Het Boek. Jaargang 6

[p. 207]

Boeken in sterfhuizen van Oud-Mechelen.

VII.
Bij Heer ende Meester Jan de Visschere. (1530).

Wie eenmaal de geschiedenis van het onderwijs te Mechelen schrijft, zal een hoofdstuk - dat waarschijnlijk ruim kan uitvallen en zeer zeker interessant wezen zal - moeten voorbehouden aan het kollegie van Jan van Standonck.

Deze schoenmakerszoon werd te Mechelen geboren, waarschijnlijk in het jaar 1443. Eerst onder de schamele scholieren bij de Collatiebroeders te Gouda opgenomen, volgde hij in 1459 de leergangen van de hoogeschool te Leuven; later van die van Parijs, waar hij de wijsbegeerte afstudeerde en ‘doctor artium’ werd. Daarna lei hij zich op de godgeleerdheid toe en haalde op korten tijd het diploma van baccalaureus en, in 1490, den titel van ‘doctor theologiae’ weg. Ondertusschen echter was hij - einde 1480 - lid van de faculteit der Sorbonne geworden. Den 12^en Mei 1483 stelde het metropolitaan kapittel hem aan als bestuurder van het college de Montaigu, dat hij met straffe hand herinrichtte¹⁾. Gedurende een trimester, van 16 December 1485 tot 16 Meert 1486, werd hij met het rectoraat der Hoogeschool vereerd.

Alleszins was Jan van Standonck een man van beteekenis. Mystieker en tegenstander van het humanisme, krijgt hij toch in 't bijzonder voor die beweging belang, en wel zóó dat zijn naam niet alleen bij een bespreking der Mechelsche geleerden van de richting nadrukkelijk wordt vernoemd, doch zelfs bij een algemeene naspeuring van het humanisme in onze gewesten te pas wordt gebracht²⁾.

Een man uit één stuk toonde hij zich ook, die het zelfs tegen de grootsten der aarde dorst opnemen, als zijn gemoed hem daartoe drong. Met vierkante koppigheid bestreed hij den koning van Frankrijk, Lodewijk XII, die eenerzijds de rechten van hoogescholen in-

1) Cf. A. Renaudet, Jean Standonck. Unréformateur catholique avant la Réforme (1908). Marcel Godet, Jean Standonck et les Frères-mineurs. (1909). Le collége de Montaigu. (1909).

2) Cf. Lucien Tilmant, Les humanistes malinois, p. 83. (Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines, Tome XII). - Alphonse Roersch, L'humanisme belge à l'époque de la Renaissance (1910), blz. 11, 13, 15.

[p. 208]

krimpen wou, anderzijds zijn gade verstiet. Natuurlijk werd van Standonck door een verbanningsedikt getroffen, dat eerst na twee jaren, in 1501, opgeheven werd. Toen mocht hij naar Parijs terugkeeren, alwaar hij op 5 Februari 1504 overleed.

De weg der ballingschap leidde hem als van zelf weer op den vaderlandschen bodem. Hij maakte er zich zijn gedwongen verblijf ten nutte om vier huizen voor arme scholieren op te richten: te Kamerijk, te Valenciennes, te Leuven en te Mechelen. Het kon bezwaarlijk anders, of zijn gesticht van Montaigu zweefde hem daarbij vóór den geest. De bekende oudheidkundige, kanunnik W. van Caster, de Mechelsche biograaf van Jan van Standonck, heeft ook aan zijn kollegie ter stede een paar bladzijden gewijd, waarin de voornaamste feiten en jaartallen staan aangegeven¹⁾. Dit geschiedkundig overzicht blijkt echter voor aanvulling vatbaar. En nu de lezer toch reeds met deze lange inleiding bij dit stukje genoegen moest nemen, zal hij misschien met een poging in dien zin vrede hebben. De meeste bijzonderheden halen wij hierbij uit onuitgegeven bescheiden, waarvan een aantal in ons eigen bezit berusten.

