Het Boek. Jaargang 4

[p. 23]

Petrus Burmannus sec. en de Ilias Latina.

In de tweede helft der 18^e eeuw vormt de Ilias Latina, het compendium, dat, in den Romeinschen keizertijd ontstaan, in de middeleeuwen de bron was, waaruit men, bij gemis aan den echten Homerus¹⁾, zijn kennis omtrent de Ilias putte, een geliefkoosd voorwerp van studie voor onze vaderlandsche philologen. Een reeks van namen kan genoemd worden van hen, die zich er mede hebben bezig gehouden; op Petrus Bondam (1759) volgen Adr. van Dorp, Joh. Schrader, Ern. W. Higt, Joh. van der Dussen, Ant. de Rooij, Jo. Ad. Nodell, P. Brantsma, Jac. H. Hoeufft, O. en H. Arntzenius en Petrus Burmannus Secundus. Vandaar dan ook, dat de Münchener hoogleeraar Fr. Vollmer, die in het vorige jaar zoowel een nieuwe kritische uitgave als een kommentaar²⁾ tot het - thans zelfs niet meer anonieme³⁾, laat staan van een apocriefen titel (Pindarus Thebanus) voorziene - gedicht heeft in het licht gegeven, verklaarde, dat voor verklaring en text kritiek ‘fors tulit, ut Nederlandici optima et plurima per ficerent’⁴⁾. Het is dus geen wonder, dat in den kring der bovengenoemde geleerden zich naast de behoefte aan een kritische editie ook het streven openbaarde om die te bevredigen. De reeds genoemde Fra neker hoogleeraar Joh. Schrader slaagde er dan ook in, in 1772 zijn leerling Th. van Kooten te bewegen die taak te aanvaarden⁵⁾.

1) Eerst in het midden der 14^e eeuw werd de Grieksche Homerus in Italië bekend, vgl. G. Voigt, die Wiederbelebung des classischen Altertums I² p. 50.

2) Homerus Latinus (Poet. Lat. Min. II. 3) post Aem. Baehreus iterum recensuit Fr. Vollmer, Lps. Teubn. 1913. Gelijktijdig hiermee verscheen van denzelfden schrijver: Zum Homerus Latinus, Kritischer Apparat mit Commentar und Ueberlieferungsgeschichte. München, 1913 (Sitz. Ber. Kön. Bayr. Ak. d. Wiss. 1913, 3. Abh.).

3) ‘Baebi Italici Ilias’ luidt thans het opschrift bij Vollmer. Op de realiteit van den persoon en van den naam van dezen Baebius Italicus wijst H. Schenkl in de laatste nog voor het uitbreken van den oorlog verschenen aflevering van het Rhein. Mus. 1914 p. 575.

4) Vollmer ed. p. VIII.

5) Weytingh p. III vgg. Vgl. ook P.V. Sormani, De Io. Schraderi vita ac scriptis (Gron. diss.) 1886, p. 20 vg.

[p. 24]

Diens werk is, zij het na een lange lijdensgeschiedenis, eindelijk in 1809 door H. Weytingh voltooid¹⁾. Het mag voor onze achttiendeeeuwsche philologen een voldoening zijn, dat Vollmer er ook thans nog van getuigt: ‘das Buch trägt natürlich den Stempel seiner Zeit, ist aber auch heute noch unentbehrlich.’²⁾

Van Kooten mocht zich door Schraders bemiddeling verheugen in den steun van Petrus Burmannus Secundus. Deze moet in 1772 druk bezig geweest zijn met het ter perse leggen van het in 1773 verschenen 2^e deel zijner Anthologia veterum Latinorum Epigrammatum et Poëmatum. Een aantal bijdragen nl., die Schrader, einde April 1773, op grond van de reeds verschenen vellen, ter opneming in de Addenda zond, konden zelfs daarin niet meer worden ingelascht en slechts een plaats vinden p. LII-LXXX vóór den eigenlijken text, zoodat men veilig mag aannemen, dat het drukken van den kwartijn van 700 à 800 bladzijden text in 1772 in vollen gang was. Deze hier gereleveerde omstandigheid is van belang voor de waardeering der hulp, die Van Kooten bij Burman vond.

