Het Boek. Serie 2. Jaargang 26

[p. 1]

[Het Boek, jaargang 1940-1942]

Metaalgravures in een druk van Heynricus de Valle te Brugge (a^o. 1503)

De publicatie van een reeks metaalgravures, die Wouter Nijhoff op mijn verzoek al eenige jaren geleden in Parijs heeft laten reproduceeren, is het hoofddoel van de volgende bijdrage. Zij komen voor in het zeer bekoorlijke boekje, dat ik als no. 3448 onder de titel:

Dominicus Lupi, Figurae ad devotionem excitantes de passione Christi cum alia figura rosarii virginis gloriose et carminibus. - Brugge, Heynr. de Valle, 10 Maart 1503. 8^o.

in deel II onzer Ned. Bibliographie van 1500 tot 1540 heb opgenomen. Het eenige bekende exemplaar bevindt zich te Parijs in de Bibliothèque Nationale en draagt er de signatuur Rés. D. 18421. Het vertoont telkens op een verso-blad een der gravures, terwijl dan het volgende recto-blad een bijpassend devoot gedicht bevat. Zoo is, om een enkel voorbeeld te geven, op bl. 15 verso Christus aan het kruis afgebeeld; daarnaast leest men op bl. 16 recto:

(C)Rucifixum hic adora
Et cum pya matre plora
Cecitatem populi
Iudeorum sine mora
Blasphemantem in hac hora
Saluatorem seculi
Dant pro poto fel acetum
Clauis fixum cruci spretum
Vestes sorte diuidunt
Astant christi iuxta crucem
Mater et qui vite ducem
Christum esse asserit
Intuentes christi trucem
Aue ter produc ad lucem
Que hunc florem edidit.

Een titel heeft het boekje niet; het begint op bl. 1a (Cum secundum sanctos doctores, etc., zie afb. 1) dadelijk met een soort voorrede van de auteur, over het doel van zijn werk. Hierin noemt hij zich nog niet; zijn naam verschijnt, als in veel middeleeuwsche handschriften, eerst aan het slot, op bl. 24b: Per fratrem dominicum lupi ordinis fratrum predicatorum conuentus gandensis orate

[p. 2]

pro eo (zie afb. 2). Zoo is dit boek, voor wie het moest catalogiseeren, geen gemakkelijk object geweest en, al naar de fantasie van de beschrijvers, kreeg het diverse namen. Ten deele tengevolge van deze titel-rijkdom heeft het heel wat voeten in de aarde gehad, eer ik de hand heb kunnen leggen op het unieke exemplaar. Om andere zoekers dezelfde moeilijkheden te besparen, komt het me gewenscht voor iets van mijn lange nasporingen te verhalen.

1. Dom. Lupi, Figurae de passione, etc. Brugge, 1503, bl. 1a.

Sinds ik mij in 1917 aan de studie van de Nederlandsche post-incunabelen ben gaan wijden, is dit devote boekje herhaaldelijk, onder verschillende titels, aan de kim voor me komen opdoemen, als een ver spookschip, en pas in Februari 1932 heb ik de zekerheid gekregen, dat er een exemplaar te Parijs in de Bibliothèque Nationale was. De titel, waaronder ik er het eerst kennis mee maakte, luidt:

Wolf (Dominikaner), Betrachtungen über das Leiden Jesu. Brugge, Heynr. de Valle, 10 Maart 1503¹⁾.

1) Zie Serapeum VII (Leipz. 1846), 3, waar het genoemd wordt in een opstel van F. baron de Reiffenberg (in het Duitsch vertaald); deze verwijst er weer voor naar zijn Archives philologiques I (Par.-Brux. 1825-'26), 50. Uit het Serapeum is het door Wouter Nijhoff overgenomen in zijn voorbereidende lijsten tot de Ned. Bibliographie in Het Boek III (1914), 407, met dezelfde Duitsche titel.

