Het Boek. Jaargang 3

[p. *26]

De Universiteits-Bibliotheek te Leuven, verwoest in Augustus 1914.
Uit Sluyterman, Oude Binnenhuizen in België. Nijhoff. 1913.

[p. 369]

[Nummer 9]

Verwoesting - en Opbouw.

Nooit verscheen Het Boek onder zoo droeve omstandigheden als ditmaal. De Augustusmaand van 1914 zal voor alle minnaars van wat oud, schoon en belangrijk is, een donker tijdvak blijven, zooals de geschiedenis van het beschaafde Europa er weinige kent. Het Nederlandsche bibliotheekwezen is door rampen getroffen, waarvan de omvang nog niet geschat kan worden, waarvan het einde misschien nog niet eens daar is, maar die zeker nooit te herstellen zullen zijn.

Met welk een opgewektheid werd 12 jaren geleden door enkele Zuid-Nederlandsche boekenvrienden het plan ontworpen, een Nederlandsch tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen op te richten. Levendig herinner ik mij het bezoek, mij toen door Emm. de Bom gebracht. Hij zette eenvoudig en helder het tijdschriftplan uiteen: hoe de bibliografie en de bibliotheconomie en de historie van beide een geheel vormen, hoe de arbeiders op dit gebied moeten samenwerken, en de belangstelling van een ruimer publiek moeten wekken en onderhouden, en hoe noodig het is dat hierin gemeenschappelijk gewerkt wordt door de Nederlanders van Noord en Zuid, die immers door geschiedenis en taal bijeen behooren.

In 1903 verscheen het Tijdschrift voor boek-en bibliotheekwezen en het bleek dat de ontwerpers ook op de uitvoering van het plan een juisten blik hadden. Max Rooses had zich laten vinden voor eene bijdrage, Dela Montagne opende zijne reeks schuilnamen en deviezen uit vroeger tijd, De Bom gaf een helder overzicht van de oudste couranten van Verhoeven, met een nog onuitgegeven nieuwsblad van onzen Broer Jansz., Enschedé schreef als eerste Noord-Nederlandsche medewerker iets over de boekletter, Willem de Vreese over middeleeuwsche binders; en na dat alles kwam een reeks van kleinere meedeelingen over bibliotheken, over nieuwe uitgaven, tijdschriften, veilingen, enz., en de heer Buschmann zorgde dat de

[p. 370]

druk en de verdere uitvoering met den aantrekkelijken inhoud in overeenstemming waren.

In een van de volgende afleveringen werd een nieuwe rubriek geopend: Moderne Bibliotheken; als eerste nummer de beschrijving van de universiteitsbibliotheek te Luik door F. van Veerdeghem, die in de volgende jaren geregeld mededeelingen over den aangroei en de ontwikkeling der verzameling liet volgen. - Hoe staat het nu met deze rijke bibliotheek? We lezen dat alle huizen aan de Place de l'Université verbrand, geslecht zijn; we zien er eene fotografische opname van, eene gapende ruïne. Van Universiteit en Bibliotheek wordt daarbij geene melding gemaakt, zoodat we nog het beste mogen hopen.

Maar geen hoop is er, wat betreft Leuven! Hier is een van die rijke schatten van geschiedenis, kunst en wetenschap verwoest, die men gemakkelijk vernielen, maar nooit herstellen kan.

Volgens het nieuwste ‘officieele’ bericht (Berlijn 23 Sept. W.B.) lijkt het volstrekt zoo erg niet: ‘Alle kunstwerken zijn in het raadhuis ondergebracht en onder bescherming gesteld van den stadscommandant. Het raadhuis is geheel onbeschadigd. De kap van de St. Pieterskerk is zeer beschadigd; er zijn gaten geslagen in de gewelven. De Michaëlskerk, de Jacobskerk, de Hubertuskapel en de St. Geertruid zijn niet beschadigd. De gevel van de mooie bibliotheek is zeer beschadigd, maar te restaureeren. Ongeveer een zesde van de stad is vernield... De vernielde gebouwen... zijn particuliere woningen zonder kunsthistorische waarde, geheel modern.’

