Het Boek. Jaargang 6

Boekbesprekingen.

Watermerken als teekens van geheimschrift.

Harold Bayley, The lost language of symbolism. An inquiry into the origin of certain letters, words, names, fairy-tales, folklore and mythologies. London 1912. 2 vol. 8^o.

Een zeer merkwaardig doch vreemd boek, dat daar voor mij ligt, een boek dat men eerder zou houden voor eene vrucht der verbeelding dan voor eene van naarstig geschied- en taalkundig onderzoek. Tot de samenstelling er van is heel watarbeids verricht, veel uit mythologische, folkloristische, geschieden taalkundige bronnen saamgebracht en verwerkt, ook veel betoogd, dat niet door bewijzen gestaafd is.

Het pleit ontegenzeggelijk voor de eerlijkheid van den schrijver, dat hij het eerste hoofdstuk van zijn boek, de inleiding, laat voorafgaan door een citaat uit de ‘Westminster Gazette’ van 12 Mei 1909, waarin des schrijvers theorie, welke ik zoo straks zal trachten uiteen te zetten, beoordeeld werd bij de verschijning van zijn werk: ‘A new light on the Renaissance’, dat tot het hier te bespreken werk in eene verhouding staat niet ongelijk aan die van een schetsmatig plan tot een uitgewerkte studie. Bedoeld citaat zegt dan het volgende: Om aan Mr. Bayley alle recht te doen, willen wij toegeven, dat hij niet aanmatigend, noch vasthoudend is. Hij heeft eene theorie opgebouwd op ietwat onvoldoende gegevens, en heeft zekere overdreven angstvalligheid betoond om die theorie tot buiten redematige grenzen uit te breiden. Maar hij is bereid tot de erkentenis, dat zijn eigen werk meer suggestief dan bewijskrachtig is, en dit heeft ongetwijfeld aanspraak verworven op verdere overweging. Zijne veronderstelling is vernuftig en tot zeker punt aanneemlijk; maar voor 't oogenblik moeten wij ze beschouwen als ‘niet bewezen.’

De feiten, die de schrijver heeft getracht te bewijzen, heeft hij in de volgende stellingen ondergebracht:

[p. 38]

1^o. De merkwaardige teekeningen, in het papier bij wijze van watermerken aangebracht, vormen vanaf hun eerste verschijning in 1282 tot de laatste helft der achttiende eeuw een samenhangende en onafgebroken keten van zinnebeelden.

2^o. Deze emblema's zijn denk-fossielen of denk-kristallen, waarin de verlangens en de overleveringen der talrijke mystieke en strengrechtzinnige sekten, waardoor Europa gedurende de middeleeuwen werd overstroomd, besloten liggen.

3^o. Daarom zijn die watermerken geschiedkundige oorkonden van hoog belang, welke niet alleen op de ontwikkeling van het Europeesche denken, maar ook op menig duister probleem van het verleden licht verspreiden.

4^o. Watermerken toonen aan, dat de papierfabricatie een kunst was, in Europa ingevoerd en daar opgekweekt door de aan de Hervorming voorafgaande Protestantsche sekten, in Frankrijk bekend als de Albigenzen en Waldenzen en in Italië als de Cathari of Patarini.

5^o. Dat deze kettergroepen, ofschoon in naam door de Pauselijke macht uitgeroeid, in 't geheim bleven voortbestaan gedurende vele eeuwen achtereen, tot hunne verdwijning uit het gezicht der geschiedenis.

6^o. De versierselen, door de boekdrukkers in de middeleeuwen gebruikt, zijn zinnebeelden van een soortgelijk karakter als de watermerken en kunnen volgens dezelfde methode worden uitgelegd.

7^o. De herleving onder den naam van Renaissance was het rechtstreeksch gevolg van een invloed, met overleg en bij overlevering uitgeoefend door papiermakers, drukkers, schoenlappers en andere handwerkslieden.