Vooreerst dan stelde Burman ter beschikking van Van Kooten een fragment van een handschrift, verder drie Baseler uitgaven met randcollaties, en de collatie van een Leidsch Hs. - wel de Voss. Lat. 89 (vgl. Het Boek II. 1913 p. 99, Mnem. 1914 p. 31)³⁾ - door Nic. Heinsius, welke hij onder de papieren van zijn oom en naamgenoot P. Burmannus gevonden had. Toen Van Kooten grootendeels met zijn werk gereed was, ongeveer 1785⁴⁾, ontving hij o.a. van prof. Joh. Luzac een heel zeldzaam Italiaansch drukje ten gebruike ‘rarissima illa aeque ac praestantissima editio’, de editie van Laurentius Abstemius, die te Fano in het jaar 1505 [bij Hieronymus Soncino]⁵⁾ verschenen was. Deze uitgave uit het begin der 16^e eeuw zal Van

1) Incerti Auctoris (vulgo Pindari Thebani) Epitome Iliados Homericae. E recensione et cum notis Theodori van Kooten. Edidit, praefatus est suasque animadversiones adjecit Henricus Weytingh, apud Campenses Gymnasii Publ. Rector. Lugd. Bat. et Amst., typ. Luchtmannianis et Holtropianis CIƆIƆCCCIX.

2) Vollmer, Comm. p. 25.

3) Indien ik ten minste van Kootens (Weytinghs) mededeeling p. VII goed begrijp. Daar vindt men ook nadere bijzonderheden omtrent al dit van Burman afkomstige materiaal. Vgl. ook Vollmer Comm. p. 12 en 16.

4) Weytingh p. IV.

5) Daar de naam van den drukker in het boekje niet voorkwam, noemt Van Kooten (Weytingh) dien niet. Ook Scriverius, die de ed. van 1505 gebruikte (zie ben. p. 25 n. 3), kende den naam van den drukker niet en hield Abstemius daarvoor, hij teekende nl. bij een noot in de ed. van Pithou (pag. 480) ‘hoc olim titulo edidit Fani Laurentius Abstemius’ aan: ‘an. 1505, ubi typographus fuit’. Deze aant. is door Burman in zijn handexemplaar overgenomen p. 602 (zie ben. p. 25 n. 4).

[p. 25]

Kooten zeer welkom zijn geweest - hij noteert herhaaldelijk lezingen uit de ‘ed. Fan.’ -, daar hij over eigenlijke incunabelen¹⁾ niet beschikte, de Baseler edities van Burman eerst uit het jaar 1541 dateeren en de Homerus-editie van Spondanus, die ook den Homerus Latinus bevatte en die hij eveneens ter elfder ure door Schraders bemiddeling had kunnen gebruiken, al een uitgave was der 17^e eeuw (1606). Van deze zeldzame Fanensis - die men vermeld vindt bij Graesse vol. III p. 421. Brunet III 433 vg., Ebert Bibl. Lex. 16907, en beschreven bij Manzoni Annali tipograf. dei Soncini, Bologna, 1883, III. p. 85 vg.²⁾ - is in ons land nog één enkel exemplaar bewaard, nl. in de Koninklijke Bibl. in den Haag (K.K. VII. B. 69). Hoe dit exemplaar in het bezit der Kon. Bibl. gekomen is, kan, naar de Administratie dezer Bibl. zoo vriendelijk was mij mee te deelen, niet meer in haar archief worden nagegaan. Er is dus geen enkele aanwijzing, dat dit ex. misschien dat van Luzac is of dat van Petrus Scriverius, die, gelijk beneden n. 3 blijkt, er ook een bezeten heeft.