[p. 3]

2. Dom. Lupi, Figurae de passione, etc. Brugge, 1503, bl. 24b.

Het leek me al spoedig in hooge mate waarschijnlijk, dat het Rosarium virginis Marie. Brugge, Heynr. de Valle, 1503, door Brunet en anderen aan Van Praet ontleend¹⁾, één en hetzelfde moest zijn als Wolf's Betrachtungen. Wel heeft Brunet jaartal en datum vermeld als: anno dn̄i M. ccccc. tertia decima die mensis martii, terwijl het Serapeum: anno Dni MCCCCC tertio, decima die mensis martii opgeeft. Weldra bleek mij echter, dat bij Van Praet, Brunet's bron, niet tertia, maar terecht tertio staat. Ondertusschen heeft deze drukfout van Brunet weer nieuwe verwarringen gesticht. Zooals men begrijpt, zou het woord ‘tertio’ naar zijn vorm bij anno en ‘tertia’ bij decima die behooren en moet men dus logisch twee interpretaties krijgen: 1503 10 Maart (Van Praet) en 1500 13 Maart (Brunet). Doch nu schrijft juist Brunet (in zijn aanteekeningen) over het Rosarium van 1503, en Van Praet in zijn register (p. 129) dateert het op 1500! En Funck²⁾, die in alle op-

1) J.Ch. Brunet, Manuel du libraire, etc. IV (Par. 1863), 1391 en (J.B.B. van Praet), Notice sur Colard Mansion (Par. 1829), 11-12, 95-96.

2) M. Funck, Le livre belge à figures (Par.-Brux. 1925), 386-387.

[p. 4]

zichten Brunet volgt - ook in ‘tertia’ - noemt het weer een druk van 1503. Daarentegen heeft Bohatta¹⁾ Brunet's afschrift correct vertaald als 1500 13 Maart en het boek onder dat jaartal opgenomen.

Uit de verschillende bronnen was inmiddels één ding wel vast komen te staan: Van Praet heeft a^o. 1829 een exemplaar in eigendom gehad, afkomstig van zekere Vanden Block, kapelaan te Brussel²⁾. Bij Funck³⁾ vond ik een verdere aanwijzing: een ex. in de Bibl. Royale, daaraan gelegateerd door Van Praet. Bleek een dwaalspoor te zijn. Te Brussel was het boek niet; men vermoedde er, dat het, als vele andere boeken van Van Praet, aan de Bibl. Royale te Parijs (nu Nationale) zou vermaakt zijn. Gewapend met deze wetenschap heb ik bij een eerstvolgend bezoek aan Parijs, in Maart 1926, op de Bibl. Nationale hemel en aarde bewogen om het te voorschijn te tooveren. Op alle manieren hoorde ik maar steeds weer: ‘Ça n'y est pas’. Ook M. Louis Polain is er niet in geslaagd het me te vertoonen. Zijn veronderstelling, dat het misschien door Van Praet aan de bibliotheek van zijn vaderstad, Brugge, was geschonken, werd nagegaan, maar bleek niet juist. Correspondentie met bibliothecarissen De Poorter te Brugge en Von Rath te Bonn, die voor zijn studies over de koperillustraties⁴⁾ belang in het boek stelde, gaf slechts negatieve resultaten. Het boekje bleef onvindbaar. In mijn bespreking van Visart de Bocarmé, Recherches sur les imprimeurs brugeois, in Febr. 1929 geschreven, kan men iets over mijn nasporingen lezen, die toen vrij wanhopig schenen⁵⁾.

Zooals het evenwel meer gaat, 't geen ik zoekend niet vond, is me ineens, 't zij ook niet zonder moeite, in de schoot gevallen. Bij het excerpeeren der vele deelen van de Catalogue photographique

1) H. Bohatta, Bibliographie der Livres d'heures, etc. (Wien 1909), Ros. no. 22 en id. 2e druk (ib. 1924), Ros. no. 25. Als bronnen noemt hij de geciteerde plaats bij Brunet en Graesse VI, 162 (ald. alles precies als bij Brunet; ook ‘tertia’!).

2) Van Praet, o.c., 95-96.

3) Funck, o.c., 386-387.

