Het Boek. Jaargang 5

[p. 96]

Nog iets over wondervisschen.

Leiden, 17 Febr. 1916.

Zeer geachte Dr. Burger,

Al ben ik niet in staat uwe vraag naar aanleiding van de ‘inscriptie's op haringen’ in de laatst verschenen aflevering van ‘Het Boek’ te beantwoorden, toch kan ik U nog iets zenden, dat de oplossing der kwestie misschien iets naderbij kan brengen.

Ik herinnerde mij namelijk in een oud kunstboek (een verzameling opgeplakte oude prenten) in de bibliotheek van Thysius te Leiden een dergelijke prent te hebben gezien. De voorstelling van de twee zijden van den haring is geheel gelijk aan het facsimile dat U hebt gegeven; de inscriptie's zijn ook letterlijk hetzelfde, doch er is een ander onderschrift. Ik heb het hierbij voor U afgeschreven; misschien dat het U nog eenig belang inboezemt.

Die hohe grosse über alle Weisheit mit unserer vernunft unbegreiffliche Allmechtigkeit Gottes, hat sich von anbegin der weldt, in allen Elementen ser reichlich/iderzeit erzeigt, mit vilen und mancherleij wunderwercken. Also hat der Gnedige Gott sich itzundt in Kurtzen Jaren hero mit ungewönlichen Figuren und Caractern/an groszen und Kleinen Fischen sehen assen. Wie dan in diser Figur augenscheinlich, das an einem fisch oder Hering, 2 wehrhaffte mit harnisch gebiltete Menner gegen ein/ander kempfent erschinen, dergleichen auch underschidenliche Buchstaben und 2 gebundener Rutten, vileicht uns Armen Christen damit andeuttung zu geben, das wir/gegen dem feindt Christliches namens nit farlessig sonder mit Wöhr und waffen und allem andern vleiss, als schrifften und nachdencken, sollen keck munder und/unverdrossen sein, den feindt in allerleij weg an zu greiffen, widerstandt und abbruch zu thun, derwegen auch uns disen Kampff für augen gesteltt, und die Ruttē/in unser handt gegeben. Zum Zeichen tröstlicher Victoria auff den pergen Israelis. Wie mir dan ein herrlich Exempel an der gewaltigen Vestung Raab haben,/welches die liebe Cristenheit gleichsam Muntter und auss dem Schlaff erwecken soll, ferner und weitter unsern ernst und manheit gegen dem feindt zu erzeigen,/darzu uns der genedige liebe Gott sein genadt, sterck, und weissheit geben wolle. Diser Fisch ist 3 meyl von Dronten der Hauptstatt in Nortwegen/den 26 Novemb. Anno 1597 gefangen worden, und mit grosser werwunderung (!) von meniglichen gesehen, und noch in behaltnis verwaret wirdt.

[p. 97]

De afbeeldingen van de beide zijden van den haring zijn in alle opzichten gelijk aan die, voorkomende in Het Boek, 's-Grav. 1916, Jaarg. 5, No. 1, blz. 15. De naam van den graveur wordt ook hier niet genoemd. De voorstelling is in beide exemplaren geheel dezelfde. De gravure is minder mooi, de schaal is iets kleiner - breedte 29, hoogte 23 c.M., waarvan 7½ c.M. voor het 10-regelige onderschrift.

De beschreven prent berust in de Bibliotheca Thysiana te Leiden, zie: Catalogus der Bibliotheek van Joannes Thysius, Leiden 1879, blz. 304, No. 264. (Het nummer van de prent in het kunstboek (in plano) is thans No. 257).

Op een andere prent, ook in die prentencollectie in de bibl. van Thysius, vind ik de vrees voor een wondervisch (zonder inscripties) afgebeeld. Ik heb U die ook zoo nauwkeurig mogelijk beschreven. Of er eenig verband is weet ik niet.

