Het Boek. Jaargang 5

[p. 281]

Jan van Waesberge te Utrecht.

Over den Utrechtschen Jan van Waesberge is tot heden weinig aan het licht gebracht, niettegenstaande deze boekverkooper en drukker bijna twintig jaar te Utrecht werkte en gedurende dat tijdvak de voornaamste uitgever van Het Sticht was.

Zelfs Dr. Ledeboer schreef in zijn uitvoerig werk over ‘Het geslacht Van Waesberghe’¹⁾ ‘van eene kundige en hiertoe allezins bevoegde hand’ het bericht te hebben ontvangen, ‘dat in de stads-archieven niets aangaande den boekhandelaar Joh. van Waesberge te vinden is.’ Dr. L. is echter in de keuze van dien berichtgever niet erg gelukkig geweest, want J.v. W.²⁾ wordt herhaaldelijk in verschillende stukken genoemd, zooals te verwachten was van een vooraanstaand zakenman, die het beste deel van zijn leven te Utrecht heeft doorgebracht.

Uitgezonderd de posten uit de rekeningen van den tweeden cameraar, worden die in het stedelijk en in het kerkelijk archief voorkomende aanteekeningen hier afgedrukt. Weliswaar geven deze een allesbehalve volledig beeld van Van W.'s werkzaamheid, maar in verband met zijne vele uitgaven maken ze het toch mogelijk eene betere voorstelling van zijn leven en bedrijf te vormen, vooral wanneer men in aanmerking neemt, dat de door Dr. Ledeboer gepubliceerde lijst van 75 uitgaven en drukken gemakkelijk met een honderdtal titels kan worden uitgebreid. De vele honderden academische geschriften blijven dan nog buiten beschouwing. Geene dezer pers-

1) A.M. Ledeboer, Het geslacht Van Waesberghe. Eene bijdrage tot de geschiedenis der boekdrukkunst en van den boekhandel in Nederland. Tweede vermeerderde uitgave. 's Gravenhage en Utrecht, 1869. Bladz. 104-113 en 306.

2) Ter aanvulling zij hier nog medegedeeld, dat in den tijd, toen Jan van Waesberge zich te Utrecht vestigde, aldaar nog een Van Waesberge wordt genoemd. Als gedoopt in de Nicolaaskerk staat op 5 December 1641 ingeschreven: ‘Stijntgen, dochter van Daniel Waesbergen en Stijntgen Havercam, woonende inde Nieustraet.’ Verder wordt deze naamgenoot evenwel niet vermeld en het lijkt daarom aannemelijk, dat deze naam foutief werd ingeschreven en we hier te doen hebben met ‘een bastaert van Daniel Wasburch, nalatende onechtevader ende moeder’, die 28 Februari 1642 in dezelfdekerk kosteloos werd begraven.

[p. 282]

voortbrengselen munt evenwel door bijzonder fraaie uitvoering uit en de uitgaven zijn geene bewijzen van zakelijken durf. Ze zijn als het ware burgerlijk naar inhoud en naar afwerking.