Van de editie van Abstemius was reeds vroeger in onze literatuur sprake geweest. P. Burmannus Sec. nl. noemde, toen hij in de inleiding tot torn. I (1759) van zijne bovengenoemde Anthologia vet. Lat. Epigr. et Poem. zijne grootere voorgangers en ook de kleinere verzamelingen, die weer aan deze materiaal hadden geleverd, opsomde, ook de editio Fanensis 1505 of den jongeren druk van 1515, daar zij behalve den Pindarus Thebanus (d.i. de Ilias Latina) o.a. ook nog aliquot vetera epigrammata (d.i. zoowel kleinere gedichten als inscripties) bevatte. Maar hieromtrent was hij op citaten uit de tweede hand aangewezen, voornamelijk uit een collatie naar de Fanensis van 1505³⁾, die hij bezat in het handexemplaar van Petrus Scriverius van de eerste grootere collectie der Anthologia Latina, nl. de Epigrammata et Poematia van P. Pithou (1590)⁴⁾. Immers ‘utramque editio-

1) Een lijst der incunabelen van de Ilias Latina (n^o. 1-8) en der uitgaven tot op de bovengenoemde Baseler uitg. van 1541 (n^o. 9-19) vindt men van de hand van Fr. Bock bij Vollmer, Comm. p. 20-23. Hierin is de oudere Fanensis 1505 n^o. 10, de jongere 1515 n^o. 15.

2) Dit laatste citaat ontleen ik aan Bock, daar deze Annali op geen bibliotheek in ons land te vinden zijn.

3) Dat Scriverius een ex. 1505 gebruikt heeft, blijkt hieruit, dat hij ook aanteekeningen heeft over die texten, die niet in den jongeren druk staan, vgl. bv. lib. III ep. 110 vol. II, p. 74. (een grafinscriptie uit Fano; Bücheler carm. epigr. n^o. 104, waar gezegd wordt dat de inscr. in de grootere epigraphische werken geput is ‘ex fallaci auctore’). Zie ook bov. p. 24 n. 5.

4) De Leidsche Bibl. (gen. 754 B. 17, 18) bezit nog een doorschoten ex. van een jongeren druk van de Epigr. van Pithou (een Chouettiana van 1619), die Burman als handexemplaar bij de bewerking der Anthologia Lat. diende en waarin hij al zijn collaties en uittreksels, die men in de noten der Anth. vindt, had opgeteekend. Ook Scriverius' collaties uit de Fanensis vindt men daar. Ze waren overgenomen uit Scriverius' handexemplaar der Pithoeana 1590, waarover ik vroeger (Tijdschr. Boek- en Biblw. IX, 1911 p. 25 n. 2) al het een en ander heb meegedeeld. Burman was in het bezit van dit ex. (Zie Anth. p. XLIII).

[p. 26]

nem, anxie satis quaesitam, indagare mihi nonlicuit’ (p. XIII). Niet echter om de epigrammata alleen had hij gaarne een dezer beide Fanenses bezeten: ‘sed et propter Pindari Thebani, poetae minime spernendi, Epitomen Iliados.’¹⁾

Burman is evenwel in latere jaren er in geslaagd een exemplaar der Fanensis, echter van den jongeren druk 1515, machtig te worden. Had hij in deel I zijner Anth. van 1759 de notities uit de Fanensis opzettelijk als tweedehands-citaten gekenmerkt, in deel II, gelijk wij reeds zagen, in 1773, vijf jaren voor zijn dood verschenen, kan hij uit eigen aanschouwing oordeelen. Op pag. 63 reeds, zegt hij van een gedichtje: ‘edidit Laur. Abstemius²⁾ Fan. 1505 et 1515; quae prioris repetita editio per Fr. Polyardum, exofficina Hieronymi Soncini, quam solam mihi nancisci licuit³⁾.