Dit bericht, waarvan misschien elke zin volkomen waar is, geeft helaas als geheel een totaal onjuiste voorstelling. Immers de camera toont ons een heel ander beeld: het oude stadhuis, eenzaam staande te midden van een ontzettend tooneel van verwoesting, de Pieterskerk een hopelooze bouwval, en de gevel van de Hal, die de universiteit en de bibliotheek bevatte, nog staande, maar daarachter niets dan een rij steenen bogen in een gruwelijke puinmassa. En dat zou ‘te restaureeren’ zijn!.....

Zien we eens even in de korte beschrijving onlangs door den conservator J. de Ras in De Tijd gegeven en in andere bladen overgenomen, wat zich nog voor enkele weken binnen en boven die Hal bevond.

‘Het plan van dit gebouw werd ontworpen door Caspar Larchier, bouwkundige te Brussel en uitgevoerd door Jan Frans de Groot. Het stukadoorswerk van het gewelf is door den beeldhouwer Dionysius

[p. 371]

Bayar gemaakt en het prachtige houtwerk door dienzelfden kunstenaar, in overleg met Bonnet; de gezamenlijke kosten van het gebouw beliepen circa 115000 florijnen.

De wanden van de groote leeszaal, ook boven gelegen, waren als 't ware behangen met portretten van professoren der oude en nieuwe hoogeschool en rond in de zaal bevonden zich de borstbeelden, meestendeels uit marmersteen, op voetstukken geplaatst, van beroemde personen en door bekende kunstenaars gebeiteld. Alle geschiedkundige gedenkstukken der eerbiedwaardige Alma Mater waren er als in een museum verzameld en werden met de grootste pieteit door de jongere geslachten bezocht en bewonderd.

De groote promotiezaal, waar alle academische plechtigheden plaats vonden, was ook nevens de leeszaal gelegen. De verwoeste bibliotheek telde ongeveer 180000 boekdeelen en een groot aantal zeldzame en belangrijke handschriften. Het oudste gedeelte der bibliotheek, hoofdzakelijk afkomstig uit collegia en kloosters, was zeer rijk aan incunabelen, wellicht een der schoonste verzamelingen van de heele wereld.’

Dat alles is onherroepelijk vernietigd. En met de stad zelve is het evenzoo; ‘overdrijving!’ heeft men geroepen, en het aangehaalde bericht constateert dat er slechts een zesde deel van de stad vernield is. Maar wat we met onze oogen zien, is zoo vreeselijk, dat geene overdrijving het erger kan maken. De oude Nederlandsche stad, het rijke historische Leuven is weg, onherstelbaar vernield.

Vruchteloos vraagt men zich af: waartoe dat alles? Afweer? Bestraffing?

Wat kan verwoesting van kerken en bibliotheken te maken hebben met bestraffing van persoonlijke daden? Monumenten van wetenschap en kunst zijn geen persoonlijk eigendom; zij behooren aan de geheele beschaafde wereld.

Een oorlog brengt nu eenmaal gruwelen mee.

Maar, laat men de gedachte gaan over de moderne oorlogen, dan vindt men van zoo iets toch niet gauw een voorbeeld. In 1871 was het eerst na den oorlog de uitbarsting van de commune, die de monumenten verwoestte; de daders waren geen gedisciplineerde troepen, maar een ontoerekenbaar gepeupel. In de vreeselijke Napoleontische oorlogen, die niet veel ontzagen, kwam zoo iets niet voor! Men vindt, teruggaande, zulk eene verwoesting eerst in den tijd van Lodewijk XIV in de Palts. Het vernielde Heidelberger slot is er nog de sprekende getuige van. De dom van Worms, die tot in onzen tijd

[p. 372]

eenzaam stond op het bijna ledige terrein van de voormalige stad - dat beeld komt in het geheugen terug bij het zien van de afbeelding van het Leuvensche stadhuis. En als men zich dan tegelijk herinnert, in welke bewoordingen de reisboeken en de Duitsche historiewerken die verwoesting beschrijven, en zich voor den geest roept, hoe ook op die wandaden de tot in onzen tijd voortlevende nationale haat tusschen twee groote volken berust, dan voelt men dat de Leuvensche conservator wel gelijk kan hebben, als hij zijne beschrijving aldus besluit:

‘Het vernielen dezer oude en alleszins merkwaardige bibliotheek van Leuven is zonder twijfel een der grievendste beleedigingen de hedendaagsche beschaving aangedaan, en uit haar puinen zal nog eeuwen lang een bitter verwijt opstijgen tot hen die zich aan zulk vandalisme hebben schuldig gemaakt.’