Catalogus der Bibliotheek van Joannes Thysius, Leiden 1879, blz. 309, No. 720 (thans A, No. 135). Prent van C.J. Visscher. 36 c.M. lang × 27 c.M. breed.

Hierop ziet men afgebeeld, ongeveer in het midden, een visch, in den vorm van een rog, met neus, 2 groote oogen en langen staart. (5 c.M. van neus tot staart; 3 c.M. breed).

Op de bovenhelft van de prent acht voorstellingen:

1. Kerk met toren, en daarbij als opschrift, dienende voor de geheele prent:

hout hou mannen al met een
laet het volck comen op de been/
heet leent bul maijhers dije peel want
weet medevaert tongerloo en/alle dije gehuchten

comen op dye been

om dijt vreselijcke/dijer te verstoren
het het stert en nus en geen ooren
het/spout vijer al quamt vijtter hellen
veel vreselijcker als men kan vertellen.

2. Vier vrouwen, die aan een bel trekken, die in een boom hangt, en als bijschrift:

treckt aen, treckt aen/wij sullen al locken/
en trecken stormen/met onse kloeken/

3. Een boer met een piek en als bijschrift:

steckt of/Ick steck/en wijlt neijt/flouuen
het mochte/ons en het hele/lant benouuen.

4. Een priester met een wijwaterkwast en daarachter de koster met een kruik wijwater, en als bijschrift:

onze passtor heer en sal niet/falen
hij heet de coster/het wijwater/doen halen/

5. Een persoon, die bij een doode staat en met levendig gebaar uitroept:

Och mannen hout malcanderen/dije hant
en spijegelt u aen/desen verslagen quant

[p. 98]

6. Een vader tot zijn zoon, die uit een windmolen wil gaan, om met een piek of stok de visch te dooden, met bijschrift:

och lijeve soon en wilt niet/steken
het mocht u en de my den/hals breken.

7. Een boer met een geheven zwaard, met bijschrift:

bauen paulus heft/gesworen
dat hij dat/vreselijcke dijer sal/verstoren

8. Eenige personen, onder wie een vrouw, die haren man er van af tracht te houden het zwaard te trekken, met bijschrift:

lijev Jorde wijlt toch/versijnnen
het vreselijcke/dijer ijs niet om te/verwijnnen

Op de benedenhelft van de prent staan vijf voorstellingen:

9. Een grijze boer met een hooivork, met bijschr.:

hyer comt Jochen de grijs/ (so)nder schromen,
hij sal dat vreselijcke/[...]van den duvel do[...]omen.

10. Een boer met een getrokken zwaard op een os zittende en achter hem nog een, met bijschr.:

hannen en tunen comt op synen/ bonten os
en heft acter hem/ sijtten clas de vos.

11. Een boer met een lange piek, gereed om de visch er aan te rijgen, met bijschr.:

pyeter de groot ijs cloek ijnt/ steken
Clas de Vos en sal cruyt/ noch loot on breken.

12. Een grijze boer met een bril op, richt een kanon op de visch en vuurt, het af, met twee bijschriften:

al wart de duvel uijt/der hellen.
Ick sal der/het kannon op stellen:

en

Ick ben/out en grijs en/moet toch sterven/
laet min lyever dan/het hele lant ver/derven.

13. Achter dezen ouden boer zijne vrouw met opgeheven hand en bijschrift:

Ooch lijeve man/het ijs niet om te/verdragen
dat/ghij aldus u leven/wijlt wagen.

Ik meende dat de vondst de moeite waard was U die even te berichten; in ieder geval ben ik blij iets voor U te hebben mogen doen, waar ik zoo dikwijls van de boekenschat der Amsterd. Univ. bibliotheek heb mogen gebruik maken.

Met beleefde gr. en betuiging van de meeste hoogachting,

Uw Dw. A. EEKHOF, Theol. Prof. Extr.

[p. 99]

Naschrift.