4) E. von Rath, Die Entwicklung der Kupferstichillustration im sechzehnten Jahrhundert in Archiv für Buchgewerbe 64 (Leipz. 1927), Heft 1, 1-27. Indien E. von Rath ald., p. 8 vertelt, dat Nijhoff en Kronenberg het Rosarium niet in hun Ned. Bibl. van 1500 tot 1540 hebben opgenomen ‘da sich ein Exemplar des Druckes bisher nicht hat nachweisen lassen und ihnen daher seine Existenz zweifelhaft erschien’, en dit op gezag van een brief van mijn hand van 2.XII.1926, moet ik me in die brief wel heel onduidelijk hebben uitgedrukt. De eerste reden is de eenige juiste; het is niet opgenomen, uitsluitend omdat we geen ex. kenden. Aan het bestaan van de druk van Heynr. de Valle echter hebben wij nooit getwijfeld. Getuige Nijhoff's reeds genoemde vermelding in dit tijdschrift III. 407.

5) Zie dit tijdschrift XVIII (1929), 138.

[p. 5]

der Bibliothèque Nationale, aanwezig op onze Kon. Bibliotheek¹⁾, viel mijn oog plotseling op de titel:

Meditationes de passione²⁾.

De beschrijving van blad 1a, waarin de uitdrukking Rosarium virginis Marie voorkomt, de reeds vertrouwde colophon (hier met ‘tertio’), het verhaal over de 23 gravures gaven me onmiddellijk de zekerheid, dat ik eindelijk - het was op 12 Febr. 1932 - mijn spookschip geënterd had. Een paar weken later was ik al in het bezit van enkele foto's, die me in staat stelden een voorloopige beschrijving van het boekje te maken. Zoo is het dan ook in mijn Vierde Aanvulling³⁾ in voce Lupi opgenomen, nog met het teeken, waarmee wordt aangegeven, dat de beschrijving naar reproducties gemaakt is. Eerst bij mijn bezoek aan Parijs in October 1935 heb ik het ten langen leste zelf in handen gekregen. Het ex-libris ‘Henrici Vanden Block Pbtri & insignis Collegiatae Ecclesiae DD. Michaelis & Gudilae Bruxellis Capellani’ gaf de zekerheid, dat het inderdaad het exemplaar Van Praet was. Voor de volledige beschrijving kan ik thans naar het reeds genoemde no. 3448 in de Ned. Bibliographie verwijzen; voor de teksttype (M 32/99) en de inhoud van bladen 1a en 24b naar bijgaande afbeeldingen 1-2. Deze type, Fransch van snit, behoort tot een soort, dat in verwante, 't zij dan geenszins gelijke gedaante, meer voorkomt in de Nederlanden⁴⁾.

In de aangehaalde plaats van het Serapeum is de auteursnaam tot Wolf verduitscht. Waarschijnlijker echter, de vorm Lupi doet het veronderstellen, zal de man Wolfsz. of Wolfssoon hebben geheeten. Het is mij niet gelukt iets naders te ontdekken omtrent deze Dominicus Lupi, eens broeder in het klooster der Dominicanen te Gent. Hij komt niet voor bij Axters⁵⁾ en evenmin heeft wijlen De Vreese, zoo vertrouwd met het oude Gent, hem voor me kunnen opsporen uit de schatten van zijn aanteekeningen⁶⁾.

De drukker Heynricus de Valle in Brugge is klaarblijkelijk

1) Zie daarover mijn bespreking in dit tijdschrift XX (1931), 317 v.

2) In Cat. photographique Bibl. Nat. Paris, Pères de l'église et théologie, Anonymes IV, p. 432.

3) Zie dit tijdschrift XXII (1933-'34), 320.

4) Vgl. b.v. Nijhoff, Art typographique, Anvers, Jan Lettersnijder II. 7.

5) S. Axters, Bijdrage tot een bibliographie van de Nederlandsch Dominikaansche vroomheid in Ons Geestelijk Erf VI-VIII (Antw. 1932-'34); zie in 't bizonder de lijst der schrijvers, ald. VIII, 179 vv.

