Het Boek. Jaargang 4

[p. 385]

Varia.

Philologie en Bibliografie.
Paul Lehmann, Vom Mittelalter und von der lateinischen Philologie des Mittelalters. München, O. Beck, 1914. 25 SS. 8^o.

Het aankondigen of bespreken van geschriften over philologie valt over het algemeen niet binnen het raam van ons tijdschrift. Ik zeg: ‘over het algemeen’. Want de taak van ons tijdschrift, de behandeling van het boek als ‘boek’, staat niet zoo ver af van de philologie als men oppervlakkig zou meenen. In den 1^en jaargang van het ‘Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen’ (1903, blz. 1), waarvan ‘Het Boek’ de voortzetting is, werdimmers reeds als doel aangegeven: ‘de beoefening van bibliographie, palaeographie en bibliotheconomie èn als zelfstandige wetenschappen, èn als hulpwetenschappen der Nederlandsche philologie’. Waarbij het woord ‘Nederlandsche’ blijkbaar moet opgevat worden in zijn geografischen zin, zoodat ook de Latijnsche philologie der middeleeuwen erin begrepen is, daar het Latijn toenmaals de internationale taal was. Anderzijds wordt door Lehmann in bovengenoemd werkje (S. 24) als doel der middeleeuwsche Latijnsche philologie zeer terecht aangegeven de studie ‘der gesamten literarischen Kultur des abendländischen Mittelalters, soweit sie sich ausprägt in der lateinischen Schrift, der lateinischen Sprache, der lateinischen Literatur’. Uit een en ander blijkt, dat er wel degelijk aanrakingspunten bestaan tusschen ‘Het Boek’ en de philologie.

Toch zou ‘Het Boek’ al te zeer afdwalen op vreemd terrein, en zou het spreekwoord ‘qui trop embrasse mal étreint’ van toepassing wezen, indien het zich met allerlei speciaalstudies op philologisch terrein wilde bezighouden. Het is alleen noodig, maar ook voldoende, dat het een enkelen keer zijn lezers eraan herinnere, dat zij langs de philologie niet onverschillig mogen heengaan, en dat ‘Het Boek’ eigenlijk de dienaresse is der Philologie, en zij beiden de dienaressen der Cultuurgeschiedenis. Wij moeten noch mogen het boek uitsluitend om zichzelf behandelen, doch wij behooren het oog steeds gevestigd te houden op iets hoogers, iets meer algemeens: het boek en zijn inhoud als producten van den menschelijken geest.

Het bovengenoemde geschrift van Lehmann mag te meer vooreen bespreking in aanmerking komen, daar het eigenlijk de ‘geschiedenis der middeleeuwsche philologie’ behandelt, en in dat opzicht tal van aanrakingspunten met het boek als ‘boek’ heeft, die men in speciaalstudies over philologie niet zoo veelvuldig aantreft. Lehmann plaatste zijn geschrift als Inleiding voor Band V der door zijn genialen voorganger Ludwig Traube opgerichte ‘Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters’. En dat de behandeling van het boek als ‘boek’ hem niet vreemd is, moge blijken uit zijn andere werken, bijv.: Zur Paläographie und Handschriftenkunde (München 1909), zijn mooie artikelen: Literaturgeschichte im Mittelalter (in de Germanisch-Romanische Monatsschrift, Jhrg. 1912, Heidelberg 1912, S. 569-582; S. 617-630), die een beredeneerde bibliografie leveren van de werken over middeleeuwsche litteratuurgeschiedenis, en last not least, dat Lehmann ook de hoofdleider is van het ‘Corpus catalogorum medii aevi’, welks uitgave door de Duitsche en Oostenrijksche Akademiën ondernomen werd, en waarvan thans Band I onder de pers is.

