Het Boek. Jaargang 5

[p. 273]

[Nummer 8]

Twee handschriftjes van Bilderdijk.

De handschriften-verzameling der Amsterdamsche Universiteits Bibliotheek is onlangs door den Bibliothecaris met een belangrijk geschenk verrijkt. Het bestaat uit twee handschriftjes van Bilderdijk en een begeleidend schrijven van den boekhandelaar-dichter J. Immerzeel (gedateerd Amsterdam 11 April 1833), die den boekhandelaar G.T. N. Suringar beide documentjes toezendt met de woorden: ‘Nademaal eene belofte een gecontracteerde schuld is, gaan tot kwijting hierbij een paar strookjes met eerste opstellen van verzen van Bilderdijk.’

De laatste benaming is zeer goed gekozen: de strookjes toch geven alleraardigste voorbeelden van versgroei, zooals wij dien soms bij onze groote dichters kunnen gadeslaan¹⁾. Het wemelt hier van doorhalingen; er is plaats gelaten voor woorden, ja voor geheele versregels, die den dichter blijkbaar zoo spoedig niet wilden invallen; er zijn verschillende gelijkwaardige uitdrukkingen neergeschreven, waaruit gekozen kon worden en waaruit, zooals dit meer gebeurt, ten slotte - althans naar onzen smaak - niet steeds een goede keuze is gedaan.

De handschriftjes gaan hierbij in facsimile. Ze illustreeren, zooals men ziet, op typische wijze den versregel: ‘ô Waarom dan ontsloot natuur ons de ogen’, of juister, ze geven er een zeer stellig antwoord op.

Eenmaal ontcijferd, konden de gedichten, waaraan het opschrift ontbrak, gemakkelijk naar inhoud en strekking worden thuisgebracht. Het eene bleek te zijn één der drie gedichten, die bij Bilderdijk onder den titel ‘Tranen’ voorkomen, het andere: ‘Herinnering aan mijne kindsheid’. Beide zijn onvolledig, zooals de vergelijking met den gedrukten tekst aantoont. Ze verschenen successievelijk in de bundels: ‘Nieuwe Mengelingen’ (1806, p. 133 vgg.)

1) Zie tal van voorbeelden in den ‘Platenatlas bij de Nederl. Literatuurgeschiedenis’ uitgeg. door Poelhekke en De Vooys.

[p. 274]

bij J.W. Yntema en Comp, te Amsterdam, en ‘Krekelzangen’ (1822, p. 46 vgg.), bij J. Immerzeel Jr. te Rotterdam. Da Costa heeft in zijne systematische uitgave van Bilderdijk's Werken het eerste in de afdeeling ‘Gewijde Poëzie’, het tweede in ‘Dichterlijke zelfbeschrijving’ opgenomen.

Naar het uiterlijk schijnen beide concepten tot denzelfden tijd te behooren. Beide hebben eender formaat. Op beide komen palaeographische oefeningetjes voor. Alleen schijnt het concept van de ‘Herinnering aan mijne kindsheid’ met iets minder flinke hand dan dat der ‘Tranen’ te zijn geschreven. Doch ook een concept van 1805, dat de inleiding vóór zijne ‘Verhandeling over de geslachten der naamwoorden’ bevat¹⁾, vertoont die minder vaste hand. Dit is dus geen maatstaf voor den tijd van het ontstaan, nog daargelaten dat bij kladjes over het algemeen aan den lettervorm weinig waarde is te hechten.

Volgens 's dichters eigen getuigenis echter zou het concept van de ‘Herinnering enz.’ uit veel later tijd zijn. Immers in de voorrede van de ‘Krekelzangen’, waarin dit gedicht voorkomt, zegt Bilderdijk met nadruk, dat hij hier geeft, ‘wat éénzelfde tijd, die der volkomen grijsheid, oplevert.’ Nu is het bij een ijdel man als Bilderdijk niet uitgesloten, dat hij door deze mededeeling den lezer bewondering wil afdwingen voor de dichterlijke praestatie's van een 66 jarige! M.a. w. de mogelijkheid blijft bestaan, dat in dezen bundel wel degelijk verzen voorkomen ‘uit vroeger tijd opgeraapt.’

Hier volgt thans een afschrift van de beide manuscripten. Waar de tekst een afwijking oplevert van dien der uitgaven van 1806 en 1822, is deze ernaast afgedrukt.

1) Berustende ter Amst. Univ. Bibl.

Tranen²⁾.

Waar^3) is die macht, die staalen klingen	Wie is enz.... stalen
Verwint en brijzelt, sterveling!
Die Hemelrijk en aard kan dwingen!	Die aard- en hemelrijk
En opstijgt in der Englen kring.	... tot der Englen kring,
Door wie geweld in kracht mag keren	Die al wat wêerstaat kan verheeren,
Die woede gramschap legt aan band	... woede en...
En die uw kommer doet/kan bezweren	Die zee en stormen kan bezweeren,
Hoe fel het wordende onwêer brandt.	Hoe fel de woeste golving brandt?