1641,	December 21, als lidmaat bij de Gereformeerde gemeente ingeschreven: Jan van Waesbergen, boeckvercoper an de Plaets, is met getwigenisse gecomen van Delft, gedateert den 28 Novemb. A^o 1637, onderschreven van Dionysio Sprankhuisen.
1642,	Juni 26, ten ondertrouw aangeteekend: Jan van Waesberge, jong gezel van Rotterdam, wonende opde Plaets [met] Lysebeth Jans, wonende tot Amsterdam. Over de voltrekking van dit huwelijk staan niet, zooals gewoonlijk, bijzonderheden in margine aangeteekend. October 6, als lidmaat ingeschreven: Elisabeth Janss.; huijsvrouw van Jan van Waesberge, wonende opde Plaetse, met attestatie van Amsterdam, test. D. Geldorp.
1643,	Augustus 20, in den Dom gedoopt: Johannes en Lysbet, kinderen van Jan van Waesbergen ende Elysabeth N^1), woonende aende Plaets, getuygen Jan Janss. en Gillis van Oyk.^2) Augustus 28, in de Buurkerk begraven: Een kynt van Jan van Wasbergen, nalatende echte vader ende moeder. Dit kind zal de acht dagen tevoren gedoopte Johannes zijn, daar volgens de door Dr. Ledetoer uitgegeven genealogie^3) Lysbeth later met Willem Goeree, boekverkooper te Middelburg, in het huwelijk trad.
1644,	October 6, in de Buurkerk gedoopt: Johannes, soon van Jan van Waesbergen ende Lysbet Jans, woonende opde Plaets, getuijgen Jan Janss. ende Susanna Hondius tot Amsterdam ende Pieter van Waesbergen tot Rotterdam.
1646,	April 2, in de Jacobiekerk gedoopt: Gillis, soon van Jan van Waesbergen en Elysabeth N. ^1, getuijgen Gillis vander Eijck ende Anna Havelaers. Mei 25, in het Register van transporten en plechten ingeschreven: Mr. Maurits van Steenwyck, advocaet inden Hove van Utrecht, voor hemselven ende als man ende voocht van Jo^e Maria Crom sijn huijsfrouw, die mede eenige erffgenaem is geweest van Johan Crom, Alidt ende Willem Crom, hare oomen ende moye, ende heeft hij com̄t. indier qualite gecedeert, getransporteert, opgedragen ende

1) Wanneer de koster den naam der vrouw niet goed verstaan had, duidde hij dien bij het inschrijven van den doop geregeld door een N. aan.

2) Lees Van der Eyck. Vergelijk op 1646 en 1655.

3) Ledeboer, t.a. pl. Bladz. 228.

[p. 283]

overgegeven, als hij doet bij desen aen handen ende ten behoeve van Sr. Johan van Waesberch, boeckenbinder borger alhier t'Utrecht, sijn huijsvrouw ende erffgenamen, seeckere huijsinge, erve ende hoffstede mette kelder, kluijs, glaesen, glasraemten ende allen sijnen toebehoorten ende t'geen daer in aert ende nagelvast is, den transportant in sijn qualite toebehoorende, oock alle gerechticheijden ende servituijten daertoe specterende, staende endegelegen alhier binnen Utrecht aende westsijde op deser Stadts plaetse daer d'erffgenamen van Clemens van Dalen suijtwaerts ende d'erffgenamen van Peter Voet ende sijn huijsfrouw noortwaerts naest gelegen sijn.........

Op denzelfden dag werd bovendien ingeschreven:

Johan van Waesberch, boeckebinder, borger binnen Utrecht, voor hem selven ende als man ende voocht van sijn huijsvrouw, daer hij levende blijckende geboorte bij heeft, verplach, belede ende bekende voor haer ende haeren erffgenamen, dat hij om de hooftsomrae vanlvijff duijsent k: guldens, tot twintich stuvers den gulden gereeckent, die hij bekenden hem ten vollen den lesten penninck mitten eersten bij hande als naebenoempt aengetelt te wesen ende bij hem mede bekeert te sijn tot betalinge vant nabeschreven hypoteecque, well ende wettelyck vercoft, geconstitueert heeft ende schuldich is wt alle sijne goederen, present ende toecomende, de heeren doctor Corns. Booth, raedt extraordinaris inden hove provinciaell van Utrecht ende Johan Bor, oudt cameraer ende raedt inde vroetschap der stadt Utrecht, als huijsm^rs indertijt vanden Weeshuyse alhier, ten behoeve vanden selven Weeshuijse een jaerlijcxs erffelijck lossrenten van twee hondert ende vijftich k: guldens tot twintich stuvers t'stuck ofte ander goet payement dier weerden daer voor in elcker tijt der betalinghe, waer van t'eerste halffjaer verschijnen sall den 24 November deses jaers 1646 ende d'ander helfte den 24 May des jaers 1647 ende soovoorts jaerl. van termijn tot termijn, geheell ende all vrijgelt, sonder eenige cortinge der renten t'sij hoe offte wt wat saecke sulcx gebeuren mochte, niet wtgesondert, geduyrende ter datelycke offlossinge toe... stellende hij com̄t. tot een speciaell hypoteecque ende onderpant voorde voors. hooftsom ende jaerlijcks rente vandien sijn huijsinge, erve ende hoffstede met allen sijnen toebehoorten... sulcx t'selve hem op huijden getransporteert is, ende voorts alle sijne goederen present ende toecommende geen wtgesondert, versoeckende voorts hij com̄t t'voors. speciaell ende generaell hypoteecque daervoor verclaert te worden verbonden, pantbaer ende executabell gehoort.