Het speciale onderwerp, dat de Schrijver in zijn ‘Vom Mittelalter’ behandelt, is de oorsprong van

[p. 386]

het begrip en het woord ‘middeleeuwen’, de afwisselende lotgevallen van de studie der middeleeuwsche cultuur in het verleden, en eindelijk de ontwikkeling der Latijnsche philologie der ME. tot een zelfstandig studievak.

Volgens velen zou het begrip ‘middeleeuwen’ omstreeks 1667 het eerst zijn geformuleerd door den te Leiden doceerenden Duitschen professor George Horn. Doch Godefroid Kurth heeft in 1897 bewezen, dat ‘medium aevum’ reeds in 1639 werd gebruikt door den Luikschen geschiedschrijver Rausin. En eenige jaren geleden wees Joachimsen (1910) erop, dat Vadianus en Beatus Rhenanus reeds in het begin der 16^e eeuw van een ‘media aetas’ spraken.

Zeer terecht doet Lehmann uitkomen, dat het begrip ‘middeleeuwen’ veel ouder is dan het woord. Reeds in de 13^e eeuw, en sterker in het begin der 14^e eeuw, vindt men in Italië bij eenige geschiedschrijvers duidelijk het idee uitgesproken, dat men zich bewust was, in een nieuwen tijd te leven. Een en ander hing samen met het steeds duidelijker opkomende streven, om de geschiedenis te verdeelen in drie hoofdtijdperken (Cola di Rienzo en Petrarcha; begin 14^e eeuw): de Oudheid, het tijdperk der Grieksch-Romeinsche beschaving, de Nieuwe tijd, het begin eener glansrijke herleving der Oudheid (Renaissance), en een Middentijdvak, een tijd van verval en barbaarschheid.

Wie het eerst het woord ‘medium aevum’ ‘media aetas (tempestas, tempora)’ gebruikt heeft, weet ook Lehmann niet te zeggen. ‘Media tempestas’ komt reeds voor in de Voorrede der Apulejusuitgave van Rome 1469 (Hain* 1314; Peddie I. 45); ‘media aetas’ vindt men bij den historicus Joachim von Watt in 1518; ‘media tempora’ vindt men op het titelblad der Procopius-uitgavedoor Joh. Heerwagen te Basel in 1531 bezorgd. Daarna begint de uitdrukking meer algemeen in zwang te komen, o.a. bij de Nederlanders Hadrianus Junius (1575) en G.J. Vossius (1632). Het schijnt echter, dat men het woord veelal gebruikte, zonder dat men een duidelijk begrip ervan had. Onze Utrechtsche hoogleeraar Gijsbert Voetius is in 1639 en 1644 wellicht de eerste geweest, die de ‘middeleeuwen’ scherp omlijnd heeft. In zijn kerkelijke geschiedenis laat hij de ‘intermedia aetas’ loopen van 600 tot 1517.

Naar aanleiding van de in 't begin der 14^e eeuw opgekomen indeeling der geschiedenis in 3 tijdvakken, waaruit dan vanzelf een midden-tijdvak moest voortvloeien, meen ik erop te mogen wijzen, dat die indeeling ongetwijfeld beïnvloed is geweest door de profetieën van den bekenden Calabreeschen abt Joachim van Fiore († 1202). In de wereldgeschiedenis onderscheidde hij het tijdvak van God den Vader (het Oude Testament), dat van God den Zoon (het Nieuwe Testament) en dat van den H. Geest. Dit laatste was het tijdperk van het ‘Eeuwig Evangelie’ en zou, zoo niet volgens Joachim, dan toch volgens zijn leerlingen, omstreeks 1260 beginnen. Joachim's profetieën hebben nog eeuwen na hem in breede kringen invloed uitgeoefend, vooral bij hen, die meenden door Joachim voorspeld te zijn geweest als de Verkondigers van dat Eeuwig Evangelie (zoo o.a. een bepaalde groep van Minderbroeders, die den naam ‘Spiritualen’ droegen). Het lijkt mij bijna zeker, dat die driedeeling, die óók de opening van een nieuw tijdvak met zich meebracht, langzamerhand van het terrein der gewijde geschiedenis op dat der profane is overgebracht, natuurlijk met de noodige wijzigingen. Joachim's profetieën stonden in verband met zijn aan de Grieksche theologen ontleende opvattingen