Het mag nu verwondering wekken, dat Burman, die Van Kooten overigens zoo loyaal bij de voorbereiding zijner uitgave van den Homerus Latinus ondersteunde, juist in den tijd, dat hij, bij het drukken van deel II der Anthologie aan zijn bezit van de zeldzame Fanensis meermalen werd herinnerd, den toekomstigen editor van de Ilias daarmede niet in kennis stelde. Natuurlijk zou men de veronderstelling kunnen opperen, dat Burman kan gemeend hebben, dat zijn hulp zich alleen uitstrekte tot het verschaffen van handschriftelijk materiaal of collaties daarvan, of dat hij bij vergelijking den text van de Fanensis van geen of weinig waarde had bevonden voor den bewerker eener nieuwe editie.

Maar deze veronderstellingen houden geen steek. Immers onlangs verwierf ik een ex. der jongere Fanensis 1515 - waarvan tot dusver nergens in ons land, althans niet op de grootere Bibliotheken, een ex. kon worden aangewezen -; en dit boekje bleek hetzelfde exemplaar te zijn, dat Burman na lang zoeken in eigendom had verkregen.⁴⁾ ‘Petri Burmanni Secundi’ schrijft hij onder den titel, midden

1) Over beide edities handelt nauwkeurig Bardili in een der eerste jaargangen (III. deel 7, 1828 p. 224 vg.) van het, zij het ook in anderen vorm, nog bestaande tijdschrift Jahrbücher für Philologie u. Paedagogie. Hier wordt o.a. nagegaan in hoeverre Burmans notities uit de Fan. juist zijn.

2) Men vindt in de Lampas von Gruter vol. I (1602) p. 878-893: Adnotationes variae Laurent. Abstemii Maceratensis (niet over de Ilias). Over Polyardus, die blijkens het opschrift der voorrede in de uitg. 1515 uit Fano zelf afkomstig was, heb ik overigens niets nader gevonden.

3) Beschrijving bij Manzoni l.l. p. 394 vg. (Bock).

4) Zie Cat. 396 van Mart. Nijhoff. n. 1979.

[p. 27]

op het titelblad, dat zonder eenige verdere toevoeging of versiering slechts de volgende inhoudsopgave bevat:

PYNDARVS de bello
Troiano¹⁾

ASTYANAX maphei
Laudensis²⁾

Epigrammata quaedam
diuersorum autorū

Op de daartegenover liggende verso-zijde van het schutblad leest men (behalve in den rechter bovenhoek ƒ 15-15-, wat toch wel op den prijs, dien Burman er voor betaalde, niet op het jaar der uitgave zal zien) een aanteekening, die grootendeels vermeldt, wat Anth. vol. I p. XIII over het boekje is gezegd: ‘rarissimus hic libellus est, cujus editio haec repetita atque eadem est, quae in eadem urbe Fano prodierat an. 1505. cura Laurentii Abstemii, Bibliothecarii Ducis Urbinatis. quam totam expressit, qui huic editioni suum praefixit nomen, Franciscus Polyardus. vide Addit. ad Naudaeana p. 198. et quae de Laur. Abstemio notavi in Dedic. ante Antholog. Latin. Epigr.’ Aan deze aanteekening heeft Burman later toegevoegd: ‘huic [d.i. aan Abstemius] certe primae editionis laudem integram adscribere debuerat Polyardus, quam eins nomen silentio involvere.’ Op de recto-zijde van het schutblad staat dan de aanteekening, waardoor de boven veronderstelde beweeggronden, waarom Burman het boekje aan Van Kooten zou kunnen hebben onthouden, te niet worden gedaan: ‘Quae in hac editione conparent notae ad Pindarum Thebanum, in quibus multa loca bene emendantur, corrupta praesertim nomina propria, in nulla alia habentur editione. et meretur praesertim haec Fanensis editio cum aliis conferri’. Dus niet alleen wegens den tekst van Abstemius, maar ook wegens de noten van Polyardus - die de (ongenummerde) pag. 2^r-6^v en 7^r innemen, opschrift: apposuimus hic breuiter quae ad / huius poetae lectionem pertine / re uidebantur - had de editie waarde, en toch zeide hij er Van Kooten niets van.

