Het Boek. Jaargang 4

[p. 312]

Een Mechelsche Armarijs.

In 1421 gesticht en na een reeks van ‘ups and downs’¹⁾ eerst ten jare 1797 gedurende de Fransche overheersching in België voor goed opgeheven, dient ook het vrouwenklooster van Bethaniën vermeld te worden onder de voornaamste godsdienstige genootschappen, die eenmaal in de Belgische aartsbisschoppelijke stad Mechelen groeiden en bloeiden.

Is de bewering van locale geschiedschrijvers juist²⁾, dan kwam er in dit Bethaniën, reeds korten tijd na de uitvinding van de boekdrukkunst, een werkhuis tot stand - vooral dank zij de bemoeiïngen van Jacoba van Loen³⁾ - waar houtsneêgravuren, liederbundels en andere werkjes in het licht gegeven werden. Zeker is het derhalve niet misplaatst, ook niet voor het grootere publiek, eenig belang aan de bedoelde gemeente te hechten.

Het Mechelsch Archief nu bezit een klein aantal handschriftelijke bundels uit hare boekerij afkomstig⁴⁾. Meest zijn het ‘Rekeninghen’ of opsommingen ‘van al de goederen’ die het klooster toehoorden. Ook echter een ‘register klein in-4^o’⁵⁾, dat wijlen de heer stadsarchi-

1) In 1486 telt het niet minder dan honderd nonnen en wordt met een bezoek van keizer Frederik III vereerd. Bij de afschaffing door het edikt van keizer Jozef II in 1783 leefden er nog 17 koornonnen en 8 werkzusters.

2) Cf. op het Mechelsch Archief: ‘Beschryving der Parochie Kerken, Kloosters, Kapellen, Godshuysen, enz. van Mechelen’ door G.B.J.A. Thijs (1675-1750), pastoor van Hever bij Mechelen, in afschrift van F. Schellens (2 registers in-4^o). - Of hetzelfde werk met aanteekeningen van August de Bruyne, in afschrift van A.J. A. Van den Eynde (3 registers in-4^o).
Vgl. ook: ‘Namen der straten van Mechelen en korte beschrijving hunner vorige of nog bestaande oude gebouwen’ door Kanunnik W. van Caster (Mechelen: Drukkerij Steurs-Bussers), blz. 250 vlgg.

3) Deed in 1454 afstand van hare waardigheid als abdis van het koninklijk kapittel van Thor bij Maaseik en vestigde zich het volgende jaar met twee harer vriendinnen in Bethaniën, waar zij een aantal nieuwe gebouwen liet optrekken.

4) Cf. ‘Inventaire des Archives de la ville de Malines publié sous les auspices de l'administration communale par V. Hermans, Archiviste-Bibliothécaire.’ - Tome huitième (Malines, 1895) - blz. 172-175.

5) Q. Couvent de Béthanie; S. II. No. 1.

[p. 313]

varis Hermans, klaarblijkelijk met goed recht, tot de XV^e eeuw deed opklimmen en als de ‘Oude Statuten des Kloosters van Bethaniën’ voorstelde.

Ook op den achterkant van den onooglijken perkamenten omslag rond het weinig sierlijke boek¹⁾ van 29 bladen stevig papier, waarvan de 54 eerste bladzijden, groot 14 bij 20, 6 cm., beschreven zijn over een ruimte van 10 × 14 cm., treft men in laat-17^de eeuwsch geschrift de vermelding ‘De oude statuten’ aan. Deze benaming klinkt echter te wijdsch, omdat lang niet de volledige verzameling der wetten van het klooster in het boek opgeteekend is²⁾.

Desniettegenstaande licht het ons nauwkeurig in omtrent de levenswijze der Bethanische nonnen zoowel als omtrent de rechten en plichten van de waardigheidsbekleedsters in de gemeente.

Deze waren ten getale van elf, blijkens de elf hoofdstukken waarin hunne attributies besproken worden. Wie ze zijn, hooren wij van meetaf uit den algemeenen titel waarmede het handschrift begint:

‘....De priorissa: Capittelum primum. De suppriorisse; Capittelum secundum. De procuratrice-iij. De selleraria-iiij. De refectoraria v. De infirmaria. vi. De vestiaria. vij. De sacristie, viij. De cantrice. ix. De ebdomedaria. x. De armaria. xi.’