En, wenden we onze aandacht af van het verleden en blikken wij op hetgeen voor ons ligt, dan blijft nog zeer veel reden tot levendige zorg over. België bevat nog zoo onnoemelijk veel schatten van historie, kunst en wetenschap. Wat hangt ons nog boven het hoofd? Zal in Brussel niet misschien eens een schot vallen, of een telefoondraad worden vernield? En zal dan ‘tot straf’ de oude markt, of de museumwijk met haar kunstverzamelingen en bibliotheken moeten vernietigd worden?

Wat staat ons bij dit alles te doen? Kunnen we voortgaan met de uitgaaf van Het Boek? Heeft het eenigen zin, hier mee te deelen, dat er in het een of andere stadje een openbare leeszaal is opgericht, of dat het bezoek aan deze of die bibliotheek met een paar duizend is toegenomen? En wat blijft er over van de samenwerking tusschen Noord- en Zuid-Nederland op dit gebied, die den grondslag van ons tijdschrift uitmaakt?

De Redactie heeft inderdaad een oogenblik in moedeloosheid het werk willen opgeven. Het gevoel dat de kleine steentjes die we aandragen voor het gebouw waaraan wij gestadig arbeiden, in geen jaren zooveel kunnen opbouwen als daar in enkele dagen is verwoest, deed ons twijfelen aan het nut van onzen arbeid.

Maar kalme overweging, rustige gedachten wisseling wees ons een anderen weg. Opbouw op elk gebied van wetenschap is uit den aard een langzaam werk waaraan men zich geven moet, niet om resultaten te zien, maar in de overtuiging dat elke met toewijding verrichte

[p. *27]

De Universiteit te Leuven vóór de verwoesting in Augustus 1914.
Uit Sluyterman, Oude Binnenhuizen in België. Nijhoff. 1913.

[p. *28]

De Universiteit te Leuven na de verwoesting in Augustus 1914.

[p. 373]

arbeid de menschheid iets verder helpt brengen. En nu er zoo veel verloren gaat, nu ligt het in de eerste plaats op den weg van hen die kunnen voortwerken, het hunne getrouw te blijven doen.

Onze Zuid-Nederlandsche broeders hebben andere zorgen, wij staan nu alleen voor de taak. Welnu, des te meer reden om niet te verslappen. En juist nu komt van daar het voorbeeld; we ontvangen het volgende bericht:

‘Het College van Burgemeester en Schepenen der Stad Antwerpen heeft, bij beraadslaging van 17 September j.l., besloten, aan de Universiteitsbibliotheek te Leuven, welke onlangs is verwoest, bij haar herinrichting een zeker aantal dubbels uit de verzameling der Stedelijke Hoofdbibliotheek aan te bieden.’

Daarin herkennen we de krachtige oude Nederlandsche stad! En we dwalen wel niet als we ook onzen wakkeren De Bom er in terugvinden! Het Stadsbestuur beeldt zich natuurlijk niet in, iets van het verlorene te kunnen herstellen, maar het geeft bij al de droefheid, die tot wanhoop zou kunnen leiden, een woord van opwekking, een daad van hulp! Van het verloren verleden, van het droeve heden, leidt het besluit de aandacht op de toekomst. Uit het eenvoudige, voorshands nog niet eens uitvoerbare aanbod spreekt de veerkracht van het Zuid-Nederlandsche volk.

Wij gaan door met ons werk, zoolang niet ook ons de oorlogsramp treft. We zullen trachten het vol te houden, we zullen onze aandacht blijven wijden aan het boek- en bibliotheekwezen van Noord- en Zuid-Nederland. En missen we tijdelijk bijdragen, berichten, redactie-meewerking uit het Zuiden, we vertrouwen op het herstel van de samenwerking, we houden vast aan den band die ons verbindt.

C.P. Burger Jr.