1) In den 1^en druk luidt de titel (geheel met hoofdletters) Pyndari Bellum Troja | num ex Homero. | Maphaei Veggii Asty | anax. | Epigrammata quaedam. |

2) Over Matteo Vegio(† 1458) uit Lodi, die ook de vervaardiger is van het zgn. 13^e boek der Aeneis, zie men Voigt, Wiederbelebung II², p. 39 vg., over den Astyanax p. 41.

[p. 28]

De wensch van Burman betreffende de collatie van de Fanensis is zijns ondanks vervuld geworden, doordat, zooals wij boven zeiden, Van Kooten een aantal jaren later de ed. 1505 voor dat doel kon gebruiken. Ook Vollmer heeft dezen druk opnieuw vergeleken naar het ex. van de Kgl. Bibl. in Berlijn (die ook de ed. 1515 bezit). Inderdaad heeft de Fanensis een stuk of wat geaccepteerde lezingen, hetzij in overeenstemming met oudere drukken vóór 1500, hetzij geheel zelfstandig; ze zijn echter niet als traditie maar als uitstekende conjecturen der humanisten te beschouwen¹⁾.

Polyardus daarentegen is, tengevolge van de omstandigheid, dat zoowel Van Kooten als Vollmer alleen de ed. 1505 vergeleken hebben, met zijne voortreffelijke textveranderingen in zooverre weinig gelukkig geweest, dat, zijn naam ook nu nog niet onder de verklaarders der Ilias Latina genoemd wordt²⁾, al hebben de meeste zijner emendaties langs anderen weg zich hun plaats in den text weten te veroveren, terwijl zij onder den text zich verheugen in de autoriteit van onze Hollanders, vooral Bondam, maar verder ook Higt, Schrader, Van Kooten en Weytingh³⁾, Hiermee wordt aan de originaliteit dezer laatsten⁴⁾ volstrekt geen afbreuk gedaan, te meer daar van een groot aantal andere correcties, die Polyardus niet heeft opgemerkt of gevonden, hun prioriteit onbetwistbaar blijft, zoodat zij den lof hun door Vollmer geschonken evenzeer blijven verdienen. Deze eigenaardige toestand is aldus te verklaren. Italicus - of Baebius Italicus - zooals thans de dichter der Ilias Latina heet - heeft zijn uittreksel uit de Ilias niet bepaald ingericht volgens het beginsel, dat modernen

1) Soms vermeldt hij ook varianten. Interessant is b.v. dat een door hem vermelde variant (vs. 731), door Vollmer reeds uit een jong hs. in den text is opgenomen, maar Vollmer verklaart (in den Comm.) uitdrukkelijk, dat de lezing van het hs. natuurlijk reeds een conjectuur is.

2) Reeds Ebert, Bibl. Lex. 1830 n. 16907 zegt: ‘Diese ebenfalls sehr seltene Wiederholung der Ausg. von 1505 enthält Noten zum Pseudo-Pindarus, welche in keiner andern stehen und noch von keinem Herausg. benutzt zu seyn scheinen’. Wat hierop volgt: dat in het boekje ook de Elegieën van Maximianus staan, is een vergissing, die men ook bij Burman Anth. I, p. XIII vindt en door dezen nadat hij zelf een ex. verworven had in de Addenda in deel II niet verbeterd is. Ook Bardili wijst op deze vergissing.

3) Het aantal der hier bedoelde gevallen bedraagt meer dan 40.

4) Merkwaardig is bv. dat op een zeer corrupte plaats v. 372 Vollmer een conjectuur vermeldt met ‘optime Bondam’, die Var. Lect. p. 155 trouwens nog andere oplossingen voor mogelijk houdt. Deze textverandering is niet de door Polyardus op deze plaats voorgestelde. Maar dan komt Weytingh en maakt precies dezelfde - en toch waarlijk niet voor de hand liggende - conjectuur als Polyardus! Verder is een reeks wijzigingen in de verzen 430-433 van Schrader eveneensbijna letterlijk al door P. gevonden. Ditzelfde geldt ook van een gissing van Baehrens (240) en - althans in principe - van een van Vollmer (vs. 286).

