, een oord van groot boekenverbruik geworden, en daar waar boeken worden gekocht tot studie, alvast dus in de universiteitsstad, is er werk voor boekbinders ruim zooveel als waar boeken worden voortgebracht. Het ziet er naar uit alsof de Leuvensche boekbinderij, in 1470-1560, niet moest onderdoen voor de Brugsche en de Gentsche in den Bourgondischen tijd, en tenauwernood voor de Antwerpsche in de rijke jaren, toen de ‘vermaerde coopstadt’ meer drukkerijen had dan eenige andere in de Nederlanden. Men heeft dit niet zoo dadelijk erkend. Vele Gentsche en Brugsche banden wijzen hunnen oorsprong aan; ze zijn in beduidend aantal ter plaatse gebleven. Al de Leuvensche, integendeel, werden door hunne eigenaars, de studenten, naar wijd en zijd meegedragen. De onvolprezen W.H. James Weale heeft het eerst, in anderhalve bladzijde, met behulp van de vondsten van E. van Even, A. Pinchart, W. Holtrop en van zijn eigen documentatie, een schets gegeven van het artistieke boekbindersbedrijf te Leuven. Een paar correcties en veel aanvulling zijn sedertdien van verschillende zijden gekomen.

G.D. Hobson, E.Ph. Goldschmidt hebben de Ravescot-banden, onder welke deze gemaakt voor Jan van Westfalen, aangewezen. Eene heele literatuur over de Spes-banden gemerkt IP en IB heeft vrij wat losse aarde aan den dijk gebracht; tot exemplaren beschreven door Hulshof en Schretlen, door Goldschmidt, door P. Faider bepaald uitmaakten dat die banden, zooals Weale giste, thuishooren te Leuven - en tot de Tentoonstelling voor Oud-Vlaamsche Kunst, Antwerpen 1930, gelegenheid bood niet alleen de eigenaars van de bewuste stempelmerken op te sporen maar, beter, een aantal andere gothieke en renaissance paneelstempels als gereedschap uit Leuvensche binderijen te beschrijven.

[p. 10]

In 1935 was de Brusselsche tentoonstelling van oude Brabantsche kunst - Brabant voor deze gelegenheid op zijn allersmalst genomen, n.l. het stuk Brabant dat nu de Belgische provincie met dien naam is - aanleiding tot het nader bepalen van het aandeel van Brussel, Leuven en de kloosters van het gewest in het oude boekbandwezen. Ik meende toen te mogen zeggen¹⁾ dat Leuven wel niet, zooals Antwerpen, den aanstekelijken ijver heeft betoond om voor den paneelstempel renaissance vormen te vinden en zich niet veel verder heeft gewaagd dan het overnemen van enkele nationale en internationale eikels- en Antwerpsche medaillons-patronen.

Pas daarna was het mij duidelijk geworden, dat deze uitspraak niet rechtvaardig was: de renaissance paneelstempel heeft ook te Leuven nog wèl andere themas behandeld dan zulke te Antwerpen en elders tot vele varianten herkneedde eikels en medaillons en zinnebeelden - de bekende banden van IP en van IB en de beide fraaie paneelen, veeleer eigendomsmerken, van Sinte-Geertruiabdij, uit 1557-1562, nog buiten beschouwing gelaten.

Een Leuvensch boekbinder heeft zich een louter ornamenteele stempelplaat laten graveeren, die treffelijk vertegenwoordigt, ook naast de koppen en figuren in loofwerk van IP's Cleopatra-paneel, de vroeg-renaissance bandversiering in de Nederlanden. De hierbij afgedrukte reproductie maakt een beschrijving - die, hoe nauwkeurig ook, toch niet zoo heel duidelijk zou kunnen worden - overbodig. Dr. A. Hulshof en Mr. M.J. Schretlen hebben, in De Kunst der oude Boekbinders, Utrecht, 1921, pl. XXXVII, den stempel reeds afgebeeld, echter met het onderschrift ‘Frankrijk’: alleen het Utrechtsch exemplaar was hun toen bekend en het bevat een Lyoneesche uitgave.²⁾ Bij toeval - geen ander, waarschijnlijk, dan de bijna gelijke grootte van de beide figuren - hebben zij op diezelfde plaat de bedoelde reproductie geplaatst naast die van IB's Spes-paneel, onder welke zij stellen ‘Leuven’ en bl. 42 verantwoorden zij op afdoende wijze dit onderschrift.

