Het Boek. Jaargang 6

Boekbesprekingen.

The earliest voyages round the world 1519-1617. Ed. by Philip F. Alexander. Cambridge, Univ. press 1916. 3 sh. net.

In 1915 verscheen van de Cambridge Univ. press een beknopte en goedkoope uitgaaf van enkele van de voornaamste ontdekkingsreizen in de noordelijke zeeën (zie Het Boek 1915 blz. 364), en daarbij werd een dergelijke uitgaaf van de oudste reizen om de wereld aangekondigd. De bewerker Ph. F. Alexander heeft deze nu (1916) laten volgen. We krijgen in denzelfden vorm een zorgvuldig bewerkt en met even groote zorg gedrukt boekje, waarin, eenigszins verkort, de reizen van Magellaan door Pigafetta, die van Drake en Cavendish door Francis Pretty, en ten slotte een enkele passage uit de reis van Schouten en Lemaire worden gegeven.

Vooraf gaat eene korte inleiding om de groote beteekenis van deze

[p. 73]

reizen aan te wijzen, en een chronologisch overzicht van de voornaamste ontdekkingen, loopende van Alexander den Groote (327 v. Chr.) tot Scott's Zuidpoolreis in 1912. Als illustraties zijn eenige platen, portretten en kaarten gegeven, waaronder een viertal aan Spilbergen's Speculum en Schouten's Journael ontleend.

Het boekje zal in Engeland zeker vele belangstellende lezers vinden. Zij krijgen hier in kort bestek, en netten vorm een prettige lectuur en daarmede een helderen kijk in de allerbelangrijkste zeereis van de Victoria van Magellaan die voor het eerst den weg om de wereld vond, en van zijn twee groote Engelsche navolgers.

Maar ook voor Nederlanders is het een belangrijk boekje, en een dergelijke uitgaaf in onze taal zou zeker ook belangstelling vinden. De drie reizen zouden dan gevolgd moeten worden niet door slechts een fragment van de reis van Schouten en Lemaire, maar door de drie of vier voorname Hollandsche reizen in dezelfde wateren. Men ziet gewoonlijk in Olivier van Noort, Spilbergen, en Schouten-Lemaire de Hollandsche navolgers van Magellaan, Drake en Cavendish; en men deed dit reeds in 1624, blijkens de prent van de 6 wereldomvaarders aan Schoutens Journael ontleend, die ook in dit Engelsche boekje wordt weergegeven. Maar daarbij wordt de eerste, zeer belangrijke Nederlandsche onderneming in dezelfde richting vergeten, namelijk de reis van Cordes en Mahu, in 1598 begonnen. Het eenige hiervan in druk verschenen journaal, dat van Kapitein Sebald de Weert, door Zacharias Heyns geredigeerd en in 't licht gegeven, meldt alleen een geheel mislukte poging, die het niet verder had gebracht dan de Straat van Magellaan. Maar van de tochtgenooten hebben sommigen de Molukken, anderen Japan bereikt, en zoo is deze reis er wel degelijk eene die mede in de reeks moet genoemd worden.

Dit is ingezien door de Boer, den bewerker van Van oude voyagien, waarin van deze Hollandsche reizen een overzicht is gegeven; een uitgaaf die op dezelfde gedachte berust als het hier besproken Engelsche boekje, en er zelfs in één opzicht boven staat, namelijk door de illustratie. Onze Hollandsche reisverhalen toch munten boven de meeste vreemde uitgaven van deze soort uit door de aardige en merkwaardige prenten; we hebben dit aan den uitgever Cornelis Claeszoon te danken, die hier een voortreffelijk voorbeeld heeft gegeven.

Maar met een boek als deze Oude Voyagien is hier niet alles gegeven wat men kan wenschen. Vooreerst, Dr. de Boer vertelt zelf de reizen, de Engelsche Cambridge-reeks laat de reizigers spreken. En ten tweede, de beteekenis van deze Hollandsche reizen komt eerst goed uit, wanneer ook de oudere reisverhalen er aan voorafgaan. En hier zou dit Engelsche boekje geheel als voorbeeld kunnen dienen. Het zijn juist die eene Spaansche reis, en die beide Engelsche, welke de voorbeelden geweest zijn voor Cordes en Mahu, Olivier van Noort en degenen die hen volgen.

