Het Boek. Jaargang 3

Boekbesprekingen.

Oud-Nederlandsche kaartmakers in betrekking met Plantijn, door Jan Denucé. II. Antwerpen, de Nederl. boekhandel, 's Gravenhage, Mart. Nijhoff 1913. Maatsch. der Antw. bibliophilen n^o. 28.

Het tweede deel van dit standaardwerk heeft niet op zich laten wachten; geen vol jaar is na de verschijning van het eerste verloopen. Het moet tegelijk al persklaar zijn geweest, en de drukker moet evenals de corrector, d.i. de auteur zelf, onverpoosd hebben doorgewerkt. En nu ligt dat rijke materiaal daar volledig vóór ons, en overzichtelijk tevens, want een beknopt, maar compleet en accuraat Register der kaarten en persoonsnamen is aan het slot toegevoegd.

Ortelius - Mercator; aan deze twee hoofdpersonen is dit tweede deel gewijd, met als tusschenpersonen Mylius en Vrients. De volgorde doet er bij een werk als dit minder toe; anders hadden, zooals de auteur zelf erkent, eenige hoofdstukken van het eerste deel eigenlijk eerst na Ortelius moeten komen, met name degene die over het Epitome van het Theatrum handelen. En Mercator had eigenlijk ook wel een allereerste plaats verdiend, zoowel om zijne hooge beteekenis als man der wetenschap - in dit opzicht kan Ortelius in 't geheel niet op ééne lijn met hem genoemd worden -, als om zijn leeftijd: zijne globen beginnen al te verschijnen in 1537, zijngroote wereldkaart is van 1569, zijn beroemde kaart van Europa van 1572. Maar het geheele hoofdstuk over den grooten geograaf is slechts schoorvoetend door Denucé opgenomen, omdat ‘meer bevoegden zich met Mercator onledig houden.’ Gelukkig heeft de rijkdom van informaties uit de Plantijnsche archieven zelve hem toch genoopt, ten slotte een goed gedocumenteerd hoofdstuk te geven; we hebben nu ten minste een heel belangrijk overzicht door iemand dien wij voor volkomen bevoegd mogen houden en die slag heeft een ondernomen werk met kracht teneinde te brengen. Met ‘meer bevoegden’ gaat het wel eens zoo, dat het wachtende publiek te vergeefs naar de resultaten van hun arbeid blijft uitzien.

Wij zullen hier niet met den auteur de loopbaan van Ortelius op den voet volgen, van zijn inschrijving als ‘afsetter van carten’ bij de St. Lucasgilde - op 20-jarigen leeftijd, in 1547 - af. Zijn reizen, zijn verzameling van kaarten, zijn handel, zijn uitgaven, en vooral het ontstaan, de uitbreiding en verdere ontwikkeling van het Theatrum, dat alles vindt men volledig geschetst. Over den verkoop van het groote werk geven de boeken van Plantijn ons een schat van gegevens: alleen in de 4 eerste jaren, 1570 tot 1573, verkoopt de firma er 676 exemplaren van, de prijzen loopen van fl. 5-10 voor een onafgezet ex. in 1570 tot 23 fl. in-

[p. 443]

koop en 30 fl. verkoop voor een Latijnsch exemplaar - zeker met Parergon en Nomenclator - in 1598.

Op blz. 32 worden beschouwingen gewijd aan de vraag, aan welken atlasmaker de prioriteit toekomt. Men ziet nl. wel eens in ‘de zoogezeide Lafrery-atlassen’ de ‘Italiaansche voorloopers van Ortelius' werk’. Maar terecht wordt toch wel aan Ortelius de verdienste toegekend ‘het denkbeeld met methode en systematisch uitgewerkt te hebben.’ Een als zoodanig uitgegeven atlas is immers iets anders dan eene verzameling bijeengebrachte kaarten. Wanneer eenige jaren later dan te Antwerpen de uitgaaf van kaarten en atlassen in Holland zich gaat ontwikkelen, zien we b.v. heel duidelijk met den Spieghel van Lucas Jansz. Waghenaar (1584) op eens naast de losse zeekaarten een als geheel ontworpen en uitgevoerden atlas verschijnen; wat echter de landkaarten betreft, heeft de uitgever Cornelis Claesz. zeker wel onder directie van Petrus Plancius sedert 1592 veel kaarten doen verschijnen, maar geen atlas in groot formaat, wel in 1598 in navolging van het Antwerpsche Epitome het kleine Caert-Thresoor, waardoor het voorbeeld op eens verre overtroffen werd. Deze ontwikkeling van de kaartuitgaven in Holland is nog nergens beschreven, en eerst het werk van Denucé doeteenigszins beschamend uitkomen dat onze Amsterdamsche boekdrukkers in dit opzicht eene wezenlijke leemte hebben - gelukkig juist bij tijds om die ten minste nog eenigszins te kunnen aanvullen. Op één punt is Denucé geneigd, eene onjuiste gevolgtrekking te maken; als hij n.l. veronderstelt dat aardgloben in 1604 door Vrients verkocht, werken van Plancius waren. Vrients stond, blijkens de adressen op de groote wereldkaart van Plancius en op de kleine wereldkaart in den Linschoten, in geregelde betrekking met Cornklis Claesz. te Amsterdam, en de door' dezen geleverde globes zullen wel Hondius-globes geweest zijn. De drie globenmakers in Holland in dien vroegen tijd zijn de Van Langren's (sed. c. 1583). Jod. Hondius (sed. c. 1593) en Willem Jansz. Blaeu (sed. c. 1599); natuurlijk zullen ze allen, in hun ijver om hun werk op de hoogte te houden wel gebruik gemaakt hebben van de Plancius-kaarten.

Maar ik dwaal af van mijn onderwerp - en toch eigenlijk ook weer niet; immers hoe kan men duidelijker doen blijken dat men een bronnen werk als dit hoogstelt, dan door zich bij lezing te laten meesleepen door de behandelde onderwerpen? Op een andere plaats zal men nog eene mededeeling vinden, waartoe de doorbladering van dit werk mij opwekte (zie blz. 417).

B.