Het Boek. Jaargang 5

[p. 361]

De ontcijfering van een weggescheurde handteekening.

Als conservator van de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam, houd ik mij den laatsten tijd bezig met het ‘persklaar maken’ van het tweede gedeelte van den Brievencatalogus, waarvan het voorafgaande gedeelte, de namen der schrijvers behelzend, reeds in druk is verschenen. - Het tweede gedeelte zal de namen bevatten van de geadresseerden.

Voordat ik eraan te pas ben gekomen, hadden achtereenvolgens vier personen zich met samenstellen van dat laatste gedeelte beziggehouden, namelijk: door op losse, onderling gelijke papiertjes telkens den naam te schrijven van den geadresseerde, gevolgd door dien van den schrijver, het jaartal van den brief en de plaats, waar de brief is geborgen. Natuurlijk werden die losse papiertjes dadelijk in alphabetische volgorde gelegd.

Het spreekt vrijwel van zelf, dat mijn voorgangers niet allen en niet in alle onderdeelen hetzelfde systeem hebben gevolgd, en zoo was dus voor mij de taak weggelegd daarin zooveel mogelijk eenheid te brengen.

Bovendien echter gebeurde het vaak dat een van die voorgangers den schrijver van den een of anderen brief had aangeduid door ‘...?’, en wel wanneer het een anoniem schrijven was, of wanneer onder den brief stond ‘quem nostï’ of een of meer initialen, of wel wanneer de handteekening niet was te ontcijferen. - Dan haalde ik den brief te voorschijn, overtuigde mij tot welke van de drie categorieën dat ‘...?’ behoorde, en als dit een van de derde categorie was, poogde ik, soms met behulp van een loep, handiger te zijn dan mijn voorganger. - Ik zal niet zóó nederig zijn te ontkennen dat mij dat meer dan eens is gelukt.

En zoo geviel het dan, dat mij onder de handen kwam een brief, behoorende tot de Bibliotheek van het Evangelisch Luthersch Seminarium, maar in bruikleen gegeven aan de Uni-

[p. 362]

versiteits-Bibliotheek, waarvan, om straks te vermelden redenen, de handteekening was weggescheurd, terwijl ernaast geschreven stond ‘obiit’.

Mijn voorganger had dus gemeend goed te doen door den schrijver aan te duiden met ‘...?’

Ik evenwel redeneerde aldus: De geadresseerde heeft de handteekening weggescheurd. - Waarom? Hij wilde blijkbaar voor anderen niet weten wie de schrijver was. - Waarom? De brief was van ietwat compromitteerenden aard; want bij en behalve de uitnoodiging door een Lutherschen predikant daarin gedaan aan een Lutherschen proponent om te Rotterdam een predikbeurt te komen vervullen, deelt eerstgenoemde den ander dienaangaande sub fide silentii - zoo staat het er letterlijk - mede dat ‘ouderlingen niet geern zoude (sic) zien dat Nieman hier predikte.’ - Maar waarom schreef dan de geadresseerde, die toch wel wist dat de schrijver was overleden, vlak, neen, niet: ‘vlak’, maar: ‘allervlakst’ naast het weggescheurde dat woordje ‘obiit’, nog wel met een niet-kapitale o? Het antwoord dáárop moest ik voorloopig schuldig blijven; maar mijn argwaan was gewekt.

Laat me nu eerst nog het volgende zeggen: de bedoelde brief, geborgen in doos ‘Ae’, n^o. 97, is geadresseerd: ‘Aan den WelEerwaardigen Heer... Schultz; Proponent bij de Luthersche Gemeente; ten Huize van Mejufv. de Wed. Schultz in de Halsteeg te Amsteldam’; dat de vier puntjes moeten worden aangevuld met ‘Johannes’ had mijn voorganger al ontdekt, daar de brief uit een pakket kwam, van dienzelfden Johannes Schultz afkomstig; gedateerd is de brief ‘Rotterdam d. 4^e Dec. 1797’; van de weggescheurde handteekening en het later bijgeschrevene volgt hier een cliché, waarin het gearceerde gedeelte de open ruimte aanduidt.