8^o. De voedstermoeder der Renaissance en dientengevolge van de Hervorming was niet, zooals tot nu toe aangenomen werd, Italië, maar het Provençaalsche gedeelte van Frankrijk.

De schrijver is zoozeer doordrongen van de theorie, dat de drukkersmerken en watermerken oorspronkelijk dienden als hieroglyphen, waarin kettersche sekten, met name de Waldenzen en Albigenzen, hunne mystieke waarheden of leerstellingen aan elkaar mededeelden of kenbaar maakten, dat hij de 16000 watermerken, door Briquet beschreven en afgebeeld, groepsgewijs indeelt naar de letter, het menschelijk of het dierlijk beeld of het voorwerp, dat zij geacht worden voor te stellen. Zoodoende vormt hij voor zichzelven een bijna onbegrensd materiaal van zinnebeeldige uitlegkunde, waarvoor hij de legenden en sagen van alle volkeren en tijden benut heeft en getracht te verwerken.

Reeds in 1903 gaf de schrijver een eerste proeve van dergelijke zinnebeeldige uitlegkunde, door zijn artikel in de: Baconiana, a quarterly magazine, no. 1 en 2, waarin hij de ‘Hidden symbols of the rosicrucians’ behandelde. Dit artikel is geenszins de aandacht van Briquet ontgaan, toen hij de inleiding schreef tot zijn vermaard hoofdwerk over de papiermerken van 1282 tot 1600 (Parijs 1907). Hij noemt Baylay's veronderstelling als zouden de papiermerken eene zinnebeeldige beteekenis bezitten en door ingewijden van geheime genootschappen of geestelijke broederschappen zijn toegepast, weinig aannemelijk. Wel hebben vele, zeer vele als papiermerk gebezigde voorwerpen een symbolieke beteekenis, maar het is niet bewezen, dat zij juist ter wille daarvan gekozen zijn als papiermerken, terwijl zooveel andere voorwerpen er geen bezitten.

Het is niet wel doenlijk Bayley in alle opzichten te controleeren; men dient zijne toeschrijvingen op goed geloof aan te nemen, daar hij nage-

[p. 39]

noeg geen bewijsstukken noemt. Eenigszins anders staat het geschapen met den door hem gegeven uitleg van verschillende bijmerken, geplaatst tusschen de voorletter en den doopnaam van den papiermaker. Dat zijn gewoon weg fabrieksmerken van de papiermakers, zooals men er aantreft in de tabel der ‘Noms, surnoms et marques de fabricants de papier (d'Auvergne)’, zegt Briquet, opgemaakt in 1732 door Madur en door Cohendy in zijne ‘Note sur la papeterie d'Auvergne’ (Mém. de l'Acad. de Clermont, Clermont 1862) herdrukt. In hetzelfde tijdschrift ‘Baconiana’ 1903, no. 4, spreekt William Krisch in een artikel, getiteld: ‘The raison d'être of mediaeval papermarks’ de meening uit, dat er eene soort van papiermerken bestaat, die het raadselachtige herkenningsteeken zijn van bonden of broederschappen, en dat de papieren, die daarvan voorzien zijn, zouden zijn vervaardigd met een bepaald doel van die vereenigingen. Ook deze bewering wordt door Briquet op zij geschoven met de opmerking, dat de door Krisch aangehaalde letters als beginletters van de een of andere spreuk of zin (b.v.: H.P. = Hierosolymam peto) zonder nader bewijs niet als zoodanig mogen worden uitgelegd, waar van andere zijde zoo glashelder is aangetoond, dat de letters op papiermerken doelen op de namen der (meest Italiaansche) papiermakers.

