Het Boek. Jaargang 5

[p. 365]

Varia.

De studie der palaeographie in Engeland sedert 1873.

(Zentralblatt f. Bibliothekswesen 1916, Sept.\Okt.)

In een zeer lezenswaardig artikel behandelt Dr. A. Hulshof bovenstaand onderwerp in het Zentralblatt. Na eerst in het kort het eigenlijke doel der palaeographie uiteengezet te hebben, gaat schr. over tot het bespreken der uitgaven van de Palaeographical Society te London.

De P.S. werd in 1873 te London opgericht met het doel den grondslag te leggen voor de beoefening der palaeographie door middel van nauwkeurige reproducties van het schrift en de versiering van hss. met toepassing van den photographischen druk. Sinds 1873 geeft de P.S. jaarlijks 24 reproducties uit verschillende hss. uit. Bij elke afbeelding behoort een apart blad, waarop eene korte uiteenzetting omtrent soort, afkomst en datum van het hs. waaraan het ontleend is, benevens opmerkingen over de voornaamste kenmerken van het schrift, met aan duiding der afkortingen, accenten, enz. Aan het slot vindt men de transscriptie der afgebeelde bladzijde.

Van elke schriftsoort wordt een voorbeeld gekozen, waarbij vnml. die worden genomen, waarvan de datum van vervaardiging bekend is of met zekerheid kon worden vastgesteld.

De reproductie is meesterlijk uitgevoerd. Ofschoon de autotypie in Duitschland is uitgevonden, zijn de Engelschen, wat de toepassing er van betreft, den Duitschers ver vooruit.

Maar niet alleen door de keurige uitvoering, ook door de weloverwogen keuze der hss., die een zeer veelzijdig materiaal vormen, stellen de uitgaven der P.S. alles in de schaduw wat in andere landen op dat gebied verscheen, en de stichters der P. S hebben dan ook werkelijk het vooropgezette doel volkomen bereikt.

Het zal velen niet bekend zijn, dat een hs. der Utrechtsche Universiteitsbibliotheek, het later zoo beroemde Psalterium, eigenlijk den eersten stoot gegeven heeft tot de oprichting der P.S. Dr. H. verhaalt hiervan uitvoerig, hoe de Engelsche theologen in 1871 en'72 twistten over de echtheid van het Athanasianum en de handhaving ervan in het Common Book of Prayer-Boeken en redevoeringen voor en tegen zagen het licht, waarin met overtuiging getracht werd de echtheid aan te toonen. Maar niemand wist eigenlijk beslissende zekerheid te geven omtrent den datum van vervaardiging en de eeuw waarin het ontstaan was, totdat door de woorden van James Usher de aandacht gevestigd werd op een hs., waarin het Athanasium voorkwam en dat dateerde uit de eeuw van paus Gregorius. Aanvankelijk wist niemand waar dit hs. was gebleven, totdat men eensklaps hoorde, dat het zich te Utrecht bevond. Toen werd alles in het werk gesteld het document naar Engeland te krijgen, waar het gephotographeerd werd. Maar de leidende ambtenaren der hss. afdeeling uit het British Museum, de HH. Bond en Thompson zagen wel in, dat er aan den strijd geen einde zou komen, voordat men den datum van vervaardiging van dit hs. nauwkeurig had vastgesteld, door het te vergelijken met andere hss. van dezelfde soort. Een dergelijk materiaal was echter zelfs niet in het British Museum voorhanden en kon slechts verkregen worden door een keurverzameling aan te leggen van reproducties van alle bestaande hss. en die op ééne plaats bijeen te brengen. Dit kon geschieden door het juist uitgevonden photomechanische drukprocédé.

Bond zette toen een oproep in

[p. 366]

‘The Athenaeum’ van 14 Juni 1873, waarin hij zijn plan uiteenzette en medewerking verzocht. En hij bereikte zijn doel. In het nummer van 9 Aug. 1873 staat de korte veelzeggende mededeeling: ‘The new Palaeographical Society is in position to start with 150 members’. En reeds in het einde van 1873 verscheen de eerste aflevering van 12 platen met 13 facsimiles, en dat de uitgevers hun taak breed hebben opgevat blijkt uit de uitgaven van facsimiles van grieksch cursief schrift uit de Ptolomaeische periode, van latijnsch cursief schrift uit een papyrus uit Ravenna uit 572 n.C. en van longobardisch schrift uit de 8^e eeuw, waardoor drie der voornaamste buitenlandsche schriftsoorten vertegenwoordigd zijn.