2) De volgorde der coupletten is hier die van den gedrukten tekst. Ter verduidelijking is telkens de plaats aangegeven waar ieder couplet zich op het HS. bevindt. Het teekentje middenin het I^e HS. recto schijnt het begin te moeten aanduiden.

3) HS. recto rechts bovenaan.

[p. 275]

TRANEN.
HS. recto.

HS. verso.

[p. 276]

Wie^1) is die kracht die Adams looten/menschen telgen	... Adams loten...
De poort der Hemelen openbreekt	... des hemels...
Die heeft Gods wraak het aangeschoten
Het pantser van de wraak doorweekt	Het pantser om haar borst...
Die God en noodlot kan bewegen
Den Hemel op deze aarde troont
Den^2) vloek verandert in den zegen
En als Hij straffen wil verschoont?
Die^3) kracht is de uwe, menschen telgen!
Die draagt gij, niet in 't moedig hart	... in 't bruischend hart,
Gereed tot trotsen, wêerstaan, belgen,
Maar ze is een werking van de smart!
Die^4) kracht berust in forse spieren	... forsche...
Noch door geen weêrstand dwingbren moed!
Zij is geen deel der woeste dieren	Is 't erfdeel van geen woeste dieren
Geen werking van 't verhitte bloed!	Noch zetelt in 't enz.
Zij^5) woont bij golvende oorlogsvanen
Noch^6) waar helmet en sabel blinkt
Maar^7) tranen, zilte hartetranen	Maar schuilt in tranen, zilte tranen
Die weemoed uit den boezem dringt
Ja tranen die het hart ontschieten
Het harte, dat naar redding smacht
Die^8) die, in hun aandoenlijk vlieten	In die, enz.
In die bestaat hun wonderkracht.	... bestaat die enz.
Hoe^9)! 't aardrijk met ons zweet bedropen	... de aarde...
Met onze tranen oversproeid
Sluit schoot en vruchtbren boezem open	... vruchtbren schoot en boezem
En 't jeugdig plantjen rijst en groeit.
En gij, ô mensch, ziet tranen vlieten
En niets doorweekt uw harde borst.	... vermurwt...
Geen weldaad, neen, die uit wil schieten	... (hoe!) die enz.
Geen deernis weekt/breekt heur marmren korst.	... breekt heur ijzren korst!
Neen^10) Heil... gij die troost bereidde	Neen. Heiland! Gy die troost bereidde
Voor al wie immer tot u schreide	Voor al wie aan uw voeten leed,
Voor al wie aan uw voeten leed:	Voor al wie immer tot U schreide!
Gij die geen weldaad ooit vergeet

1) HS. recto links onderaan.

2) HS. recto rechts onderaan.

3) HS. verso links bovenaan.

4) HS. verso rechts bovenaan.

5) HS. verso links middenin.

6) HS. verso rechts r. 5 v. b.

7) Het vers volgende op: ‘Zij woont enz.’

8) HS. verso rechts r. 6 en 7.

9) HS. recto links bovenaan. In de uitg. van 1806 staan nog 10 coupl. tusschen dit en het vorige.

10) HS. verso rechts op zijde (dwars). In de uitg. van 1806 staat nog 10 coupl. hiertusschen Van dit couplet ontbreekt het slot in het HS.

[p. 277]

Gij stort in 't hart van die uw eeren	... U...
De/Uw eigen zucht om wel te doen	Uw eigen zucht...
	En die die liefde moest ontbeeren,
	Had nimmer aandeel aan uw' zoen!

Herinnering aan mijne kindsheid.

Wanneer ik als een teder kind	Wanneer ik nog...
In^1) 't eenzaam van den hof
Meer mijmerziek dan speelsgezind
Het hoofdhair zwierende in^2) den wind
Een somber plekjen trof	... plaatsjen...
Dan^3) greep mij soms een ijzing aan
Wanneer ik de ogen sloeg	... oogen...
Op de intrêe van de levensbaan
Die 'k eens als jongling in zou/vroeg of laat had in te slaan	Die 'k eens als jongling in moest gaan
En naar bestemming vroeg.^4)
Dan zag ik met verbazing rond^5)	... als met afschrik rond
Op elken levens stand
En delfde naar mijns harten grond	En delvend...
Of ik er 't minste trekjen vond
Aan zulk een doel verwant.
'k Zag alles walglijk nietig laf
En zonder smaak of kruim...	... pit of kruim
Van vorstenkroon tot bedelstaf
En 't scheen mij alles ledig kaf
Of borrelende schuim.	... borreling van schuim
Dan^6) sloeg ik... (?)	Is dit dan 't al waar voor men zwoegt?
Is daar voor (?)	Dus vroeg ik reis aan reis,
Dus vroeg ik reis aan reis.	De lust waarin zich 't hart vernoegt?
Is dit dan 't geen een hart voldoet.	De prijs waar elk om zweet en ploegt?
Het doel waar voor ik leven moet	Des grooten Scheppers eisch?
Des scheppers/Is dit des levens eisch.
De lust die 't wis verlangen boet?