1) Zie p. 176 in mijn opstel La Reliure en Brabant, pp. 141-188 in Mémorial de l'Exposition de l'Art ancien, Bruxelles, 1935. Le Livre, l'Estampe, l'Edition, Gembloux 1935.

2) De schrijvers weten overigens wel dat ‘wil men de herkomst daarvan [n.l. van oude boekbanden] nagaan, dan moet men vragen naar de woonplaats niet van den drukker van het boek, maar van den eersten eigenaar.’ (Zie Dr. A. Hulshof, Een en ander over de Bibliotheek van het Regulierenklooster te Utrecht, bl. 47 Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, VIII, 1910).

[p. 11]

In den catalogus der boekbanden, die lagen in de Antwerpsche Tentoonstelling voor Vlaamsche Kunst, 1930, had ik twee exemplaren te beschrijven, nrs. 76 en 77 - ze prijkten er bij Antwerpsche banden en vreemd deden ze in dat rijk gezelschap niet aan - en bemerkte: ‘Misschien zou hij (de paneelstempel) bij een Leuvenschen boekbinder moeten gezocht worden: in de hier vermelde banden, waarvan één voor een student van het Busleyden-College heeft gediend, zitten toch studentenboeken.’

Ik kende toen vier, nu reeds negen banden, alle in-8^o formaat, die gestempeld zijn met het renaissance groteske-paneel (98 × 58 mm), de acht eerste op vóór -en achterplat, de negende, het bewijsstuk, alleen op het achterplat. Hier zijn ze:

1.	Utrecht, Universiteits-Bibliotheek, L. oct. 301: Joannes Ferrarius Montanus, Adnotationes in IV institutionum Iustiniani libros. Lyon, Seb. Gryphius, 1534. Beschreven door Hulshof en Schretlen, t.a.p., blz. 43-44 en 55-56, de stempel gereproduceerd pl. XXXVII. ‘Afkomstig van Joannes Pollio Montfortius, daarna van E. Pollio.’ (Mr. Everaert van de Poll, ‘Advocaet Slands van Utrecht’, zoon van Mr. Herman van de Poll, schonk zijn boeken bij erfgift aan de stad Utrecht: zie J.F. van Someren, De Utrechtsche Universiteitsbibliotheek, Utrecht, 1909; blz. 11). Op het 1e schutblad staat de naam van een nog vroegeren eigenaar: ‘F. Dandelot’.
2.	Brussel, Koninklijke Bibliotheek, III 58183. A: Institutionum juris civilis libri quatuor (Theopilus Antecessor, Institutiones traductae et explicatae, Lat. a Jac. Curtio) Antwerpen, Joh. Grapheus voor J. Steels, Sept. 1536 (Nijhoff-Kronenberg, nr. 3938; en Bibliotheca Belgica, T. 22). De band wordt beschreven^1) in Bibl. roy de Belgique, Exposition de Reliures, I, 1930, p. 123, no. 265. Overblijfsels van bindsels. Op het achterplat is het leder ruw geworden en in den paneelstempel zwart geschroeid, hard, sprok en vol barsten, zoodat een paar stukjes loskwamen en het karton bloot lieten.
3.	Doornik, Stadsbibliotheek, 957/21: Ovidius, Metamorphoseon, hoc est, Transformationum, libri XV. Lyon, S. Gryphius, 1536. Beschreven door Ad. Hocquet, Exposition des Arts décoratifs

1) ‘Veau fauve. Plaque (10 × 6) avec vase orné de rinceaux et encadrement de rinceaux, de fleurs de lis et d'écus. Filets. Traces de cordons. Dos à 4 nerfs. 16 × 10’.