Zien we slechts wat onze Amsterdamsche geschiedschrijver Ellert de Veer, van de groote onderneming ter zee sprekende, over deze reizen schreef, reeds in 1587. Het boekje waarin hij deze stof behandelt, Een Spieghel der ghedenckwaerdigher oorlochscher gheschiedenissen is weliswaar een vertaald werkje; het is ‘wt meest allen Chronijcken door den Hooch-gheleerden Richardum Dinothum int Latijn beschreven’ en ‘hiervan is een Eelhert De Veerduytscher gheweest.’ Maar als hij een onderwerp behandelt, waarvan hij zelf nog nieuwere voorbeelden kent, dan zet hij het

[p. 74]

werk van Dinothus voort; en vooral waar het de zeevaart betreft, gaat hem dit na aan het hart, en krijgen we geheele stukken door Verius zelf geschreven. Magellaan vond hij natuurlijk bij Dinothus reeds vermeld:

‘Magalanes heeft van dander sijde, de zeestranden der landen Parie naet Oosten streckende, met een vlote van vijf scheepen doorlopen, ende is verby die lijnie Capricornie gheseylt, niet wijdt vanden Cirkel Antarcticus, totten Linia des Watermans, den Mollucken naerstich natrachtende, heeft hy die Eylanden Javanam, Pornem ende Subuth ghevonden, daer van elck een so groot is, als Enghelant, van waer hy den Mollucken van nae by mocht sien, die hy na zijn begeerte niet ende conde becomen, want hy is: als hy naerstich met den viandt streedt, doot gheslagen. Desen Magelano wert wel de prijs ghegeven, van wegen der perijculosen ende swaren Schipvaert.’

Maar als hij over hem en de andere oudere zeevaarders en vooral over Columbus alles heeft medegedeeld, komt hij op den grooten Engelschman, wiens naam toen op aller lippen was, en gaat aldus voort:

‘Desen moeten wy bijvoeghen als den laetsten, niet minder roem behaelt hebbende, als eenich der voorseyder, dien men billicx van weghen der over groote reysen, stoutmoedich bestaen, ende gheluckich volbrengen, den oppersten prijs moet toe stellen den Engelschen Capeteyn, Francoys Draeck, die de selfde reyse van Magelanes niet alleen ghedaen, maer overgetreft heeft, want in zijn wedercoemste na Fretum Magellanicum, ghewaerschouwt zijnde vander Spaengiaerts lagen, die hem met schepen daer verwachteden: so is hij wederom gheseylt de Westersche zee, Noortwaertsop, menende by Groenlandt om te seylen, ende also na Enghelandt te comen, ende is aldaer belet gewerden, door de corte dagen, ende het ys, als te zeer onder de zona frigida. So is hy daer na weder zuytwaerts aen gheseylt, daer na zuyt oost, na oost, daer nae weder west, noortwest, ende noorden, ende bynaest de gheheele werelt over getrocken, int oost by de Balearischen(?) Eylanden opgecomen, ende om Cabo de Bonesperance gheseylt ende so weder in Engelandt tot welck alsmen na meet, so bevint men dat hy viermael wech ende weder onder de linie Equinoctiael door gheseylt is. Waer over hy na veelder oordel allen voorighen verde overtreft.’

Van Cavendish kon de Veer nog geen melding maken; hij kwam eerst in 1588 van zijn wereldreis terug. Maar hij is nog in sterker mate dan de voorgangers het voorbeeld voor de Hollandsche Zuidzeevaarten geworden. Zijn reisverhaal, dat door Alexander verhaald wordt naar Hakluyt, was reeds vroeger (1598) in het Hollandsch uitgegeven door onzen Cornelis Claeszoon. Het betreft hier geen Hollandsche reis, en dus zal een herdruk van dit reisverhaal voorloopig wel niet in het programma van de Linschotenvereeniging worden opgenomen, maar toch zou een nieuwe uitgaaf van dit boekje ook voor de kennis van onze Hollandsche reizen van belang zijn. Het bevat behalve het reisverhaal zelf, 20 breed-4^o bladen met elk vier kolommen druks, een korte beschrijving van de West-Indische reis van Drake en Hawkins in 1595/6, en daarna een ‘beschryvinge van de zeevaerdt der geheeler werelt’, en een ‘volcomen beschryvinge van de distantie der plaetsen ende vande Revier Plate.... tot datmen comt aen het eynde van de Magallanische straet.’ Het was dus voor de vaart op Zuid-America, maar ook voor die op Indië een gids die voor de daarna komende zeevaarders zeer veel waard was. Waarschijnlijk hebben reeds Cordes en

[p. 75]

Mahu en de Weert er gebruik van kunnen maken; maar zeker Olivier van Noort die iets later vertrok.