De P.S. heeft geen complete hss. gereproduceerd, met uitzondering echter van het Utrechtsch Psalterium. Deze uitgave (1874) heeft de werkzaamheid der P.S. niet in het minst gestoord, want eveneens in 1874 verschenen de 2e en 3e aflevering en op deze wijze is men onafgebroken voortgegaan tot 1894. De uitvoering berustte bij de HH. Bond en Thompson, bijgestaan door eene commissie, waarin ook twee buitenlanders zitting hadden. In twee tienjaarlijksche serieën zijn 455 facsimiles uitgegeven, die een overzicht geven van de ontwikkeling van het schrift in Europa over meer dan 2000 jaren, van 600 voor tot 1500 na C. Het is echter jammer, dat de uitgevers zoo'n bizondere voorliefde voor het boekschrift der litteraire teksten aan den dag hebben gelegd tegenover het cursieve schrift uit het dagelijksch leven. Het schrift der pauselijke en keizerlijke oorkonden komt in 't geheel niet voor. Misschien is dit een wijze zelf beperking geweest: de Engelschen doen niet aan diplomatiek, en dus hadden de uitgevers van hunne landgenooten bij de keuze der hss. ook geen deskundige hulp te verwachten, maar daar de Engelsche oorkonden wel opgenomen zijn, krijgt men wel eenigszins den indruk van willekeur. Daar de diplomatiek haast een Duitsche wetenschap genoemd zou kunnen worden, zouden nml. alleen Duitschers geriefd zijn geweest met deze reproducties. De Duitschers hebben deze lacune echter zelf aangevuld door hunne Kaiserurkunden in Abbildungen van H. von Sybel en Th. von Sickel (1880 -1895) en door de Monumenta palaeographica van A. Chroust.

In de Algemeene vergadering der P.S. in 1895 was men eenparig van oordeel, dat een verder voortzetten der Society geen doel meer had en besloot men tot liquidatie, echter zoodanig, dat men te allen tijde tot wederoprichting kon overgaan, wat dan ook niet lang daarna (1902) werkelijk geschiedde, toen de rijke papyrusvondsten in Egypte dit noodzakelijk maakten.

In de jaren 1902-1915 zijn 325 facsimiles uitgegeven, geheel op dezelfde wijze als door de oude P.S. De uitvoering berustte weer bij ambtenaren van het British Museum met eene commissie, waarin drie buitenlanders zitting hadden en waarin in 1912 Prof. Dr. S.G. de Vries, Bibliothecaris der Leidsche Universiteit, werd gekozen. Het is wel merkwaardig, dat in deze commissie Italie, Frankrijk en Nederland wèl, Duitschland daarentegen niet is vertegenwoordigd, terwijl juist in dat land de palaeographie iot zeer grooten bloei is gekomen en de grootste moderne palaeograaph een Duitscher was: Traube. De plaats, welke Wattenbach in de commissie innam, had bij diens dood (1897) aan Traube moeten worden aangeboden, en misschien ware deze fout hersteld, indien Traube niet reeds zoo spoedig was overleden. De jongere generatie van engelsche en anglo-amerikaansche palaeographen heeft Traube's ver-

[p. 367]

diensten meer naar waarde geschat. Velen bezochten zijne colleges te München en na zijn dood zijn zijne voornaamste werken door enkele hunner uitgegeven, en ook de eigen werken zijner leerlingen getuigen, dat zij T. als den grootmeester hunner wetenschap eeren.

Vergelijkt men de studie der palaeographie der laatste 50 jaren in Engeland met die in Duitschland dan bemerkt men een merkwaardig verschil. De Engelsche publicaties gaan in hoofdzaak uit van het British Museum, de Duitsche zijn meestal het werk van zelfstandige geleerden. Evenzoo is het met de aankoopen, welke in Engeland meestal geschieden door het British Museum, in Duitschland voor gezamenlijke rekening, om dan naderhand onder de bibliotheken te worden verloot.

De Engelsche uitgaven zijn peperduur, zoodat zelfs de groote bibliotheken er tegen opzien ze aan te koopen. De Duitschers brengen hun werken door lage prijzen binnen het bereik van ieder. Ook hebben de Engelschen het door hen bijeengebrachte materiaal niet verwerkt, welke taak door de Duitschers is overgenomen.

Op palaeographisch gebied staan Engeland en Duitschland vooraan. Frankrijk heeft na den dood van Delisle niet meer zijn vroegere hoogte bereikt In 1900 werden de grondslagen gelegd voor directe vriendschappelijke betrekkingen tusschen Engelsche en Duitsche geleerden, die thans helaas zijn afgebroken, en ziet men rondom zich heen de steeds toenemende miskenning en vijandschap, dan vraagt men zich af of deze banden ooit weer als voorheen gelegd zullen worden.

To van Rije.