[p. 12]

	anciens et du Livre, Catalogue, Tournai, 1930, p. 177, n. 60^1). Geen vroege aanteekening; gedrukt ex-libris, 18e eeuw, van de bibl. der kathedraal te Doornik. Zie de reproductie.
4.	Brugge, Stadsbibliotheek, 2997: Arrianus Nicomedensis, De rebus gestis Alexandri. Bazel, R. Winter, 1539. Op het 1e schutblad: ‘Maximiliani a Sestich’^2); op het titelblad: ‘Abbatiae Aldenburgensis’.
5.	Heeswijk (N. Brab.), Premonstratenser abdij van Berne. Vier uitgaven samengebonden: 1. D. Jo. Chrysostomi missa supra complures annos à D. Erasmo Rott. in gratiam Episcopi Roffensis latino sermone donata... Parijs, Chr. Wechel, 1537; 2. Joh. Chrysostomus, Libelli. Antwerpen, J. Grapheus voor J. Steels 1540 (NK 561); 3. J. Chrysostomus, Homilia de profectu evangelii. Antwerpen, J. Grapheus voor J. Steels, 1536-1537 (NK 560); en 4. Innocentius III, De sacro altaris mysterio. Antwerpen, J. Steels, 1540 (NK 1167). Op het 1e schutblad: ‘Thomas Marensis alias ghysberti’ (16e eeuw); op het titelblad: ‘Est ecclesiae Heeswicanae’ (later).
6.	Bergen (Henegouwen), Stadsbibliotheek, Bibl. Mont. 11127: Seb. Munster, Dictionarium hebraicum. Bazel, Froben, 1548. Op schutbladen: ‘Petrus Smenga Schotanus in collegio trilingu’ (16e eeuw); ‘Lodovicus Bernier, 1626’. Beschreven door Paul Faider, Bibl. publique de la ville de Mons, Exposition documentaire de Reliures anciennes, Catalogue, 1929, p. 33, n. 76^3).
7.	's-Gravenhage, Museum Meermanno-Westreenianum. J. Carion, Chronicorum libri tres. Parijs, J. Dupuys, 1551. Op de binnenzijde van het voorbord: ‘De Renissa. Rien (erboven staat ook: peu ) et tout. A. 1559’^4)
8.	Antwerpen, Stadsbibliotheek, 4807-4810, 4812, 4851: zes wer-

1) ‘Veau. Plaque rectangulaire à décor de style Renaissance, bordure avec écusson central et fleur de lys à chaque coin’.

2) Kanunnik Maximiliaan van 't Sestich, zoon van een kanselier van den Raad van Brabant, 16e eeuw; zie Biographie Nationale. De van t'Sestich's behooren tot een Leuvensch geslacht, waarvan ook leden te Mechelen woonden.

3) ‘Veau. Au centre, grand motif ornemental; large encadrement composé d'arabesques, de deux écussons sans armoiries ni marque et de quatre fleurs de lys. Origine indéterminée’.

4) Onder de vele Renesse's, Jan Renesse van Renesse, deken van Sint-Janskerk te Utrecht (1540-1619), die immers te Leuven studeerde? De UB Utrecht heeft drie van zijne banden: zie Hulshof en Schretlen, t.a.p., bl. 18, 19.

[p. 13]

ken over reken- en meetkunde samengebonden: 1. J. Willichius, Arithmetica. Straatsburg, 1540; 2. H. Regius, Utriusque arithmetices epitome. Freiburg i.B., 1550; 3. Gemma Frisius, Arithmeticae practicae methodus (met opdracht van den schrijver aan Willem van Rhetie, prior van Sint-Michielsabdij te Antwerpen, gedat. uit Leuven). Witteberg, 1552; 4. B. Mithobius, Stereometria. Frankfort, 1544; 5. J. Faber, In arithmetica Boëthii epitome. Bazel, 1553; en 6. A. Lonicerus, Arithmetices introductio. Frankfort, 1551. Op het titelblad werd een vroege eigenaarsnaam zwaar doorgehaald; verder: ‘biblioth. P.P. Beggard. Antverp’. Op het laatste schutblad, enkele aanteekeningen, als dit stilleven: ‘bos, schaer, snuter’ (16e eeuw).