[p. 29]

bekortingen juist als een verdienste wordt aangerekend. Hij toont een voorliefde voor de volkeren-catalogi en de slagscènes tusschen de helden, wier klinkende namen natuurlijk in de middeleeuwen onder de handen der afschrijvers tot de onmogelijkste monstra zijn verworden. Deze ‘nomina propria’, vaak van zeer obscure helden, vormen voornamelijk het terrein der werkzaamheid van den Italiaan, met wiens resultaten die van de Hollanders, toen deze 250 jaar later hetzelfde terrein betraden en dezelfde methode aanwendden, wel moesten overeenstemmen. Immers het emendeeren van bedorven eigennamen is, wanneer, zooals hier, de bron van den auteur nog bestaat, geen zeer lastig onderdeel der textcritiek en leidt bij verschillende onderzoekers veelal tot hetzelfde resultaat. Maar ook voor enkele andere correcties, waarvan Polyardus de vinder of de voorlooper is geweest, had hij waardeering verdiend. Waarom Burman, die blijkens zijn aanteekening zich hiervan wel bewust was, desniettemin zijn editio Fanensis Van Kooten heeft onthouden, is moeilijk te bevroeden.

Het is nu begrijpelijk, dat Polyardus zijne aanteekeningen als een aanwinst voor de editie beschouwde en er in zijn voorrede, gericht tot Mucius Arellius, van gewag maakte: tu quidem (quae tua est humanitas) et hunc [nl. Homerum] et quaedam alia quae huic addidimus laetus accipies certo scio. Volgens moderne opvatting had Polyardus de praefatio van Abstemius, gericht tot Rambertus Malatesta¹⁾, behooren te herhalen, te meer waar hij den text van de Ilias Latina, met hoofdzakelijk orthographische afwijkingen, uit de eerste editie afdrukte en Abstemius' naam op die manier uit het boekje verdween. Had deze in zijn voorrede over alle drie bestanddeelen van de uitgave gesproken, Polyardus sprak alleen van de Ilias en zijn eigen noten, die hij dadelijk op de praefatio liet volgen met weglating van de inscripties en korte gedichten, waarmede Abstemius de rest van het eerste vel gevuld had²⁾. Deze ‘epigrammata’ vereenigde Polyardus met de grootere soortgelijke reeks aan het einde van het boekje,

1) Dateering van den brief: Ex urbe Fane | stri pr[î]die. KL. Maij mdv, tevens de eenige aanwijzing omtrent tijd en herkomst van het boekje zelf. Aan het slot van den eersten druk p. 36^r staat alleen LAVS DEO.

2) In beide ed. begint de Ilias op een nieuw vel, dat blijkbaar het eerst gedrukt is. In die van 1505 op vel A (er zijn drie katernen ieder van 8 bladen, waaraan één ongeletterde van 4 bl. voorafgaat, = 36 ongenummerde dubbele pagina's); in die van 1515 op vel B (er zijn 8 vel B - I ieder van 4 bl., waaraan twee, eveneens van 4 bl. voorafgaan, één ongeletterd, één voorzien van een kruis, tezamen 40 ongenummerde dubbele pag.).

[p. 30]

liet er een aantal van weg, voegde er echter nog eenige andere bij en sloot zijn editie op pag. 40^r af met de subscriptie:

Impressum Fani ab Hiero
nymo Soncino Sexto Id.
octobris. M.D. XV.

Ook van Polyardus' Notae heeft Van Kooten, ondanks Burman, langs een omweg en te laat om er zelfs in zijn zoo lang uitgestelde uitgave van te kunnen gebruik maken, kennis gekregen.