Uit eene marginale aanteekening blijkt, dat 6 September 1682 op dit hypotheek ƒ 2000. - werden afgelost door Jeuriaen Poolsum, en de resteerende ƒ 3000. - op 25 Mei 1723 door diens zoon Jacobus van Poolsum, beiden als toenmalige eigenaren van het perceel.

[p. 284]

1647,	Maart 27, in het Publicatieboek als nieuwe burger ingeschreven: Jan van Waesbergen van Amsterdam.
1648,	November 19, in den Dom gedoopt: Margrieta, dochter van Jan van Waesbergen ende Elisabeth, peters getuijgen Margrita Waesbergen.
1650,	April 21, in den Dom gedoopt: Susanna, dochter van Jan van Waesbergen ende Elisabeth, getuijgen Abraham van Waesbergen ende Susanna N., woonende achter 't Stadthuijs, boeckoper.
1652,	October 31, in de Buurkerk gedoopt: Francina, dochter van Joan van Waasbergen ende Elisabeth Janssonia, bij het Stadhuijs, getuijgen Joannes Hondius, Catarina van Waasbergen.
1653,	Januari 25, tot dekens van het ‘boekdruckers, boeckbinders ende boeckverkoopersgilde’ gekozen: Lucas Simonss. de Vries ende Jan van Waesberge. Dezelfden werden voor 1654 herkozen, maar in het volgend jaar werd J.v. W. door Herman Ribbius vervangen, die het vóór hem geweest was.
1654,	Juli 14, met anderen tot diaken der Gereformeerde gemeente gekozen en de benoeming aangenomen: Jan van Waesberge. J.v. W. werd in Juli 1656 niet tot dit ‘alle twee jaren omkomende’ eere-ambt herkozen.
1655.	April 15, in den Dom gedoopt: Geertruid, dochter van Jan van Waesbergen ende Elisabeth, peters off getuijgen Jan Lebruijn, Geertruijda van der Eijck.
1656,	Augustus 18, in de Buurkerk begraven: Een kindt van Johan van Waesbergen over het Stadthuijs, nalatende echte vader ende moeder. Dit kind was vermoedelijk de in het jaar tevoren geboren Geertruid, aangezien deze niet onder de overlevenden in Dr. Ledeboer's genealogie^1) genoemd wordt.
1657,	Januari 14, in den Dom gedoopt: Isaac, soon van Jhan van Waesberghe en Elisabeth Jans.
1659,	Mei 2, in de Buurkerk begraven: Maria van Waesberge, dochter van Jan van Waesberge, over 't Stadhuijs, naelatende echte vader ende moeder. Met deze Maria zal waarschijnlijk de op 19 November 1648 gedoopte Margrita bedoeld zijn, die ook in de genealogie van Dr. Ledeboer^1) als jong overleden staat aangegeven. Juli 25, staat in de Vroedschapsnotulen vermeld: Op de req^e van Meynardus van Druenen, boeckvercoper ende drucker alhier, narrerende dat den boeckdrucker Jan van Waesberghe van meijninge was sich van hier 't Amsterdam metter woon

1) Ledeboer, t.a. pl. Bladz. 228.

1) Ledeboer, t.a. pl. Bladz. 228.

[p. 285]

te begeven ende versoeckende in sulcken gevalle in des selfs plaetse gesurrogeert te worden om als drucker vande Universiteijt tot stads costen te drucken de Theses ofte Disputatien. Is geappn̄t. De Vroedschap surrogeert den supp̄lt. in sodanich gedeelte vande druckerije d'Academie rakende als Jan van Waesberge voor desen gegonst is geweest, houdende voorts in weerde haer Ed. resolutie van den IV^e April 1643.