9.

Antwerpen, verzameling Emiel van Hoof: Sermones D. Guarrici abbatis Igniacensis, mendis per J. Costerium. Leuven, Jan van Winghe ‘in Foro, apud Antiquum Petram’, en volgens het colophon ‘ex officina Ioannis de Winghe Bibliopolae jurati, in Platea vulgo dicta Lapidea, è regione Magni Xenodochij’, 1555. Met opdracht van J. Costerius aan Phil. de Hosden, abt van Ste-Geertui te Leuven, gedateerd uit het klooster Sint-Martensdaal aldaar, 1555. Op het 1e bandvlak, het bekende Spes-paneel gemerkt IB, mèt het woord Charitas; op het 2e, het hier gereproduceerde renaissance ornament-paneel. Op het papier waarmede de binnenzijde van het voorbord is beplakt: ‘Emptus Lovanij a^o 1561. In maio. 5 st.’; daaronder, in groote fractura: ‘Heer Gillis va(n)den kerckhove’. Op het 1e schutblad: ‘Sum Domini AEgidij de Coemiterio’ (16e eeuw) en ‘Sed emptione Sum petri goropaei Arendoncani pastoris vicarij in Casteren’ (16e eeuw); later werd het boek gekocht door Fr(ater) Joannes Coomans. Bovenaan het titelblad is een aanteekening weggeschrapt; in het midden van het titelblad: ‘fr. Mattheus van der Biest’.

Voor sommige dezer banden werd helderbruin kalfsleder van bijzonder goede kwaliteit gebruikt; nrs 1, 3, 4 en 8 zijn aldus voortreffelijk bewaard gebleven; nrs. 2, 7 en 9 zijn wat meer afgesleten door gebruik, terwijl het leder donkerder werd; misschien is dat van nr. 2 van eerstaf glanzend zwart geweest; nrs. 5 en 6 hebben het meest geleden, hoewel de stempels duidelijk genoeg zijn. Al de ruggen zijn gaaf; het heeft belang dit vast te stellen vooral bij nr. 9, met zijn twee verschillend gestempelde bandvlak-

[p. 14]

ken. Tot steun voor het leder dient, in de negen banden, karton, niet hout; er zijn dan ook geen sloten en slechts bij drie, nrs. 1, 2 en 4, zijn er overblijfsels of sporen van bindsels: de Leuvensche boekbinders uit de jaren 1530-1555, vooral IP en IB, lieten dikwijls die snoeren maar weg; zij wisten reeds dat studenten niet de moeite namen telkens twee strikken te knoopen om hun boekje te sluiten en dat bindsels, bij dat zorgeloos volkje, nooit lang duren. Hebben zestiendeeuwsche banden beprent met paneelstempels noch slot, noch bindsel, dan is er veel kans dat het studentenboeken zijn uit Leuven.

De verrassende getuige is dit nr. 9, met de IB-Spes op de voorzijde en het ornamentpaneel op de achterzijde. Het vermoeden gewekt door aanteekeningen van vroege eigenaars in nrs. 4 en 6 wordt hier bevestigd en nader bepaald: te Leuven dient de groote ornamentstempel en wel in de werkplaats, die de IB-Spes gebruikt, ten minste in of even na 1555.