De Leidsche Bibl. bezit, volgens deel III van den Catalogus der Handschriften (1912), een dubbel folio-vel (B. P.L. 1331), waarop Van Kooten, naar de Cat. zegt, ‘Excerpta ex Laur. Abstemii Notis ad Pindarum Thebanum’ geschreven heeft. In werkelijkheid zijn het letterlijk de Notae van Polyardus, gelijk die in de tweede Fanensis van 1515 te vinden zijn. Abstemius heeft trouwens, zooals wij boven p. 26 n. 2 reeds zagen, zijn kritische werkzaamheid ten opzichte van de Ilias Latina uitsluitend beperkt tot de recensie van den text. Van Kooten nu ontleende zijn copie weer aan een afschrift, vervaardigd door den reeds boven genoemden J.H. Hoeufft, den bekenden stichter van het certamen Hoeufftianum: ‘haec excerpta’, zegt van K., ‘post editam Iliadis Epitomen’ - dus na 1809 - ‘mecum communicavit J. Hoeufft’. Te oordeelen naar de inhoudsopgave van het afschrift, die Van Kooten zelf aan deze aanteekening laat voorafgaan, heeft hij niet volkomen begrepen, welke de juiste verhouding was tusschen de Fanensis van 1505, die hij door Luzacs vriendelijkheid 25 jaar vroeger had mogen gebruiken, en die van 1515, waaruit Hoeufft zijn afschrift had gemaakt: ‘Excerpta e notis ad Pindarum Thebanum cura Laurentii Abstemii Fani 1505, quam editionem totam expressit Franc. Polyardus in editione Fanensi a. 1515 nulla Abstemii mentione facta, cui primae editionis laudem integram ascribere debuerat. Notae autem illae in nulla alia editione habentur’. Deze natuurlijk van Hoeufft afkomstige informatie laat inderdaad de opvatting toe, dat Abstemius de auteur der Notae en Polyardus een onzelfstandige nadrukker was, al kan dit niet in de bedoeling van Hoeufft, die een exemplaar der editie van 1515 en dus ook de voorrede van Polyardus onder de oogen gehad heeft, hebben gelegen. Let men nu op de woordelijke overeenstemming der door mij gecursiveerde woorden met de boven p. 27 medegedeelde schriftelijke notities van Burman in zijn exemplaar der Fanensis 1515, dan vindt de

[p. 31]

minder preciese uitdrukking in Hoeuffts opgave hare verklaring in de omstandigheid, dat deze niets anders is dan een niet in alle opzichten zorgvuldig uittreksel uit en samenvatting van Burmans drie verschillende aanteekeningen. En daar deze zich in de beide deelen zijner Anthologie in andere bewoordingen heeft uitgelaten over de beide editiones Fanenses, is het dus buiten twijfel, of Hoeufft heeft de Noten van Polyardus, die hij aan Van Kooten zond, afgeschreven uit de Fanensis rarissima zelf, die eens Burman had toebehoord. En zoo kreeg Van Kooten op stuk van zaken toch nog kennis van dat materiaal, dat Burman hem vroeger niet had medegedeeld, en wel uit Burmans eigen exemplaar.

Amsterdam, Nov. 1914.

M. Boas.

Addendum tot ‘Het Boek’ III (1914) p. 225 vgg. - Prof. W. Erman, Dir. der Univ. Bibl. te Bonn, was zoo vriendelijk mij mede te deelen, dat het Bonner Cato-Album, ondanks den stempel ‘Bibl. Acad. Boruss. Rhenanae’ en de signatuur Db 400, niet uit de Duisburger Univ. Bibl. afkomstig is, - hetgeen ik zoowel op grond der misleidende signatuur als op grond eener door mij ontvangen mondelinge mededeeling aannam -, maar in 1822 regelrecht aan de Bonner Univ. Bibl. geschonken is door Reg.-Rath Ritz uit Aken. Omtrent den bewerker van het Cato-Album, Ioannes Baptista Caesar, omtrent wien ik niets in de Allg. Deutsche Biogr. en Jöchers Gel. Lex. had kunnen vinden, verwees prof. Erman mij naar de Fortsetzung van Jöcher (1787) II. p. 16. Daar wordt vermeld, dat Caesar op het eind der 16^e eeuw syndicus te Frankfort was en een der leiders der antisemitische partij; eenige geschriften van hem worden er opgenoemd, het Cato-Album echter niet.

M.B.