1679,

Juni 20, in het Register van transporten en plechten ingeschreven: Johannes Jansonius van Waesbergen, coopman in boecken tot Amsterdam, voor hem selven ende als man en voogd van sijn huijsvrouw daer hij te deser tijt blijckende geboorte bij is hebbende, ende verclaerde hij comparant te cederen, transporteren, op te dragen, ende in vollen eijgendom over te geven aen ende ten behoeve van Jurriaen van Poolsum, boeckvercoper alhier binnen Utrecht, sijn huijsvrouw ende erffgenamen, seeckere huijsinge, erve ende grond, mette kelder, kluijs, glasen ende glasraempten, en alles sijnen vorderen toebehooren, en tgeene daerinne en op aerd ende nagelvast is, staende ende gelegen alhier binnen Utrecht aende Stadtplaetse, daer suijdwaerts de heere Muijden ende noordwaerts Agnietjen Wolfs met haerluijder huijsinge, ofte wie andersints daer naest ende omme gelegen sijn, sulx het selve hem comparant bij Mr. Maurits van Steen wijck, advocaat inden Ed. Hove van Utrecht opden vijfentwintigsten May xvi^c ses en veertigh getransporteert is, renuncierende hij comparant daer van ende van alle brieven ende bescheijden, daer van roerende en spreeckende, ten behoeve voornoemt, met belofte vande voorschreve huijsinge te sullen vrijen ende waren als erffcoop recht is, inden Lande van Utrecht gebruijckelijck, opde laste daer op hij comparant de voorschreve huijsinge volgens coopcedulle met den voornoemden Poolsum den negenden Januarij xvi^c vier en tseventigh opgerecht, aenden selven Poolsum vercoft heeft, ende bekende hij comparant vande cooppenningen voldaen, vergenoegt ende betaalt te wesen, sonder arch.

Uit het lidmatenregister in het kerkelijk archief blijkt dus, dat J.v. W. te Delft in het kerkgenootschap is opgenomen en blijkbaar in de Prinsenstad zijne leerjaren heeft doorgebracht. In het najaar van 1641 begaf hij zich naar Utrecht en vestigde zich daar aan de Plaats (tegenwoordig de Stadhuisbrug), het tweede huis vanaf het hoekperceel, dat tot de Snippevlucht (nu Oudegracht) werd gerekend. Het door hem bewoonde huis is voor enkele jaren in het magazijn ‘De Zon’ der firma Vroom en Dreesman opgenomen. Blijkens het transport was het vrij spoedig zijn eigendom geworden, waarbij het met een hypotheek van ƒ 5000.- werd bezwaard en welke nog op

[p. 286]

het perceel rustte, toen het bijna twintig jaren na zijn vertrek uit Utrecht in andere handen overging.

In den zomer van 1642 werd J.v. W. met Elisabeth Jansonius, eene dochter van den bekenden Amsterdamschen boekverkooper Jan Jansonius, in den echt verbonden, uit welk huwelijk te Utrecht negen kinderen (4 jongens en 5 meisjes) werden geboren. Van dit negental stierven er aldaar drie, zeer waarschijnlijk 1 jongen en 2 meisjes.