Bij benadering kan men het jaar 1500 opgeven als den tijd, waarin de onderhandelingen tusschen Jan van Standonck en het Mechelsch Magistraat uitliepen op den aankoop van een huis tot vestiging zijner school, die een ware armenschool zijn zou. Het opperste bestuur werd den stichter toegezeid. Nog éénmaal na zijn afreis naar Parijs, in het jaar 1502, zag men hem in zijn geboortestad weer. Tusschen door, gelijk na zijn dood, fungeerde als zijn plaatsvervanger Heer Jan vanden Sande, die aldus de eerste regent van de nieuwe instelling geweest is.

Zeer gauw knoopte deze nieuwe onderhandelingen aan met de heeren vander Weth en op 4 November 1504 kwamen zij over enkele ordonnanciën t'akkoord²⁾. 't Kon wel gebeuren, dat vroeg of laat het zoogenoemde Fratershuis³⁾ niet meer voldeed: dan zou het gebouw van de hand mogen gedaan worden, mits men met de verkoop-

1) Jan van Standonck en zijn Kollegie te Mechelen (1893). (Overdruk uit het ‘Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines’, Tome IV), blz. 15 vlgg.

2) Cf. Pastoor Thys: Beschrijving der Parochie Kerken, Kloosters, Kapellen, Godshuysen, enz. van Mechelen: Aenteekeningen op het Fraterkenshuys ende het Seminarie te Mechelen. - Afschrift van Schellens, blz. 3.

3) Naar den stichter werden de scholieren vaak Standonckisten genoemd. Fraterkens blijkt echter de mondgemeene benaming te zijn geweest: die duidt beslist op hun kleedsel, een tabbaart met kap, dat hun het voorkomen van kloosterlingen gaf. Soms heette men ze ook Bonefanten, naar den naam ‘Bons enfants’, waarmee men de studenten van het Montaigu Kollegie bestempelde.

[p. 209]

somme renten zou aanleggen in het voordeel der behoeftige studenten. Doch voor heel haar bestaan heeft de school haar onderkomen gevonden in het gebouw, dat het magistraat zich had aangeschaft in de aloude Koeistraat - thans de Mérodestraat - vlak bij de huidige Standonckstraat, die de vroegere ‘Steenstrate retro prisoniam’ is, tegenover de Schoolstraat, voormalig ‘Lechelstrate’¹⁾.

Een tiental droeve jaren heeft het gesticht nochtans doorgemaakt rond 1580, toen Mechelen in troebelen oorlogstijd moest leven. De school liep ledig dan, want de fraterkens waren voor de Staatschen gevlucht en slechts betere dagen voerden hen terug.

Bij voortduring werd anders het erf verbouwd en vermooid. In 1595 werd het door aankoop vergroot²⁾. Maar nog vóór het einde van datzelfde jaar werd Standonck's gesticht opgeslorpt door het Seminarie, dat aartsbisschop Matthias vanden Hove, alias Hovius, had ingesteld³⁾.

Van het Mechelsch magistraat kan men niet anders zeggen, dan dat het de school van Standonck steeds vrijgevig heeft behandeld. De wekelijksche hulp, waartoe de hoogmogende heeren zich tegenover den stichter hadden verbonden, wist Rector Jan vanden Sande nog met een rijnsgulden te doen verhoogen⁴⁾. Jaarlijks beschonken zij tevens de studenten met kermiswijn⁵⁾ en namen de voorziening met brandstof op zich⁶⁾. Voor het eten moesten de armbesturen der verschillende parochies bijdragen met een aantal veertelen rogge; wat zeer aannemelijk was, daar de twaalf scholieren binnen het huis gekozen werden van uit de onderscheiden parochies⁷⁾. Denkelijk mocht men die gift in naturalia afkoopen: aldus ten minste verklaren wij het toekennen van een geldelijke toelage door de Heilige Geestmeesters van Sint-Rombouts, wier rentmeester in zijn rekening

1) Cf. W. van Caster: Namen der Straten van Mechelen, blz. 156, 256, 247. De stedelijke Latijnsche of Grootschole was aan het zuider-uiteinde van de Schoolstraat gevestigd.