Nieuw is in werkelijkheid geen enkel element in deze compositie; - maar ook een meester als Mone herwerkt de oude thema's en adapteert evenveel als hijzelf vindt. Het middenvak van ons paneel is een ontwikkeling, de bovenhelft een logische, harmonische, de onderhelft een meer tastende, meer ontaarde, van de gothieke lischbloem, de lelie, die op de lijsthoeken in hare bijna eenvoudigste gedaante verschijnt, en die immers reeds tuil-vormen had aangenomen in menigen kleineren ruit-stempel - b.v. op de welbekende, talrijke banden van den Gentenaar Jan Rikewaert-Ryckaert¹⁾. De beide schildjes aan weerszijden in de omlijsting, al blijven ze ledig, zijn ontleend aan gothieke paneelstempels: Jheronimus Papal (is dat niet een toegeworpen en recht toepasselijke boekbindersnaam? De man werkt te Gent, in 1485, maar méér was over hem niet bekend) heeft de dubbele rij dierfiguren van den traditioneelen Vlaamschen paneelstempel onderbroken om twee wapenschilden naast elkaar in te lasschen, een met drie lelies, een met een klimmenden leeuw²⁾; in een ander

1) Zie de reproductie bij Hulshof en Schretlen, t..p., pl. IX, nr. 4; en den daarbij behoorenden tekst blz. 16, waar naar andere bronnen en reproducties wordt verwezen.

2) ‘Jheronimus papal me lighauit’ staat in het omschrift, dat verder neerkomt op: evenmin als men een hond van het blaffen afhoudt, evenmin sluit men een leugenaar den onbeschaamden mond (non possumprohibere canem quin latrat vbiqz nec queo mendaci claudere labra viro). Reproductie in Zeitschrift für Bücherfreunde, NF. XV, 1923, S. 62, bij een artikel van Prof. Dr. Otto Leuze over de bibliotheek der St. Nikolaaskerk te Isny, Wurtemberg; in het gereproduceerde ex. zitten vier inkunabelen. Ook de Studienbibliothek te Salzburg heeft een band met het paneel van Jan Papal en daar omheen vele afdrukken van drie kleinere stempels; hij bevat twee Italiaansche drukken uit 1486 en 1482.

[p. 15]

gothiek rankenpareel¹⁾ dragen de wapenschilden een klimmenden leeuw, drie molenijzers; en zie, om nog eens het verdienstelijke werk van Hulshof en Schretlen te gebruiken, de reproductie aldaar pl. XXXIII, naar een paneelstempel - ik ken reeds vijf banden waarop hij voorkomt - die een wapenschild op elken hoek heeft, en in menig ander detail overeenkomt met het bedoelde paneel van den Souterliedekens-band.

De vier S-vormige voorwerpen op de langere lijstzijden van het renaissance ornamentpaneel zijn, echter in sierlijker gedaante, niets anders dan de spinklossen, onhebbelijk logge meubels van sommige vroege eikels-paneelen, waar ze dienen tot vulsel, op dezelfde plaats. Heeft de stempelsnijder-ornemanist de bestanddeelen van het paneel niet in eigen fantasie gevonden, misschien heeft hijzelf zijne adaptatie nòg eens hernomen. De dubbele tuil van het middenvak ziet men verwerkt, omgekeerd en meer realistisch, in de langere lijstzijden van een fraaien paneelstempel waarin een paar medaillons²⁾; elk deel van het groote tuil-ornament is er bewaard gebleven. Ook de kortere lijstzijden, met een verre herinnering aan symmetrisch samengebonden acanthusbladeren, worden er omgezet in tulpornament zonder dat eenige beweging verloren gaat. En welk van beide stempels, het (Antwerpsch?) medaillons- of het Leuvensch loofwerk-paneel, is het oudste? Maar geen van beide, al zijn ze verdienstelijk, heeft die eenheid van stijl en die evenwichtige, luchtige gracie, waaraan het werk van een Jan Mone te herkennen is³⁾.

De zeventien uitgaven, die in onze negen banden zitten, behooren tot de jaren 1534-1555. Banden nrs. 1, 2, 3 en 4 kunnen nog vóór 1540 gemaakt zijn, nr. 5 ten vroegste in 1540, nr. 6 niet

1) Op den band van een ex. Souterliedekens, Antwerpen, S. Cock, 1540 (NK 1916), in de Württenbergische Landesbibliothek, Stuttgart.