Een enkel voorbeeld van Bayley's wijze van verklaring moge hier volgen. Blz 327 van dl. 2 geeft onder no. 1318 de afbeelding van een huisje met een zotskop op het dak, en de letters: N.C.H. aan den voet; het geheel gevat in een dubbelen cirkelomtrek. Het is het welbekende merk van Nicolas Hüssler (häuslein) werkzaam te Bazel omstr. 1590. (Verg. Briquet I, p. 11; III, no. 11618). Bayley voegt hierbij de volgende verklaring:

‘The personal application of the Simpleton's house within a hoop, eye, or circle, illustrated in fig. 1318, is perhaps to be found in the passage: “The heaven is my throne, and the earth is my footstool: where is the house that ye build unto me? and where is the place of my rest? For all those things hath mine hand made, and all those things have been, saith the Lord: but to this man will I look, even to him that is poor, and of a contrite spirit.”’

Ook de door den schrijver onderstreepte woorden kunnen ons niet den verborgen samenhang doen verstaan van Jezaja's laatste hoofdstuk met een gewoon gebruikt papiermerk van een bekend papiermaker te Bazel.

Zie hier nog een paar staaltjes van zijn zonderlinge wijze van uitleggen: dl. II, blz. 146-150 vertoonen afbeeldingen van watermerken, waarvan een toren of een van torens voorziene ingang de hoofdgedachte aangeven. Zoo ziet men op blz. 147 het merk van den papiermolen Grüneberg bij Liegnitz in Silezië (Briquet, I, p. 15, 172, No. 2307, 2308). De naam Grüneberg in den cirkelrand maakt dit ongetwijfeld tot zekerheid. Bayley geeft No. 2308 van Briquet verkleind weer op blz. 147 onder No. 1062 en vertelt ons dan het volgende: ‘The twin minarets of fig. 1062 are marked CC, and they surmount an inscription reading D, 10. The lettering around this Eye reads Gruneberg, probably a tower of which the name may be resolved into the Berg of ag ur un, the mighty, unique Fire. The word minaret is the same as manaret, the Arabian for a lamp or lighthouse, and it is allied to manorah, the Hebrew for a candlestick.’

Op blz. 149 van Bayley's boek hervindt men de verkleinde figuur van Briquet's afbeelding No. 2300 in deel I, aldaar terecht aangeduid als het merk van een Wittenbergsche papierfabriek, kenbaar aan de

[p. 40]

W boven de torens en het schild met gekruiste degens daaronder. De letters C.R. boven den cirkel wijzen op den naam van den papiermaker, zooals ten overvloede blijkt uit vergelijking met de Nos. 2301 en 2302 van Briquet. Bayley daarentegen geeft er deze beteekenis aan: ‘the double-Hu towers of fig. 1066 are surmounted by a standard of which the trails (wimpels?) form the C. R of Christus Redemptor.’ Een beetje scherper toeziend, zal men in den ‘standard’ eerder een kruis moeten onderkennen, geplaatst tusschen twee letters, de initialen nl. van den papiermaker, dien Briquet helaas niet noemt.

Voor de groote belezenheid en geleerdheid, door den schrijver ten toon gespreid, heb ik allen eerbied. Maar is het geen fout van hem, dat hij steeds verzuimt aan te toonen, dat dit of dat papiermerk werkelijk gediend heeft als zinnebeeld van de eene of andere geheime vereeniging of secte? Is er wel eenig bewijs aan te voeren voor de juistheid van zijn beweren in de vierde aangehaalde stelling, dat Albigenzen en Waldenzen, Cathari of Patarini zulke geheime teekenen gebezigd hebben als middelen van verstandhouding?

Ik weet het niet. Doch al ware dat het geval, dan neemt dat niet weg, dat zijn betoog aan bewijskracht zou hebben gewonnen, indien hij de oorspronkelijke bronnen had medegedeeld. Door dit na te laten heeft zijn boek iets van zijn wetenschappelijk karakter er bij ingeboet en is het m.i. weinig overtuigend.

Utrecht, 18 Nov. 1916.

J.F. van Someren.