Den jongen man werden reeds spoedig leveranties ten behoeve der stad opgedragen en vanaf 1643 staan de aan hem uitbetaalde bedragen jaarlijks in de cameraarsrekeningen vermeld. Zijne gespecificeerde rekeningen worden zelfs nog onder de daarbij behoorende acquitten bewaard en spreken van leveringen aan de magistraat, academie, bibliotheek, gerecht en kerkeraad. Het totaal der jaarlijksche bedragen varieerde van 122 tot 818 gulden, maar bedroeg gemiddeld 325 gulden, waarvan het grootste deel door de stedelijke bijdrage voor het drukken van theses werd gevormd. Voor het drukken van theses werd nl. ƒ 5. - door de stad vergoed, voor welk bedrag de studenten een vel 4⁰. in eene oplage van omstreeks 200 exemplaren gedrukt konden krijgen. Wenschten zij meer exemplaren, royaler uitvoering of beter papier dan het algemeen gebruikte ‘Saxenschilt’, dan moesten de meerdere kosten door hun worden betaald. Oorspronkelijk had de Vroedschap een bepaalden akademie-drukker aangewezen, maar den 4^den April 1643, toen het aan Gillis Roman verleende zesjarige octrooi was geëindigd, werd besloten ‘dat voortaen vrij sal staen latijnse Billetten, Theses ofte Disputatien der studenten ende andere saecken de voorss. Academie aengaende te doen drucken een yder daer hij wil.’

Eerst in Maart 1647 verwierf Van W. het burgerschap van Utrecht, ofschoon volgens de toen geldende bepalingen door niemand eenig beroep mocht worden uitgeoefend, wanneer hij niet eerst in het gilde was opgenomen en men niet tot het boekverkoopersgilde kon toetreden, alvorens het burgerrecht te hebben verworven. Van deze voorwaarden is echter meermalen afgeweken, maar aangezien alle op het gilde betrekking hebbende stukken verloren zijn gegaan of misschien nog bij een particulier verscholen liggen, is hieromtrent geen licht te verkrijgen. Alleen is bekend, dat Van W. in 1653 en 1654 tot deken van het gilde is aangewezen, welke benoeming door burgemeesteren op voordracht der gildebroeders geschiedde.

Omstreeks denzelfden tijd werd de aanzienlijke boekverkooper

[p. 287]

tot diaken der gereformeerde gemeente gekozen. Die verkiezing zal wel op aandrang van Gijsbertius Voetius zijn geschied, die toen grooten invloed in het kerkelijk bestuur had en wiens vele strijdschriften door Van W. werden uitgegeven, evenals die zijner contra remonstrantsche aanhangers. Zeer waarschijnlijk behoorde Van W. dan ook tot de streng-orthodoxe partij.

Aan deze eere-ambten kwam plotseling en zoo goed als gelijktijdig een einde, evenals aan alle leveranties voor de burgerlijke en kerkelijke gemeente, waarmede Van W. het laatst in 't najaar van 1655 werd begunstigd. Naar de oorzaak van deze uitsluiting valt zelfs niet te gissen, maar ze wettigen de veronderstelling, dat ze op den duur Van W.'s vertrek uit Utrecht ten gevolge hadden. Nog een viertal jaren bleef hij te Utrecht werkzaam, in welk tijdvak nog verscheidene voortbrengselen zijner persen het licht zagen. In den zomer van 1659 schijnt zijn voornemen om naar Amsterdam te verhuizen ruchtbaar te zijn geworden, waarom de boekdrukker Meinardus van Dreunen zich thans formeel tot de vroedschap wendde met het verzoek om voortaan met Van W.'s aandeel in de academische drukwerken te worden bevoordeeld, ofschoon dit reeds sedert 1655 geschiedde. Dit verzoek werd ingewilligd en twee jaar later werd Van Dr. zelfs tot uitsluitend ‘ordinaris drucker vande Academie’ aangesteld.

Blijkbaar begon Van W. reeds in 1657 zijne zaken geleidelijk naar Amsterdam over te brengen, want vanaf dat jaar verschenen ook boekwerken met zijn Amsterdamsch uitgevers-adres. Uitgaven met zijn Utrechtsch adres op den titel verschenen het laatst in 1660, zoodat aangenomen mag worden, dat Van W. in dat jaar voorgoed Utrecht verliet. Zeer waarschijnlijk verkocht hij de volledige Utrechtsche zaak aan Jurriaan van Poolsum. Deze was althans het volgende jaar (misschien reeds eerder) in het door Van W. bewoond geweest zijnde huis in geheel gelijk bedrijf werkzaam. Het huis werd in 1679 door Jan van Waesberge aan Jurriaan van Poolsum in eigendom overgedragen.

G.A. Evers.