2) Zie mijn catalogus Boekbanden (Wereldtentoonstelling Antwerpen 1930, afd. Oud-Vlaamsche Kunst, dl. V), bl. 53, nr. 70. Op de drie banden (Mus. Plantin-Moretus, UB Gent, Stadsb. Douai), met dit medaillonspaneel beprent, gaat het telkens samen met een langwerpigen paneelstempel verdeeld in drie vakken; in het middenste, een zware, naakte vrouw staande op een gevleugeld hart en met een vogel op haar hand; in de twee zijvlakken, twee medaillons, het een boven het ander. In de banden zitten Antwerpsche en Parijzer postincunabelen.

3) Zie de reproducties bij mijn opstel Jan Mone's bandpaneel voor Jan Carondelet, in Mechelsche Bijdragen, 5e jrg., 1938; blz. 65-82.

[p. 16]

vóór 1548, nr. 7 niet vóór 1551, nr 8 niet vóór 1553, nr. 9 eerst in 1555-1561. Wij zullen wel mogen aannemen dat het ornamentpaneel omstreeks 1540 is verschenen en vijftien a twintig jaar lang werd gebruikt.

Altijd te Leuven, want 1^o, de eerste eigenaars van nrs. 6 en 9 verbleven in de universiteitsstad; 2^o, men mag hetzelfde vermoeden voor nrs. 1 en 4, ook voor nr. 5, vier samengebonden uitgaven voor theologanten; en nr. 8, een verzameling tractaten over wiskunde, blijkbaar door een student bijeengebracht, spreekt dit niet tegen.

Was echter het renaissance ornament-paneel van eerstaf in de binderij met de IB-Spes? Dit is moeilijker vast te stellen. Tenzij voor dat Leuvensch boek uit 1555, ons nr. 9, nooit ziet men de IB-Spes gebruikt samen met een anderen paneelstempel. Wel komt op vele Leuvensche banden de IP-Spes voor samen met IP's Lucretia- en Cleopatra-paneelen - waarvan de beteekenis weliswaar verwant is, zij het door tegenstelling, met die van de Spes; maar IP, veeleer boekbinder dan boekhandelaar, heeft bovendien nog een vierde en een vijfde groote, met zijn merk en naamletters geteekende paneelen¹⁾, die hij toch niet naast zijn Spes zal prenten. Zou het ornament-paneel in de IB-binderij geweest zijn vóór 1555, b.v. in 1540-1551, het ware niet noodzakelijk samen met de Spes op een band geprent geworden: sedert lang was het méér gewoonte - zelfs bij IP - voor- en achterplat op dezelfde wijze te versieren.

In 1555 echter is IB zelf niet meer te Leuven.

Ik meen immers dat IB niemand anders is dan de boekhandelaar en drukker-uitgever Jacob Bathen, die van Leuven verhuisde naar Maastricht, in de tweede helft van 1551 of begin 1552²⁾.

Het vermoeden over IB's identiteit werd mij bijgebracht vooral door twee omstandigheden: 1^o, de naamletters (men had ook aan den Leuvenschen boekhandelaar Jasper van der Borch - Gaspar du Chasteau - kunnen denken, maar Bathen kwam eerst in aanmerking, omdat men uitgaven van hem aantreft in banden ver-

1) Zie La Reliure en Brabant, t.a.p., p. 176-181, over de Leuvensche boekbinders IP - Jacob Pandelaert - en IB - Jacob Bathen - en hunne paneelstempels; maar van het renaissance ornament-paneel was mij toen nog niet bekend, dat het bij de IB-Spes behoorde.

2) Over Jacob Bathen, zie Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, VIII, 1910, blz. 215; Paul Bergmans, Les imprimeurs belges a l'étranger; Brussel, 1922, p. 94; en Aug. Vincent, L'Imprimerie à Louvain jusque 1800, p. 56, in Le Livre, l'Estampe, l'Edition en Brabant du XVe au XIXe siècle; Gembloux, 1935, pp. 49-68.