2) Cf. Leopold Godenne: Malines jadis et aujourd'hui (1908), blz. 322, met een plaatje: L'hôtel Standonck en 1595’.

3) Cf. W. van Caster: ‘Namen der Straten van Mechelen’, blz. 127. Jan van Standonck Bijlage IV, blz. 27. - Zie ook ‘Inventaire des Archives, T. I, p. 270.

4) Pastoor Thys: op. cit., blz. 3.

5) Stadsrekening van het jaar 1600-1601; fol. Clxxxiiij v^o.; ‘Betaelt heere Michiel Schamelaert, Priester ende Regent vande standonisten alhier, ‘voer hunnen ordinaris kermiswijn, verschenen op S^te. Michielsdach in Octobri xvj^e ....... iiij L. x s.

6) Pastoor Thys: op. cit., blz. 6: “Men plagt alsdan ook van stadswegen aen het selve huys voor een aelmoes te geven 84 tonnen torfs by ordonnancie van der Weth.”

7) Rekening van den H. Geest van O.L. Vrouwenparochie, 1543-44: “Dbewijs van den Rogge die de heylegegeest jaerlycx betaelen moet.” - - - - - - - - “It. den fraters van standonck vut gratien tsyars..... iiij vertelen.”

[p. 210]

over de onzalige jaren 1579-1585 een post stelde, waarmee hij reeds een blik op der Standonckisten geschiedenis toelaat:

“Item de Standonisten tsiaers xij L., ende staen betaelt inden vuytgeeff Lxxviij ende Lxxix [= 1578 en '79], ende nyet betaelt, gemerckt nu daer geen en zijn.... ”xxiiij L.’

Ook onder de Mechelsche poorters is het Fratershuis een zeer gewilde instelling geweest. Vandaar dat het keer op keer bedacht werd met fundaties en legaten bij uiterste wilsbeschikking, als door Catharina vanden Broeck, in 1537; door Nicolaus vander Laen, in 1564; door Matthias Verpoorten, in 1577; en in '79 door Augustinus van Dyck en kanunnik Sebastianus vanden Borre¹⁾. Later nog - den 30 Maart 1580 - laat ‘Heer ende Meester Henricus Caron, subdiaken ende capellaen in sint-Jacops capelle,.... tot hunne alimentatie, ende opdat se voor zyn ziele bidden zouden, Ses guldens eens’. Vooral van de nalatenschap van meester Rombout de Bacquere († 1594) hebben zij mogen meepaarten: en dit is opmerkenswaardig, omdat deze geboren Mechelaar als notaris te Antwerpen leefde. Van heel veel vroeger, reeds van 25 Maart 1530, dagteekent het legaat van ‘twee rijnsguldens eens’ van wege Everaerdt van Wouteringhe²⁾. Nog hooger klimt de instelling op van een ‘provene’, die wijlen Marie Mols, Clarisse, bij de H. Geesttafel van Sint-Rombouts had ingezet ‘Om die alle Sondaghe gegeven te wordene den bonefanten. Ende want zij gheen vleesch en eten, soe zal men hen gheven voer de provene iiij st. Met alzulcker condicien, waert datse naemaels vercreghen dat se vleesch eten mochten, dan zal men hen de provene ghelijck alle dander gheven...’³⁾. De rekeningen van de armbestuurders wijzen op regelmatige uitkeering dier ‘proeve’ en derhalve moet men gelooven, dat de levenswijze in het huis gebleven is arm en nooddruftig gelijk ze van in den aanvang was. Het opstel der posten in kwestie licht het wisselvallige bestaan van het gesticht toe:

Rekening van 1579-86: ‘Uytgeeff aen chynsen ende renten.’
Item de Standonisten, alias fratres, plach men te betaelen tsiaers xij L. van weegen jouffvr. mols, verschynende altyt te kersemisse; ende alsoo de voornoempde Standonisten te nyete zyn, soo en heeft den Rentmeester gheen betaelinghe gedaen, ende het heeft den huysarmmeesters goet gedocht dese penninghen te employeren inde provenen. Ergo alhier	Nihil.
Rekening van 1587:
Item den Standonisten de fondacie van wegen Iouffvr. Mols een jaer rente, verschynende

1) Pastoor Thys: op. cit., blz. 5 en 7.

2) Zijn testament op perkament dient als omslag voor Register V der Inventaria mobilium bonorum op het Archief van het Aartsbisdom en het kapittel.

3) In ‘tboeck vanden provenen der ermer huysarmen in Sinte Rumbouts prochie binnen Mechelen.... ghemaect int jaer ons heeren duysent vijfhondert ende seven....’

[p. 211]

altyt te Kersmisse; ende alsoe hier egeen standonisten en syn, soo hebben de voorscreven huysarmmeesters de xij L. tsiaers vuytgereyckt ende verandert in provenen. Dit dient voor... Memorie. - (In den rand aanget. ‘Transeat, onvermindert der standonist en recht.’
Rekening van 1589:
Item de standonisten, diemen noempt fraters, van wegen Iouffr. Mols een iaer rente, verschenen te kerssmisse Lxxxix	xij L
Ook in 1590, '91, '93, '94, '96.
Rekening van 1595:
Item de Standonnisten. die men seet Fraters, [modo het Collegium van Reverendissimus] van weghen Iouffrouwe Moels, een jaerlycx rente, verschenen kersmisse xcv	xij L.
(Wat ik tusschen haakjes heb gezet, werd doorgehaald).
Rekening van 1597:
Item de Standonnisten, dijmen seet de Fraters, modo Seminarj van onsen alder Erwerdichsten heeve den Aertsbisschop van Mechelen, een jaerelijcke rente van weghen Iouffrouwe Mols, verschenen kerssemisse xcvij.	xij L.
Nog een gelijkluidende post in 1598 en '99.

Keer op keer moeten de superintendenten vanhet algemeen armbestuur te Mechelen voor de jongens van Standonck in den zak schieten en kousen, broeken of beddelakens bekostigen:

‘Manuaelboeck van het vuytgheven van den Superintendenten vanden gemeynen Huysarmen’:
Augustus 1592: It. voer vier ellen, dry taellijen minckzel laecken, tot xxxv st. delle, tot eenen tabbaert voer Philips van den Brande zone^1), gestelt totten standoncken alhier / betaelt Caerle vanden Berge	vij ½ g.
December 1593: It. den iersten decembris anno xv^exciij gecoght voer twee studenten int fratershuys, elck tot een paar bocxens, tsamen iij ellen, iiij een half quaert bruyn mincxsel laecken tot xxxix st. delle. - noch tot voeder vande voirschreven bocxens een borgoens laecken tot xxxv st.	Tsamen vij guldens vij st. j oort.
Item voer een paer slapelaeckenen, gegheven int collegie van standonck voer arm studenten	ij gulden x st.
September 1594: Item aen een paar schoonen voer eenen jonghen gegheven te fraters	xxviij st.
Februari 1595: Item voir een sargie gegeven aen twe arme jonghers te fraters	xxxj½st.
Item voir anderhalf boirgons laken tot een paer slapelakens voir twe arme jonghers tot de fraters gegheven	iij g.
Juli 1595: Item tot cousens voir ennen iongen in standonck wonende	xxx st.