De heer Eekhof ontvange mijn hartelijken dank voor de moeite die hij zich naar aanleiding van de haringenprent heeft gegeven, en voor zijn belangrijke mededeelingen. Voor wie in zulke volksprenten belang stelt, is het Leidsche kunstboek een rijke voorraadschuur; door er de aandacht op te vestigen heeft hij mij en wellicht ook anderen een wezenlijken dienst bewezen. Ik laat hier enkele opmerkingen volgen naar aanleiding van de beschreven prenten.

De eerste geeft zakelijk niets nieuws, maar de herhaalde uitgaaf van de visch met de inscriptie is toch weer een blijk van de belangstelling die zulke wonderverhalen in het laatst van de 16^e eeuw vonden. Wat den tekst betreft, geeft ze vooreerst eene nieuwe aanwijzing, dat zulke ‘Figuren und Caractern an grossen und kleinen Fischen’ meer voorkwamen. Eene verklaring van de letterteekens krijgen we ook hier niet. De waarschuwing om ons te allen tijde tegen den duivel gewapend te houden is alleen getrokken uit de strijdende mannen en de roeden. Voorts moeten we op eene meedeeling letten die tot eene nadere dateering in staat stelt. De Amsterdamsche prent konden we alleen na 26 November 1597 dateeren, en dan is er reden om aan te nemen dat ze niet lang na dien datum het licht gezien heeft. Hier is daarentegen een later feit genoemd, de herovering van Raab op de Turken, eene gebeurtenis van groote beteekenis en die blijkens destijds verschenen pamfletten en prenten een diepen indruk maakte.

Zie allereerst het pamflet 865 van den catalogus-Meulman, waarvan de titel volgens v.d. Wulp aldus luidt:

Een warachtighe, sekere, ende eyghentlicke tijdinghe, vande vermaerde, ende onwinnelicke stercke stadt Raab, hoe dat deselve, eenige corte jaren herwaert van de Christenen is afgenomen geweest, ende nu... door... Adolff Vryheeren van Swartsenbergh, door den Heere Balfi, ende andere, wederom den Turck is afghenomen enz.:.... Gheschiet tusschen den 29. ende 30. Martij des nachts, deses jaars 1598. Tot Dordrecht ghedruckt (zonder naam v.d. dr.). Anno 1598. 8 blz.

De onlangs verschenen Utrechtsche pamflettencatalogus beschrijft onder nr. 509 een exemplaar van hetzelfde nieuwsbericht in het Duitsch:

Warhafftige, Gewisse, und eigentliche Zeitung von der trefflichen und unuberwindlichen Festung unnd Statt Raab, wie dieselbig vor wenig Jaren von der Christen Handt genommen, jetzund aber mit Gottes hilff und beystandt durch die Herren Obersten Adolff Freyherrn von Schwartzenberg, Herrn Balfi und andere Obersten wider eingenomen, in welcher der Bassa sampt 1500 Türcken nider gehawen,... Zu Cölln, bey Johann Bürich vor S. Paulus Im Jahr M.D.XCVIII. 8 blz. 4^o.

[p. 100]

Twee prent-afbeeldingen van de gebeurtenis bevinden zich in de rijke verzameling de la Gardie in de Koninklijke Bibliotheek te Stockholm, onlangs door Is. Collijn met grootè zorg gecatalogiseerd. Het zijn daar de nummers 142 en 143.

142. RAB. Ets, hoog 28,6, breed 31,9 cm. De tekst luidt: Auff der Röm. Kay. Auch zu Hungern und Bohaimb Könige. Mas vorgehunde allergenedigste verordnung, hat der Wolgeborne herr, herr Adolff Freyherr vonn Schwartzenberg... auf Raab mit sonderer ordtnung und fleis den 28 Martij A^o 98 bey nächtlicher weill furgenommen...