1) Er stond hier eerst zoo iets als: ‘nederlei in 't gras’. Bij dit vers, dat op den 4^en regel staat, heeft B. zelf een 2 geplaatst.

2) Hier stond eerst: ‘prijsgaf aan den wind.’

3) Met dit couplet heeft B. blijkbaar veel moeite gehad. Er stond eerst ongeveer 't volgende: ‘Dan (voelde) greep mij soms een kille schrik. In 't kinderlijk gemoed (Door 't warme bloed). Een soort van (killen schrik) ijzing aan Wanneer ik dacht aan 't oogenblik Van de intreê... van.. levensbaan’. Ten slotte is alles doorgestreept en opnieuw begonnen.

4) Hier stond eerst: ‘En 't hart zijn inspraak vroeg.’

5) Hier stond eerst: ‘bleef ik met verbazing staan.’

6) De vele doorhalingen beletten mij hieruit een samenhangend geheel op te maken.

[p. 278]

Is dit des levens moeite waard
Dit waardig dat men wierd!
Is dit/Dit heel des menschdoms lot op aard	Dit heel des menschdoms enz.
En is ons beter niet gespaard	En is niets beters
Van Hem die 't al bestiert.
ô Waarom dan ontsloot natuur^1)
Ons de ogen voor den dag?	... oogen...
Waartoe dat prikklend levensvuur
Wiens prikkel rust vergunt noch duur	Wiens aandrift...
Zoo niets het voeden mag?
Men eet, men drinkt, men slaaft en wroet^2)
Om geld om eer om waan.
En 't hongren naar een hooger goed,
't Gevoel der nooddruft van 't gemoed
Blijft immer onvoldaan.	Wordt nergens meê voldaan.
De Jonkheid dartelt, grijsheid kwijnt,
En 't leven dor vliet heen	... vliedt daar heen,
In onrust die het hart verpijnt
Om enkle schaduw die verdwijnt
In zorg en nageween.
Dan^3) zeeg ik met een stille zucht/soms mistroostig neer	Dan zeeg ik met een diepen zucht
In 't frisch en mollig gras	In 't frisch en mollig gras,
En sloot ontsticht en zorgzaam weer
En dacht aan 's levens vreugd(?)/boom en akkervrucht	En dacht aan boom- en akkervrucht,
En 't warme stoven van de lucht	En 't koestrend stoven van de lucht
Die uit dit aardrijk spruit(?)/stuift	Voor dier en veldgewas.
Ik zag van alles nut en doel	... in alles...
En alles in verband.
Ook mijn mijn aanzijn heeft zijn doel	Toch ben ik meer dan paddestoel,
Dus zei mij 't innig zielsgevoel
Dus wilde 't mijn verstand.	Dus raamde mijn verstand.
Neen, voor mij zelven ben ik niet
Ik ben tot meer dan dit	Ik ben tot hooger wit,
Waar al dat drok gewoel op ziet	Dan waar dat leeg gewoel enz.
De vlam die door mijn aders schiet/vliet	... door mijne aders schiet,
Heeft eindloos hooger wit.	Mijn innigst, leert my dit.

1) HS. verso. Hier stond eerst: ‘ô Waarom dan den dag gezien.’

2) Hier stond eerst: ‘zwoegt.’

3) Door dit geheele couplet zijn, zooals men ziet, krassen gehaald, echter niet zóó of er is nog wel iets van te lezen. In den gedrukten tekst volgen hierna 2 coupletten, die in het HS. ontbreken.

[p. 279]

HERINNERING AAN MIJNE KINDSHEID.
HS. recto.

HS. verso.

[p. 280]

Zij rijst en heft mij 't hijgend hart	... mijn hijgend...
Tot hooger dan dit slijk
Heel 't aardrijk is hier in het zwart (?)	't Is alles hier vergeefsche smart,
Heel 't leven ingehuld in smart	Heel 't leven overwolkt met zwart.
En ik een levend lijk.
Zoo dacht ik en mijn hoofd zeeg neêr
Ik sluimerde en sliep	Ik sluimerde in en enz.
Maar 't was een...	Maar 'k vond my-zelf mistroostig weêr
	In 't hartverknagend boezemzeer
	Dat me eindloos wakker riep.

Hier eindigt het HS. van dit gedicht, dat in de uitgave van 1822 nog heel wat langer is. Zooals men ziet zijn er in beide gedichten, bij den druk, verschillende veranderingen aangebracht. Jammer maar, dat het niet steeds verbeteringen zijn geweest.

Bertha M. van der Stempel.