Daartegenover dient wel gezeid, dat de Standonckisten zich bij gelegenheid verdienstelijk wisten te maken. Een dichterken onder hen bezong de goede stede²⁾. Verder hielpen zij onderwijzen in de armschool van de Halle³⁾; ik heb trouwens meer gehoord, dat tot

1) Deze Philips vanden Brande was ondermeester in de stedelijke armschool. Cf. Dr. Robert Foncke: Uit de Geschiedenis van het lager Onderwijs te Mechelen op het Einde der XVI^e Eeuw, Bijlage I, blz, 34.

2) Stadsrekening 1578-80: ‘Betaelt sekere fraterken voor een gratuiteyt van componeren sekere carmina ter eeren van der stadt en der Weth, per ordinancie: xxxij S.’ Aangehaald bij Pastoor Thys: op. cit., blz. 7.

3) Manuaelboeck van het vuytgheven vanden Superintendenten vanden gemeynen Huysarmen: Februari 1595. - Item voir elf ellen lywaet tot een ammelaken, gegeven aenden standonisten voir dinst die sy in de schoole doen; elck elle, elf st. een halven vj gl. vj½ st.

[p. 212]

op den dag van heden seminaristen in de ‘noenschool’ van St. Jansparochie gaan leeren.

Breed beschouwd kan men het Mechelsch huis van Standonck als een voorbereidende afdeeling van het college de Montaigu aanzien. Dat vorderde het magistraat toch, in vergelding van zijne tegemoetkomingen, dat de bekwaamste onder hunne Vlaamsche studenten vast en zeker, en daarbij vóór alle andere, een plaats zouden krijgen in de Fransche hoofdstad¹⁾. De klassieke talen moeten derhalve druk beoefend zijn geworden. Inderdaad, Latijn werd er aangeleerd, en zelfs Grieksch. Het eene hooren wij uit de verklaring ten overstaan van de magistraten gegeven door Rector van de Sande, die een paedagoog met gezonden kop mag heeten, aangezien hij van de leermeesters der school de kennis der moedertaal vereischte ‘om de selve kinderen te beter te instrueren’²⁾. Het andere vernemen we naar aanleiding van een proces tusschen schoolmenschen.

Want het onderwijs in de oude talen was sinds jaar en dag het voorrecht der Groote Schole, wier rector meteen scholaster der stad was. Toch schijnt het, dat Standonck's huis een goed aantal jaren onafhankelijk zijn gang ging. Naderhand echter deed Bernard Huysmans de lessen schorsen: de fraterkens werden verplicht naar zijn instituut te gaan. Graag herinnert daaraan meester Lambertus Schenckels, ook scholaster-rector, die om zijn goed recht in 1579 een proces aanhangig maakte tegen een paar priesters. Een ‘intendit’ in 13 punten reikte hij toen over³⁾, waarin onder meer te lezen is:

v.	Item dat van ouden tyden ongeuseert, ende noyt yemanden en is toegelaten geweest / binnen dese stadt/ eenige jongers Latyn ofte Griecx te leeren / commende van buyten ter scholen, ende inden cost niet woenende / dan in de voirs. groote schole.
vj.	Dat oick niemanden en is geoirlooft geweest te leeren Griecx, Latijn / den kinderen inden cost woenende / dan bij consent ende autorisacie vanden voirn. Scholaster / Ende mits hem betalende eenige recognicie voer zijn schoelgelt /
vij.	Dat zoe wanneer de clachten byden selven scholaster zijn aen geweest tegens den genen, die ter contrarie waren aptempterende ofte incruypende, dat alsdan byden officier deser stadt Mechelen is van sheeren wegen voirsien ende geremedieert /.
viij.	Namentlyck, alsoe int Huys ende Collegie vanden Standonisten alhier / contrarie usurpacie wierdt aengerecht / tselve is met recht belet /.
xi.	Ende zijn alle de gene, die alsdoen daer wierden geleert / bedwongen geweest te comen ter schole inde voirs. groote schole /.
x.	Wesende tgetal alsoe groot, dat, gaende gepaert, d'ierste waren binnen de poorte vande selve grootschole/ alst de laetste noch waren binnen de poorte van Standonck / ofte fratres.