143. wahre Contrafactur der stat Raab. Ets, hoog 21,8, breed 23 cm. Der gewaltigen vestung raab wie die türcken darinn... den martij drey stündt vor thag diesei M.D.LXXXXVIII iars... ufgesprengt.

Zooals men ziet, varieert de datum-opgaaf tusschen 28 en 30 Maart 1598. De haringenprent met den Duitschen tekst moet in elk geval na deze gebeurtenis verschenen zijn. Ze kan dus een copie zijn van de Amsterdamsche, al blijft natuurlijk de mogelijkheid open, dat beide wat jonger zijn en naar een vroegere prent gecopieerd.

De andere prent beschrijft een vischmirakel van geheel andere soort. Het geval doet denken aan de schrikverschijning van een reuzendraak nabij Genève in 1607, waarvan we in de briefwisseling van UBBO Emmius lezen. Dat gevleugelde monster van de dikte van een os, met een giftigen adem die zelfs de nadering op honderd pas afstand al gevaarlijk maakte, bracht zelfs de geleerde wereld van heel Europa in rep en roer (Briefwechsel des U.E. p. 427, 428, 438), Hier hebben we iets dergelijks, maar op bescheidener schaal. Het tooneel ligt dichter bij ons, en de locale kleur van het geval, en ook van de prent, maakt de zaak eigenlijk voor ons belangrijken We zien een landschap uit de Peelstreek, met groote zorg door Claes Jansz. Visscher in teekening gebracht. Op den achtergrond het dorp met de kerk, rechts, iets dichter bij, de molen, en links een groote boom, waarin de alarmklok hangt. Dichter bij den beschouwer ligt de visch, duidelijk een rog, en op korten afstand er van de verslagen quant van het versje sub 5^o. We hebben dus blijkbaar te doen met een sidderrog - en zoo stelt zich de vraag, of zich werkelijk zulk een dier in het begin van de 17^e eeuw in de Peelstreek kan vertoond hebben. Of liever we hebben de aanwijzing dat het zich vertoond heeft; immers hoe zou men anders tot deze voorstelling hebben kunnen komen? Alles is, ook als men met een beetje overdrijving rekening houdt, trouw en waar naar de natuur geschilderd.

[p. 101]

Het alarm, zooals dat zeker bij voorkomend gevaar placht gemaakt te worden, het luiden van de klok (sub 2^o), de oproep ‘hout hou mannen’ die zich over den heelen kring van dorpen uitstrekt (sub 1^o), de boeren die van alle kanten, afzonderlijk en in groepen komen aanloopen, met hun eigenaardige wapenen, pieken en hooivorken, sommigen met een zwaard, en eindelijk de komische oude gebrilde boer met zijn kanon (sub 12^o). Niet te vergeten de priester met de wijwaterkwast (sub 4^o), de molenaar die uit zijn molen komt (sub 6^o), de vader die voor zijn zoon bezorgd is, en de vrouwen die hare mans van roekeloosheid willen terughouden (sub 8^o en 13^o).

De plaatsaanduiding is zeer nauwkeurig, hoewel op 't eerste gezicht moeielijk te herkennen. Na den algemeenen oproep ‘laat het volck comen op de been’, volgt de opnoeming van de dorpen waarvoor het alarm geldt, en die we door emendatie verstaanbaar moeten maken. Dit gaat heel secuur met de drie eerste namen; dan zullen we voor dije peel want wel mogen lezen die Peelkant en verder Weert ēn Nederweert, zoodat we naar de tegenwoordige spelling van de plaatsnamen krijgen: ‘heet Leende, Budel, Maarheeze, die Peelkant, Weert, Nederweert, Tongelroy en alle die gehuchten komen op dye been’. Zoo is deze prozaregel midden in het vers eene herhaling en uitwerking van den onmiddellijk voorgaanden versregel.

En hiermede blijve ook deze prent aanbevolen aan de aandacht van ichthyologen en van historici, maar vooral van hen die deze beide qualiteiten in zich vereenigen.

B.