[p. 17]

sierd met zijne Spes¹⁾; 2^o, onder deze uitgaven is er een volkomen Leuvensch boek, een exemplaar, in de stadsbibliotheek te Douai, van een brevier ten gerieve van de Sinte-Geertrui-abdij, uitgegeven door Jacob Bathen, te Leuven, in 1551²⁾ en keurig bewaard in een ongeschonden IB-Spes-band. En een van de merken op zijne Maastrichtsche uitgaven is tenslotte niets anders dan dat van zijne Spes.

Is Jacob Bathen in 1551-52 naar Maastricht getrokken, heeft hij dan misschien zijn boekbindersgerief overgedaan aan Jan Bathen, die, samen met Steven Wouters, een drukkersoctrooi krijgt van den Raad van Brabant, den 25n Augustus 1552, en reeds hetzelfde jaar te Leuven drukt³⁾? Jan Bathen en Wouters werken samen tot in 1555, de eerste drukt nog in 1560.

Late IB-Spes-banden zijn: 1. Antwerpen, verz. Edm. Denie, J. Chrysostomus, Enarrationes, Antw., J. Grapheus voor J. Steels, 1552. - 2. Mechelen, Groot Seminarie. Sacerdotale, Venetië, 1554. - 3. Gent, Seminarie, Juon Carnothensis, Pannormia, Leuven, A.M. Bergaigne, 1557. - 4. Hasselt, Stadsbibibl., Titelmannus, Nat. philos. compendium. Antw., wed. M. Nutius, 1561. - 5. Heeswijk, Abdij. C. Clingius, Loci communes theologici, Parijs, 1562. - 6. En buitengewoon, ja bevreemdend laat, (maar heeft de band - ik heb het boek niet gezien - wel altijd bij den inhoud behoord?) is de IB-Spes-band vermeld in een prijscatalogus van Pickering & Chatto, Londen, z.j. (c. 1910), n. 1822; de inhoud was Jac. Latomus, Psalmi Davidis in carmen conversi. Antw., Plantin, 1572.

Van den renaissance ornament-paneelstempel kunnen wij dus aannemen dat hij werd gesneden... ergens in Brabant, en gebruikt te Leuven, van c. 1541 tot pas na 1555, in een binderij die waarschijnlijk deel uitmaakte van het bedrijf van den boekhandelaar-drukker Jacob Bathen en werd voortgezet door Jan Bathen en Steven Wouters, eigenaars geworden ook van Jacob Bathen's Spes-paneel.

1) Zie den reeds geciteerden Catalogus Boekbanden Antwerpen 1930, nrs. 192 en 193.

2) Breviarium ad usum canonicorum regularium sancti Augustini apud divam Gertrudem Lovanij. Lovanij excudebat Jacobus Bathenius anno MDLI.

3) Zie Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, VIII, 1910, blz. 217 n. 81.

[p. 18]

Het is niet een zoo gewichtige ontdekking; maar zouden wij lijden dat zelfs een uiterst bescheiden deel van ons artistiek patrimonium verder worde beschouwd als vreemd goed⁴⁾, nu wij toch beter zijn gaan weten?

Antwerpen.

Prosper Verheyden.