6) Is hij soms een familielid van de (Mechelsche?) broeder Petrus Lupi? ‘Sermoonen’ van deze (van 1569) worden vermeld in De Gulden Passer XIII (Antw.-'s-Grav. 1935), 172.

[p. 6]

‘Heynderic van den dale printer’, die in 1506 in het S. Lucas-gilde werd opgenomen en getrouwd was met de weduwe van de Gentsche drukker Arend de Keysere¹⁾. Het boekje van Lupi is tot nu toe de eenige uitgave, die we van Heynr. de Valle kennen.

Het is een curieuse coïncidentie, dat vermoedelijk juist in dezelfde tijd, toen ik eindelijk een exemplaar ontdekt had, Ph. Hofer het eveneens in de Bibl. Nationale heeft gezien. In zijn opstel over Early book illustration in the intaglio medium²⁾ citeert hij het als a little book of ‘Meditationes’ by Domenico Lupi en geeft er twee reproducties van (de gravures op 1b en 23b). Zijn opmerking, dat het boek ‘has never, apparently, been noted or reproduced before’, zal wat de reproductie betreft, wel juist zijn. Doch dat het boek nooit zou opgemerkt zijn, is moeilijk vol te houden. Moet men er uit afleiden, dat het Hofer in de Bibl. Nationale zoo maar, als bij toeval, in handen is gevallen? In dat geval heeft hij ook de vreugde gemist, die mij de vondst, na een hardnekkige 15-jarige jacht, heeft verschaft.

Thans de metaalgravures. Als boek-illustraties zijn deze soort platen hier vóór 1550 zeer zeldzaam. Vergis ik mij niet, dan werden ze in de Nederlanden vóór 1500 alleen gebruikt door Col. Mansion, eveneens te Brugge, in een Fransche Boccaccio-uitgave van 1476³⁾. Voor ‘mijn’ tijdvak, van 1500-1540, ken ik er in ons land geen ander voorbeeld van dan dit Brugsche Lupi-boek van 1503. Eerst in de 2e helft van de 16e eeuw schijnen de technische bezwaren, aan hun reproductie in boeken verbonden, door de drukkers te zijn overwonnen en beginnen de gravures langzamerhand de houtsneden te verdringen⁴⁾.

In de druk van 1503 mogen ze hier te lande dus met recht als zeer vroege voorloopers van een nieuw genre beschouwd worden. Meesterwerken zijn de 18 metaalgravures⁵⁾ geenszins⁶⁾. De propor-

1) Zie Van Praet, o.c., 12 en B. Kruitwagen in dit tijdschrift XXV (1938-'39), 102.

2) In The Print Collector's Quarterly XXI (Lond. 1934), 297.

3) De la ruyne des nobles hommes et femmes. Zie Campbell 295 en Suppl. II en Gesamtkat.-Wiegendr. 4432.

4) Een goed overzicht van het gebruik van kopergravures in de 16e eeuw bij E. von Rath in bovengenoemd opstel. Vgl. verder o.m. A.J.J. Delen, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas, etc. II (Par. 1934), 77 en 83 s. De gravures uit het boekje van Lupi noemt deze niet.

5) Gewoonlijk worden er 23 vermeld, doch de eerste ervan is zes keer afgedrukt (op 1b, 5b, 9b, 13b, 17b, en 21b).

6) Zie over hun gebreken en hun ‘naïveté archaïque’ ook J. Renouvier, Histoire de l'origine et des progrès de la gravure dans les Pays-Bas et en Allemagne, etc. (Brux. 1860), 123. Deze heeft ze al in de Bibl. Nationale gezien, naar ik, bij later onderzoek van zijn werk, las.