Om de laatstgenoemde is 't, dat wij hier in dit tijdschrift van het Mechelsch manuscript gewag maken.

Want onder de ‘armaria’- met haren verdietschten naam ‘armarijs’ - wordt ons niemand anders voorgevoerd dan de bibliothecaris van het klooster, wier taak in het slotkapittel bepaald is.

Veel gewicht schijnt men haar rol niet te hebben toegekend: onder de leidende zusters in de gemeente krijgt zij maar de nederigste, want laatste plaats. Toch mag het onze lezers belang inboezemen te vernemen, wat de rol van de bewaarster der boekerij in dit 15^de eeuwsche Vlaamsche klooster is geweest - en hun ten believe laten wij dit ‘Capittelum xi.’ volgen.

Men leert er uit, dat de armarijs zorg te dragen had voor al de boeken, welke niet in de kapel zelve gebruikt werden. Trouw moest zij de volledige lijst der werken bijhouden, en daarvan bezat de moeder-overste een dubbel. Twee drie keer per jaar kreeg zij de bundels uit hunne kast om te controleeren in wat staat zij zich be-

1) Alles wijst er op dat wij slechts met een vóórschrift te doen hebben.

2) Niet alleen vinden wij onderaan de laatste benuttigde bladzijde: ‘Hier ghebreken de Capittelen van den culparum’ als de aanteekening van een jongere hand, waaruit wij moeten opmaken, dat een slotgedeelte mangelt; - maar bovendien wordt het manuscript geopend met de woorden ‘Incipit pars secunda’, die onbetwistbaar wijzen op het ontbreken van een eerste stuk van het reglement.

[p. 314]

vonden en of ze vrij van motten waren. De ontleeningen van buiten het klooster teekende de bewaarster stiptelijk op en ook voor hoelang zij duren mochten. Onbekende personen, bovendien, kregen de boeken maar tegen een waarborg of een eigenhandig onderteekend ontvangstbewijs mede.

De nonnen zelven schijnen verplicht geweest te zijn te lezen, 't Wil ons althans voorkomen, dat allen na afloop van het wekelijksch ‘capittel der ghebreken’ een boek aan te vragen hadden. Hoe zij dat deden; wie de taak van de afwezige armaria waarnam; hoe dan de bibliothecaris ‘ad interim’ op hare beurt bediend werd.... dat alles - met nog een paar andere bizonderheden - kan men in het onderstaande uittreksel¹⁾ nagaan.

Mechelen a/d Dijle; Oogst 1915.

Dr. Robert Foncke.

1) Behalve in de interpunctie hebben wij slechts een paar noodzakelijke veranderingen in de spelling aangebracht.

Die Armaria. Capittelum. XI.

Die armaria heeft in haerre hueden alle de boeke des cloesters die niet en hoeren toten dienste Gods. Ende die sal si gheteikent hebben elc bi namen. Ende elc des iaers twe oft iij. werf uutlegghen ende besien ende nerstelec merken, datter niet gheten en worde van den motten oft anders en verderve. Die priorinne sal oec in een cedel gheteekent hebben al de boeke die in haere hueden sijn, opdat si weet waeraf dat si reden sal eijschen alst te doene es. Die armarijs teekent die boeke, die men buten leent, ende set een tijt; ende van onbekenden lieden nempt si enen pant of cijrograf, en houdet. Na primen, als de susteren uten capittel gaen, secht elc suster toter armaria, een luttel neighende, Codicem, dats te segghen: ic bidde om een boec. Als die armaria niet teghenwordich en es, bidt men van die haer volget int selve choer. Ende de suster, daer men se af gheeischt heeft, bidt van der gheenre, die tcapittel ghehouden heeft, voer haer selven ende voer dandere, die daer niet en sijn, segghende: Codicem. Maer die priorinne en eischt niet. Een ieghelec sal met neersticheiden verwaren ende behoeden die boeke, die haer van der armaria ghedaen worden, dat si niet vuyl van stove noch anders verdorven en worden.