4) Ik zal hier niet, in een voetnota, een lijst opstellen van paneelstempels die men, op zwakke gronden, ten bate van buren heeft willen annexeeren. In het hier reeds geciteerde opstel van 1935 kon ik, p. 175-176, een aantal nog niet geïdentificeerde paneelstempels voor Leuven opeischen; dit werk van herkennen zou echter, onder gunstige omstandigheden, kunnen doorgezet worden. Zoo is het dubbel paneel met omschriften, gereproduceerd bij Hulshof en Schretlen pl. XXXV, waaronder staat ‘Leiden (?)’, en dat beschreven en gecommenteerd wordt blz. 42 en 53, bijna zeker Brabantsch - al is de Sint-Sebastiaan inderdaad iets als een weerga van dien van Andri Boule, al heeft de Parijzenaar Jean de Coulonces, c. 1503-04, een repliek, met zijn naam erin, van het dubbele paneel, en al zit, in den band te Utrecht, een Leidsche uitgave 1502; want bevat een tweede exemplaar (Lyon, Stadsbibl.) een Augsburger uitgave 1534, het heeft al vroeg toebehoord aan iemand, die ook een typisch Gentschen band had (dezelfde bibl.); de man gebruikte de spreuk ‘Adversante fortuna’ als ex-libris; bevat een derde ex. een uitg. uit Rouen, 1487 (Antwerpen verz. Em. van Hoof. Zie Gothieke en renaissance Boekbanden uit private verzamelingen tentoongesteld in het Museum Plantin-Moretus, Nov. 1938, nr 68), een vierde (Brussel, Kon. Bibl.) is reeds de tweede band van een West-Vlaamsch gebedenboek in handschrift. Zoo is de band gereproduceerd in het werk van Hulshof en Schretlen, pl. XXXVI, beschreven bl. 43 en 54, niet Fransch maar Leuvensch zoo al niet Antwerpsch; het rolornament vindt men herhaaldelijk bij IP-banden, en medaillon en verdere versiering van het paneel komen telkens weer in de talrijke varianten van Antwerpsche en Leuvensche paneelstempels van dien aard (en de aandachtige schrijvers hebben zelf reeds bemerkt dat de rand behoort bij Karel V-paneelen - en die zijn Antwerpsch, al mogen er een paar nagesneden zijn te Leuven). Men kan nog niet bevestigen of Leuven de verblijfplaats was van Hans van Collen (natuurlijk geenszins een Keulenaar, zooals Merlo en Lempertz destijds meenden) dan wel of de man, die een eikelspaneel met dezen naam onderteekende, veeleer te Antwerpen of te Mechelen werkte (de zes banden van hem, die aan het licht zijn gekomen, geven daarover nog geen zekerheid) maar dat Leuven een Fransch binder heeft gehad - dezen Jehan Norvis dien men sedert hoelang in Frankrijk heeft gezocht vruchteloos, et pour cause - het werd zoo pas vermoed om zekere Leuvensche bij versiering, om den naar Leuven ruikenden, soms Vlaamschen inhoud van sommige van zijne banden, om aanteekeningen van vroege eigenaars, en het is gebleken sedert Mej. Dr. Ilse Schunke, in Archiv für Buchbinderei, 1936, beschreef Die Einbände der Kirchenbibliothek in Emden: Hardenberg, geboren Groninger, wiens boeken te Emden geraakten, teekende aan, toen hij te Leuven studeerde, in 1530-'40, wáár hij boeken kocht en wat hij ervoor betaalde.
De fraaie paneelstempel, die voorstelt Sint Franciscus en geprent is op den band van een handschrift in het Nederlandsch van de Leuvensche kluizenares Jenneken Die Beer (zie reproductie in Trésor de l'Art Flamand. Mémorial de l'Exposition de l'Art ancien flamand à Anvers, 1930, Brussel, 1932, t. II, pl. XCIX, en beschrijving t. I p. 144; en zie Catalogus Boekbanden Antwerpen 1930, blz. 125, nr. 179), en ook op een paar dubbel-Leuvensche banden - want hij staat er naast een Sint-Jan-in-Patmos waarvan tien andere exemplaren de Leuvensche herkomst ten overvloede getuigen - werd in 1935 opnieuw ontdekt als Une plaque de reliure française inconnue, in het degelijke tijdschrift Humanisme et Renaissance, Parijs, t. II, p. 53, en de reproductie wordt er genoemd ‘Plaque de reliure de saint François de Paule’, al bemerkt de schrijfster dat in werkelijkheid Sint Franciscus van Assisi wordt voorgesteld; maar dat is, zegt zij in een wonderlijk eenzijdig bijschrift, een afschuwelijke verwarring: ‘Nous nous trouvons en présence d'une confusion abominable’.
De paneelstempels van de Leuvensche boekbinderijen zullen, vrees ik, nog dikwijls worden ‘ontdekt’ en begeerd elders dan in de universiteitsstad, die er kwistig mee was en ze langs hare studenten over heel Europa verspreidde.