[p. 387]

over het dogma der H. Drievuldigheid - Joachim is omstr. 1158 zelf in Constantinopel geweest, en was daar ‘bekeerd’. En dat in Zuid-Italië, speciaal in Calabrië een sterke Grieksche in vloed werkzaam was, is algemeen bekend - en aldus zou wellicht kunnen blijken, dat zoo niet het woord, dan toch het begrip ‘middeleeuwen’ in laatste instantie een Grieksch-theologischen oorsprong heeft¹⁾.

Even langzaam als het begrip en het woord ‘middeleeuwen’ ontwikkelde zich ook de studie van dat tijdvak, speciaal der middeleeuwsche philologie. De Italiaansche humanisten hadden, op een enkele uitzondering na, natuurlijk slechts verachting over voor dien tijd van ‘barbaarschheid’. In Duitschland, waar de herinnering aan Karel den Groote levendig bleef, was dat minder het geval. Omstreeks en na 1500 ziet men daar verschillende letterkundige en historische werken der middeleeuwen in druk verschijnen. Doch de heftige godsdienstige polemieken verhinderden in geheel Noord-Europa een alzijdige waardeering van dien tijd. Pithou (1579), Lindenbrog (1613) en Martini us (1623) hielden zich in hun Glossaria slechts in zóóver met middeleeuwsche philologie bezig, als dat noodig was voor 't goed begrip der oude Germaansche wetten. Een grooten stap vooruit deed de Engelschman John Spelmann met zijn Archaeologus (1626); hem volgde G.J. Vossius met zijn De vitiis sermonis et glossematis Latino-Barbaris (1645). Zij allen baanden den weg voorden ondanks al zijn gebreken nog altijd onmisbaren Ducange, wiens Glossarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis (1678) tal van nieuwe, telkens vermeerderde uitgaven beleefde. Maar ook Ducange steunt in hoofdzaak op geschiedkundigen en juristen. Eigenlijke philologie vindt men bij hem weinig.

Intusschen arbeidde Melchior Goldast (1578-1635), in zijn talrijke verzamelwerken over Zuid-Duitsche geschiedenis meer naar de philologische zijde, en de talentvolle Saks, Kaspar Barth, publiceerde in 1624 zelfs het prospectus van een grootsch plan tot uitgave van een ‘Corpus poeticum’, dat intusschen niet verwezenlijkt werd. Toch bleef ook in Duitschland tengevolge van confessioneele vooroordeelen de middeleeuwsche philologie en geschiedenis op den achtergrond staan. Groot opzien baarde dus wel in 1719 de jonge Helmstadtsche professor Polycarpus Leyser met zijn De ficta medii aevi barbarie inprimis circa poesin, waarin hij de veelgesmade middeleeuwsche litteratuur in bescherming nam. Twee jaren later publiceerde hij zijn thans nog leerzame Historia poetarum et poematum medii aevi (Halle 1721), waarin hij tal van middeleeuwsche gedichten afdrukte, en een succesvolle poging deed, om de geschiedenis en de litteratuur der middeleeuwen eindelijk eens los te maken van de humanistische en kerkelijke vooroordeelen.

Toch was het ijs nog lang niet gebroken. Wel dagteekent vanaf de tweede helft der 18^e eeuw een reusachtige opbloei der studiën over de middeleeuwen, waarvan men zich eenig denkbeeld kan maken, wanneer men de tekstuitgaven doorloopt, welke Potthast in zijn Bibliotheca historica medii aevi, I, 2^e Ausgabe (Berlin 1896), p. iii-cxlvii op noemt, maar in hoofdzaak diende dit tot geschiedkundige doeleinden. De philologie, de taalwetenschap als onderdeel der cultuurgeschiedenis, bleef nog lang het stiefkind, niet zoozeer bij gebrek aan studiemateriaal, als wel omdat de man

1) Vgl. over Joachim het knappe artikel van Paul Fournier, Joachim de Flore, ses doctrines, son influence (in Revue des questions historiques, t. 67, Paris 1900. I, p. 457-505). Later verscheen het in vermeerderde uitgave afzonderlijk met den titel: Études sur J. de Flore et ses doctrines, Paris 1909.