1) W. van Caster: Jan van Standonck, enz., blz. 24, Bijlage III.

2) Pastoor Thys: op. cit., blz. 3.

3) Cf. Inventaire des archives de la Ville de Malines, Tome VI, p. 80: § 2, Ecoles des pauvres, no. 2.

[p. 213]

Een paar interessante bizonderheden over het collegie krijgen we hier te hooren. Nog meer zal ons een ex-leerling vertellen over den handel en wandel binnen de school gedurende de eerste jaren van haar bestaan. De 68-jarige kapelaan van Sint-Romboutskerk, Gillis Suijckens, werd den 13^en Juni 1579 als getuige opgeroepen en staafde in alles de beweringen van den aanlegger van het geding:

‘.... zeght dat hij, deposant, wesende een jonge scholier, gewoent heeft int huys van Standon / aldaer ten zelven tyde djongers, aldaer wonende ende frequenterende / die naer zyns deposans onthouden ende duneken wel hondert in getal waeren / leerde grieck ende latyn / ende was huerlieder meester eenen goeden Heere, genaempt meester Martinus Doncanus¹⁾, baccalorius theologie / ende waeren ten zelven tyde binnen den zelven huyse twee meesters / te weten de voirs. Doncanus ende een onder hem / Ende alzoo ten zelven tyde scholaster ende rector was vande voirs. groote school meester Bernardus Huysmans / rees questie tusschen den zelven Huysmans ende Doncanus / sustinerende de voirs. Huysmans dat de voirs. Doncanus ende zynen ondermeester niet en zouden mogen den jongers aldaer grieck oft latyn leeren / zonder die te laten comen inde groote schole ter ur dat men gewoene was aldaer lessen te doene / Ende weet hy, deposant, wel dat eyntelick de zaek zoo verre gecomen es dat alle de voirs. jongers, gaende ten huyse vande voirs. Standoen, moesten comen inde voirs. groote schole om de lessen aldaer te hoiren / aldaer zy geleyt wierden byden ondermeester vanden voirs. Doncanus / ende waeren zoo vel in getal als voeren gezeyt es / ende dat weynich loch (?) oft gaende gepaert gelyck scholieren gewoen zyn te gaene, deerste waeren binnen de poorte vander groote schole als de leste noch waeren binnen de poorte vanden standonisten / maer en zoude hy, deposant, niet weten te zeggen oft tzelve by processe oft anders geschiede / Weet nietmin wel dat zy van te voeren binnen den huyse vanden Standoenen alleen geleert wierden / ende daer nae inde groote schole moesten comen / zonder dat zy eenige andere lesse int voirs. huys van Standoen hoirden / anders dan dat men aldaer repeteerde tgeendt zy inde groote schole geleert hadden / Ende op dagen dat men inde groote schole niet en leerde / las de voirs. Doncanus zynen voirs. disciplen eenige colloquien oft andere cleene boucken, die hem, deposant, nu ontgaen zyn /...

Dit getuigenis wekt een hoogen dunk omtrent den bloei van het gesticht. Maar we kunnen die rij studenten, zoo lang als de niet zeer korte Schoolstraat, maar bezwaarlijk overeen brengen met de bepaling, dat er hoogstens twaalf scholieren onder dak zouden komen.

(Wordt voortgezet).

Rob. Foncke.

1) Marten Donck, of Verdonck - vulgo Noviomagus Duncanus, geboortig van Kempen, in 1506, bestuurde gedurende vier jaren Standonck's huis te Mechelen en werd daarna rector te Leuven. Hij was licentiaat in de godgeleerdheid en werd ten jare 1531 tweede uitgeroepen in de faculteit der kunsten te Leuven. - Cf. W. van Caster: Jan van Standonck, enz., blz. 19; Dr. G. van Doorslaer: Malinois à l'ancienne Université de Louvain (Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines, Tome XV, p. 376).