De Hollandsche tekst van Cavendish's reisverhaal verdient ook op zich zelf de aandacht naast den Engelschen. Cavendish heeft op de terugreis Java aangedaan, en zijne beschrijving is voor de kennis van dat interessante land vóór de komst der Hollanders van belang. Maar nu zou men graag willen weten, waar hij met zijn schip lag, toen ‘de Secretarius van den Coninck van Java by hem aen boort kwam’. In het Engelsche boekje lezen we: ‘The first day of March, having passed through the straits of Java Minor and Java Major, we came to an anchor under the south-west parts of Java Major: where we espied certain of the people’, enz. De uitgever vertelt ons in een nootje - er zijn een aantal zeer sobere nootjes aan het slot gegeven -, dat Java minor Bali is, en dat Cavendish evenals Drake zuidelijk van Java naar de Indische zee is gevaren. Het verwonderde mij eenigszins, daar ik voor den naam Java Minor al vier verschillende plaatsingen had gevonden, en dit de vijfde is. De naam is afkomstig van Marco Polo, die het als een zeer groot eiland beschrijft; Mercator plaatste het een eind zuidelijk van Java, maar Plancius maakte uit de mededeeling van Marco Polo zeer juist op, dat Sumatra er mee bedoeld was. Evenwel Sumatra had zulk een naam niet meer noodig; ook kon men moeielijk dit heel groote eiland juist als het kleinere Java aanduiden, en zoo gaven latere cartografen (Hondius) aan den naam een andere plaatsing, en zetten hem bij Soembawa. Hoogewerff zegt in zijn eenigszins slordige uitgaaf van Bontekoe's reis zonder eenig bewijs, dat het Madoera is, en nu komt onze Engelsche uitgever, en geeft den naam aan Bali. Kon dit de bedoeling zijn van Francis Pretty, den schrijver van het journaal van Cavendish? Maar hoe komt dan het contact mel de inboorlingen eerst ten zuidwesten van het eiland?

Slaan we nu de Hollandsche uitgaaf van het journaal op, dan is er een merwaardig verschil: ...‘hebbende ghepasseert door de strate van Java minor, so quamen wij ten ancker onder de zuydoost zyde van Java major,’...

Deze tekst zou eer dan de Engelsche naar Bali wijzen, maar mogen we de lezing voor de juiste houden? Zou werkelijk de ‘Coninck van Java’ daar in het zuidoosten zijn Secretarius gehad hebben?

Ik zal de beantwoording van deze vragen niet beproeven. Ze te stellen is, dunkt me, voldoende om te doen zien, dat de Hollandsche tekst toch ook om den inhoud zelf wel aandacht verdient naast dien van Hakluyt. En zoo kom ik terug tot hetgeen ik hiervóór zeide, dat een eenvoudige, goede en goedkoope uitgaaf van de geheele reeks Zuid-zeereisbeschrijvingen van Magellaan tot Le Maire, de beide eerste in vertaling, de latere naar de oude Hollandsche teksten een mooi en nuttig boek zou geven. Intusschen verdient ook deze eenvoudige, goede Engelsche uitgaaf warme aanbeveling.

C.P. Burger Jr.

Lijst van boeken en tijdschriftartikelen in het Nederlands verschenen over kinderstudie, bewerkt door A.J. Schreuder. 3^e druk, bijgewerkt tot Nov. 1916. Uitg. v.h. Mus. voor ouders en opvoeders, adr. Weteringschans 49, Amsterdam.

Eenige jaren geleden werd in dit Tijdschrift (jaarg. 1912 blz 213) de aandacht gevestigd op den catalogus van de school- en onderwijstentoonstelling te Arnhem, waarin twee opmerkenswaardige proeven van bibliografie over een bizonder onderwerp waren opgenomen: Kinderstudie door A.J. Schreuder, en Ach-

[p. 76]

terlike kinderen door P.H. Schreuder Jr. De eerste van deze twee lijsten, later (1916) al eens uitgebreid, is nu als zelfstandig boekje verschenen, bijgewerkt tot Nov. 1916. De bewerker, directeur van het mediespedagogisch instituut Klein Warnsborn te Arnhem heeft zich zeer streng gehouden aan de eigenlijke Kinderstudie, waardoor de omvang van de lijst beperkt is. De Zelfstandige geschriften, in alfabetische orde met Allebé beginnende, vullen niet meer dan vijf bladzijden (5-10). In de 2e afdeeling Opstellen in tijdschriften, doorloopt men de jaargangen van een zestal speciale vaktijdschriften (blz. 10-17) en krijgt dan nog zes bladzijden (17-23) opstellen uit verschillende tijdschriften, naar het alfabet, en een rubriek van anderhalve bladzijde (23-24): Verslagen, Congressen, enz.

Van stelselmatige rangschikking is dus afgezien, wat ook bij een zoo beperkte stof wel aangewezen was. De bewerker verwijst voor een systematisch overzicht van de stot naar het Museum voor ouders en opvoeders, waarvan de indeeling op blz. 3 van den omslag overzichtelijk wordt opgegeven.