[p. 7]

ties van de menschelijke wezens, met gedrongen, soms haast dwerachtige lichamen op te korte beenen, laat veel te wenschen over. Toch zijn enkele, wat kracht van uitdrukking betreft, niet zonder bekoring. De ingetogen waardigheid van de Maria-figuur naast het kruis en naast het graf (op 16b en op 18b), de expressie der koppen bij geeseling en kruisdraging (op 10b en op 14b), de rust van de slapenden in de hof van Gethsemane (op 3b), het zijn bewijzen, dat de graveur niet onbegaafd was. Zijn naam is ons onbekend. Dat hij wel een Nederlander zal geweest zijn, valt af te leiden uit het Nederlandsche opschrift op de spreukband van de eerste gravure ‘o maria altiit bereit’.

De verdere beoordeeling der platen laat ik aan meer bevoegden over. Hier is thans de volledige reeks dezer vroege Nederlandsche metaalsneden voor hen gereproduceerd. Vermeld dient nog, dat zij in het Parijsche exemplaar gekleurd zijn, door een niet-onverdienstelijke kleurbaas.

Tot slot recapituleer ik, als een baken voor anderen, de verschillende titels, waaronder dit eene boekje rondwaart:

1.	Lupi, frater dominicanus, Méditations sur la passion^1).
2.	Wolf (Dominikaner), Betrachtungen über das Leiden Jesu.
3.	Rosarium virginis Marie.
4.	Meditationes de passione.
5.	Lupi, Dominicus, Rosarium virginis Marie.
6.	Lupi, Domenico, Meditationes^2).
7.	Lupi, Dominicus, Figurae ad devotionem excitantes de passione Christi cum alia figura rosarii virginis gloriose et carminibus.

De 5e titel heb ikzelf aan het werk gegeven, in navolging van Brunet, maar met toevoeging van de auteursnaam, eer ik het nog gezien had³⁾. Nadere bestudeering heeft me er echter van doordrongen, dat hoofdzaak in het werk van Lupi de ‘Figurae’ zijn, met de bijpassende gedichten. Op deze wijze is mijn definitieve titel in de Ned. Bibliographie, de 7e van bovenstaande lijst, tot stand gekomen. Hij is, wat de bewoordingen betreft, uit de mede-

1) Aldus bij De Reiffenberg, Archives philologiques, l.c. - Het lijkt een raadsel hoe deze daar al a^o. 1825-'26 kon vermelden. dat er hem een ex. van in handen was gevallen in de ‘bibliothèque du roi à Paris’, terwijl Van Praet, l.c. 96, dus a^o. 1829, het boek nog als zijn eigendom opgeeft. Misschien heeft De Reiffenberg in de Kon. Bibl. te Parijs het boek, toen nog van de bibliothecaris Van Praet, aangezien voor bezit van de bibliotheek zelf.

2) Bij Ph. Hofer, l.c.

3) Zie mijn Vierde Aanvulling in dit tijdschrift XXII. 320.

[p. 8]

deeling op bl. 1a getrokken en komt mij voor de inhoud het volledigst weer te geven.

Ook zal men er rekening mee moeten houden, dat het boek af en toe met de onjuiste dateering 13 Maart 1500 wordt aangetroffen, gevolg van Brunet's drukfout of verkeerd afschrift.

Zoo troont dus dit allerbekoorlijkste boekje van de Bibl. Nationale voorloopig in viervoudige eenigheid: als eenig exemplaar, als eenige Nederlandsche uitgave tusschen 1500-1540 van een werk met metaalgravures, als eenig product van de pers van Heynr. de Valle en als eenig bekend geschrift van Lupi.

's-Gravenhage, Febr. 1940.

M.E. Kronenberg.

[p. *1]

Reproductie der metaalgravures (3-20) Dom, Lupi, figurae de passione, etc. Brugge, 1503

[p. *3]

3
bl. 1b, 5b, 9b, 13b, 17b, 21b

4
bl. 2b

5
bl. 3b

6
bl. 4b

[p. *4]

7
bl. 6b

8
bl. 7b

9
bl. 8b

10
bl. 10b

[p. *5]

11
bl. 11b

12
bl. 12b

13
bl. 14b

14
bl. 15b

[p. *6]

15
bl. 16b

16
bl. 18b

17
bl. 19b

18
bl. 20b

[p. *7]

19
bl. 22b

20
bl. 23b