Zooals ik boven zeide: mijn argwaan was gaande gemaakt. Ik wapende mij dus met mijn sterkste loep, bekeek extra-nauwkeurig dat woordje ‘obiit’ en waarlijk... de o en -it vertoonden nu een voor

[p. 363]

het bloote oog nauwelijks merkbaar verschil, én in schrift, én in inktsoort, met de middelste lettergreep -bi-. Derhalve constateerde ik dat een andere hand de kop en de staart aan de middenmoot had toegevoegd. Wijl ik bovendien duidelijk bespeurde dat de o met veel moeite tusschen de b en het weggescheurde gedeelte letterlijk ingedrongen was, wijl de onderstelling, dat twee personen het schrijven van obiit onder elkaar verdeeld zouden hebben, al te ongerijmd ware, en ten slotte wijl de letters van -bi- een groote overeenkomst vertoonden met de b's en de i's uit den brief zelf, moest -bi de slotlettergreep zijn van des schrijvers achternaam. En in minder dan geen tijd stond het bij mij vast dat die dan was: Jacobi.

Hoe het werkingsproces in mijn hersenen zich daarbij heeft toegedragen, weet ik natuurlijk niet. Zeker evenwel is het, dat de naam ‘Jacobi’ mij allerminst onbekend was; immers: 1^o had een vriend van me heel lang op kamers gewoond bij een familie Jacobi; 2^o ben ik als student met veel Luthersche theologen bevriend geweest en heb toen vaak hooren praten over een destijds nog jeugdigen predikant Schultz Jacobi; 3⁰ was, uit het eerste gedeelte van den Brievencatalogus, diens vader, de predikant J.C. Schultz Jacobi mij welbekend als enthusiast voor de ‘Doodendansen’; 4⁰ bevindt zich ter Universiteits-Bibliotheek een aanzienlijke verzameling brieven van leden der families Schultz en Jacobi onderling.

Volledigheidshalve kwam het er nu nog maar op aan de voorletters van dien predikant te weten te komen. Daartoe raadpleegde ik het halfvergane lak-stempel van den brief, en met geringe moeite kon ik daarop ontcijferen de initialen J.C. J. (of misschien I.C. J.).

Dat kwam geheel overeen met wat er nog over is aan sporen van de eerste en derde hoofdletter. Die sporen zijn ook op het cliché duidelijk zichtbaar: 1^o boven links, binnen in den inham, een stipje, zijnde het allereerste begin van de als I geschreven J, 2^o schuin daaronder, meer naar links, een boogje, zijnde de omhaal van diezelfde letter, 3⁰ recht dááronder de zeer duidelijke langgerekte omhaal van de J van Jacobi.

Nu wilde ik nog de proef op de som hebben, en die verschafte mij de door wijlen P.A. Borger geschreven ‘Naamlijst der Evang. Luth. predikanten volgens de standplaatsen.’ - De som klopte: in 1797 was te Rotterdam predikant J.C. Jacobi.

Een eventueele vraag, waarom Schultz dan niet meteen -bi zou hebben weggescheurd, of anders óók de -o- zou hebben laten staan, ware ongerijmd; immers: bij het wegscheuren was toevallig -bi-

[p. 364]

blijven staan; en tóén pas kwam hij op het denkbeeld die twee letters aan te vullen tot het woord obiit.

Tot slot nog een kleine stamboom en een korte uiteenzetting van de intieme relatie, die er tusschen de familie Jacobi en Schultz heeft bestaan.

1) De schrijver v/d brief. 2) De geadresseerde. 3) De ‘Doodendansen’-enthusiast.

C.H. Jacobi is jong gestorven en schijnt niet bemiddeld te zijn geweest. Daarom heeft Johannes Schultz ten deele de opvoeding en studie bekostigd van zijn zusterszoon J.C. Jacobi, voor wien hij ook steeds een vaderlijke vriend is geweest; en wijl hij zelf slechts één dochter had van een zwakke gezondheid, vreesde hij te recht dat de familie Schultz met hem zou uitsterven, en heeft hij derhalve bijtijds gezorgd dat zijn beschermeling voortaan J.C. Schultz Jacobi zou heeten.

Dr. M.B. Mendes da Costa.

Amsterdam, Nov. 1916.