Het Boek. Jaargang 5

[p. 162]

Varia.

Duitsche watermerken.

Dr. Weiss te Engen (Hegau) zendt mij ter bespreking een overdruk van zijn Deutsche Wappenwasserzeichen, in 1915 in Der deutsche Herold gepubliceerd. Uit den rijken voorraad zijner private papierverzameling koos hij een zestig merken, die voorstellingen laten zien van heraldischen aard en die hij, dank zij omvangrijke studies, veelal weet te determineeren en te verklaren.

Tot eenige directe mededeeling geeft die studie mij geen aanleiding. Er zijn van circa 1300 tot circa 1850 ongeveer twee duizend molens in Duitschland geweest, ieder met eigen merken en varianten, en daaronder zijn er stellig geweest van belang voor onze inheemsche en internationale handelsgeschiedenis van het papier. Welke soorten hier te lande vertierd en verbruikt werden, is vrij wel onbekend, want met het systematisch onderzoek van onze oude bedrukte en beschreven papieren moet nog een begin gemaakt worden. Ik zie niet voorbij de verdiensten van De Stoppelaar; diens goed gelukte poging vast te leggen, wat hij ontmoette te dezer zake in de zeeuwsche archieven vóór 1600, bewijst maar al te zeer tot welke resultaten men zou kunnen komen, indien het verdere detail-onderzoek onder krachtige centrale leiding naar vaste regelen zou worden ter hand genomen.

Tot zulk een resultaat brengt de studie van dr. Engen, wel is waarop begrensd gebied, omdat hij alleen enkele heraldische merken van duitsche herkomst behandelt. Het bewijst mij des te meer de wenschelijkheid van historisch papieronderzoek ook hier te lande.

J.W.E.

Begripswijziging van het woord cliché.

Het woord komt, voor zoover mij bekend, hier te lande het eerst gedrukt voor in het Penningmagazijn voor de jeugd 1836, 117; de uitvinding van de ‘kletsen of cliches’ wordt daar voor Nederland gevindiceerd en onder de werkwijze van ‘kletsen (clicheteren)’ wordt dan verstaan het gips-stereotypeeren van houtgravures. Eerlang werd het begrip uitgebreid tot herhalingen ook van kopergravures en van herhalingen langs galvanoplastischen weg verkregen, wat duidelijk blijkt uit de beschrijving gegeven door Van Cleef in zijn Handboek 1844, 218 vlg. Maar hoe en waarvan ook verkregen, de cliché was en bleef het duplicaat van een vignet of een dergelijke kleine afbeelding, geschikt om in zetsel geplaatst en van gedrukt te worden. Vgl. nog Het boek der uitvindingen I, 1875, 75.

Een paar jaar later begint het begrip zich te wijzigen en wordtdecli- ché het voorwerp om er een prentje of een plaatje van af te drukken, onafhankelijk van de overweging hoe dit drukblok gemaakt is en van de vraag of het een origineel dan wel een herhaling is. De natuur van 1882, 105 sprak reeds in dien zin van ‘relief-gravures of cliché's, de Technischewenken voor den boekdrukker 1900, 23, 76, 91, 134 doet eveneens, en het is thans in onze vakliteratuur de gewone beteekenis geworden: de cliché is de prent, zoowel de afdruk als het voorwerp, waarvan gedrukt wordt, onafhankelijk van de overweging of dit voorwerp al dan niet een duplicaat, een houtgravure of een mechanische reproductie (zinco of auto) is. Vergis ik mij niet dan is het woord echter nog beperkt gebleven tot de boekdrukkerij en behoort het niet tot de vakwoorden der steen- of lichtdrukkerijen.

Dezer dagen zag ik wederom een nieuwe uitbreiding aan het woord gegeven. Op een aanplakzuil der gemeente Amsterdam adverteerde een firma aldus: ‘N.N. schilders, deco-

[p. 163]

rateurs, ontwerpen van cliches, de cors, reclame’. Hier kan het woord niet anders beteekenen dan een willekeurige voorstelling, geheel buiten het drukkersbedrijf om.

J.W.E.