[p. 388]

ontbrak, die met een universeelen blik het terrein overzag, en den weg en de methode kon aanwijzen voor een systematische bewerking van het reusachtige materiaal, waardoor de Latijnsche philologie der middeleeuwen de haar rechtens toekomende plaats kon innemen naast de klassieke, en ook naast de Germaansche en Romaansche philologie. Die man was Ludwig Traube, die in 1888 te München doctoreerde in de klassieke en middeleeuwsche philologie, en na harden strijd een professoraat en een seminarie in de middeleeuwsche Latijnsche philologie verkreeg. Traube overleed 19 Mei 1907 op 46-jarigen leeftijd. Hij liet een school na, die evenals Traube zelf, zonder confessioneele vooringenomenheid zich tot taak gesteld heeft, de middeleeuwen niet meer als een hinderlijk middending, maar als een organische verbinding tusschen de Oudheid en de moderne tijden te doen beschouwen. Gevolgelijk stelt zij - en zeer terecht - de middeleeuwsche cultuur niet voor als een algemeen geldend ideaal, doch wil zij alleen trachten, die cultuur op hare juiste waarde te doen schatten.

De studie der middeleeuwsche Latijnsche philologie is, zooals men uit het bovenstaande ziet, nog in hare kinderjaren. Op de eerste plaats heeft zij dus noodig een overzicht, een bibliografie van haar eigen vak. De kennis van middeleeuwsche schrijvers en van hunne werken, de middeleeuwsche litteratuurgeschiedenis, is dus voor haar een eerste vereischte. Moge de vak-bibliografie haar daarin naar beste krachten bijstaan. Men zal ondervinden, dat de vak-bibliografie, speciaal die der handschriften en der gedrukte litteratuur van de 15^e en 16^e eeuw, wederkeerig door de medewerking der philologen een grooten stap vooruit zal doen.

Woerden.

fr. B.K.

Kerstmis voor 250 jaren.

De nieuwigheden van dese maent willen meestendeel maer kleeren wesen. - Ghelooft ghy dese nieuwe maeren niet? Gaat naar alle kleermaeckers, ende ghelooft dan uw' eyghen ooghen; ghelooft de winckeliers, die u ghenoegh met droeffheydt, versekeren sullen, dat sy dese maent meer ghelevert hebben, alsser misschien in seven jaeren betaelt sal worden. Wel hoe? Kers-dagh is voor-der handt, ende daer is sulcke ende sulcke nieuwe Mode opghekomen, ende sauderimant, die middelen oft eenigh credit heeft, sich achter straeten derven vertoonen, sonder de selve naer te volghen?

Wat schande voor mijn heer waer dat
Op eenen Kers-dagh lancx de stadt

Te gaen met ander heeren.

En aen het lijff te hebben niet
Dat oock wat naer de mode siet?

Gans sonder nieuwe kleeren?

En peyst oock eens, hoe dat me Vrau
Te kercken derven komen sau

Met over-jaerde kraghen?

Al sijn haer rocken noch soo goet:
Sal sij (ghelijck een ander doet)

Gheen nieuwe moghen draghen?

Maer Heer en Vrauwe niet alleen:
En Jan en Lijn, dats elck end' een,

Al weet men niet waer haelen,

Die moeten op soo groote feest
Op 't alder-nieuwste sijn gheleest

Al saumen 't noeyt betalen.

Uit den Almattach voor heden en morgen, door P. Croon, Antwerpen 1665.