Het Boek. Jaargang 3

[p. 345]

Pastoor Johannes Phoconius (Zwolle ± 1527-Deventer 1560) en zijn Bibliotheek.¹⁾

I.
Zijn boeken.

Boekenverzamelingen uit vroeger eeuwen hebben altijd eenige beteekenis, ook dan wanneer ze klein van omvang zijn en toebehoord hebben aan personen, wier naam de geschiedenis nauwelijks bewaard heeft. Heel belangrijk zijn de collecties van een Marnix²⁾ of een Wtenbogaert³⁾, maar daarnaast is het ook aardig te weten, wat een doodgewoon man, die buiten zijn eigen gewest niet bekend is geworden, in oude tijden las; welke exemplaren van de Europeesche boekenmarkt hier te lande doordrongen.

Het Deventer Archief en de Athenaeum-Bibliotheek stellen ons in staat zoo'n kleine bibliotheek uit het midden van de 16^e eeuw nauwkeurig te leeren kennen.

In het jaar 1560 stierf te Deventer zekere Johannes Phoconius, pastoor van de Mariakerk. De stad besloot - een zeldzaam voorbeeld van liefde voor de wetenschap in die dagen - zijn boeken aan te koopen. Een post uit de Cameraarsrekeningen getuigt van deze aankoop⁴⁾;

Betaillt den Erffg. (enamen) vanden za: (ligen) pastoir Phoconio voir die boecken die onse Statt van hum (= hun; dat. plurl) gecofft luyth eens Cathalogus in onser sta ligger geregistreert - I^e 11 ✝ ɉ g.g.f. (aciunt) 1j^c v H (dat beteekent: 102¹/₂ goudgulden = 205 pond).

1) Gaarne breng ik hier openlijk mijn hartelijke dank aan Pater fr. B. Kruitwagen, die mij bij deze studie meermalen met de grootste welwillendheid raad en hulp gaf.

2) In J.J. Van Toorenenbergen, Philips van Marnix van St. Aldegonde, Godsdienstige en Kerkelijke Geschriften, Aanhangsel ('s Gravenh. 1878), 123 vlgg.

3) In Catalogus van de Bibliotheek der Remonstr. Geref. Gemeente te Rotterdam ('s Gravenh. 1893), 1 vlgg.

4) Deventer Archief, Cameraars-Rekeningen, a^o. 1560, fol. 8r^o.

[p. 346]

De ‘stat ligger’, dat was een ‘Copienboeck’, waarin de catalogus geregistreerd werd, schijnt niet bewaard te zijn. Maar wel bezit het Deventer Archief op drie losse blaadjes, samen met een huisraadinventaris van de pastorie, drie volledige lijsten van de boekenverzameling¹⁾. Een kostbare aanvulling op deze catalogi - die natuurlijk niet met hedendaagsche bibliographische preciesheid zijn opgesteld en ons dikwijls laten raden en zoeken - hebben we in de achttien boeken van Phoconius, die op de Athenaeum-Bibliotheek bewaard zijn gebleven. Van de overige eenendertig werken heb ik geen spoor terug kunnen vinden. Niet in de vier Universiteits-Bibliotheken, in de Koninklijke Bibliotheek, in de Bibliotheek van de Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, in de Stads-Bibliotheek van Haarlem, in de Zutphensche Librye, nergens schijnt één van deze boeken te zijn beland²⁾.

Lijst I van het Deventer Archief is geschreven op een dubbelgevouwen blaadje papier, aan vier kanten beschreven met de goede, duidelijke hand van secretaris Lunynck. Het opschrift luidt:

Copia Inventarii aller der tot der Pastorien bynnen Deventer gehoeriger Boeckeren opten II Augusti a^o MDLXV Mr. Johan Oestendorp den pastoren avergelevert, Lunynck secret. subscripsit³⁾.

Lijst II, zonder jaartal, op perkament, aan 3 zijden beschreven door een andere hand, is klaarblijkelijk een afschrift van de vorige lijst (of omgekeerd); de afwijkingen van lijst I zijn tenminste heel gering. Het opschrift luidt:

Cathalogus librorum domus pastoralis.

Lijst III, zonder jaar, op papier, aan drie kanten beschreven met andere hand, verschilt merkbaar van de beide andere; twee boeken, n^o. 20 en n^o. 30, ontbreken zelfs en af en toe zijn de titels anders geciteerd. Het opschrift luidt:

Cathalogus librorum Wedeme⁴⁾ Daventriensis.

Het is niet uit te maken in welk jaar de beide laatste lijsten geschreven zijn. Mogelijk dateert tenminste één van beide van 1560 en heeft gediend tot grondslag voor de officieele catalogus in de ‘stat ligger’.

1) Dev. Archief, Inventaris, n^o. 690.

2) Dankbaar herdenk ik de welwillendheid, waarmee de ambtenaren van deze verschillende bibliotheken een onderzoek voor mij instelden.

3) Er staat tweemaal hetzelfde teeken; mogelijk is bedoeld ‘scripsit et subscripsit’.

4) Wedeme = pastorie.

[p. 347]

Ik neem lijst I als basis voor mijn uitgave aan; de varianten van de andere lijsten deel ik mee. Op lijsten I en II staat na iedere titel een rangnummer in Romeinsche cijfers, die ik overzet in Arabische cijfers vóór de titels.

Catalogus.

1.	Lexicon graecum.
2.	Basilii opera greca. (III: ontbr. ‘greca’.)
3.	Clementis Alexandrini opera greca. (III: ontbr. ‘greca’.)
4.	Micro presbitricon. (III: (Mƞxϱο πϱεσβητεϱον.)
5.	Opera Chrisostomi volumina tria.
6.	Opera Theophilacti.
7.	Antidagma cum Alphonso de castro.
8.	Eusebii opera. (III: Latina.)
9.	Novum testamentum grecum cum Justin. Mart. (III:... cum Justino Martire graece; 9 staat hier vóór 8.)
10.	Platina de vitis Pontificum.
11.	Tauleri opera germanice. (III: Tuleri.)
12.	Dionysii Chartusiani opera in 4 Evang. (III: Carthusiani - Evangelia.
13.	Postilla Vicelii partes germanice. (III: Postillae Wicelii etc.)
14.	Postilla Joannis feri desanctis. (III: germanice.)
15.	Eiusdem postilla de tempore germanice.
16.	Josephi antiquitatum opera Latina.
17.	Cipriani opera.
18.	Epiphanii Paniricon. (III:... Panarion contra Haereses.)
19.	Gregorii Nazianzeni opera greca.
20.	Joïs Damasceni opera de ortodoxa fide greca et latina. (III: deze ti tel ontbreekt.)
21.	Eusebii historia ecclesiastica grece. (III: Ecclesiastica historia Eusebii graece.)
22.	Eusebii Pamphili de demonstratione evangelica et praeparatione grece. (III: ontbr. ‘et praeparatione’.)
23.	Ambrosii opera duo volumina.
24.	Augustini opera in sex volumina distincta. (III: ontbr. ‘distincta’.)
25.	Thome Aquinatis duo volumina.
26.	Biblia germanica Dietenbergii. (III: Dietenbergi.)
27.	Biblia latina Castalione interprete.
28.	Biblia vulgata Frobenii. (III: Biblia latina Vulgata.)
29.	Concordantia maioris Bibliae.
30.	Hieronimi opera, 4 volumina. (III: deze titel ontbreekt.)
31.	Ludovici Celii libri 30 antiquarum Iectionum.
32.	Calepinus magnus ultimus.
33.	Cronica coloniens. germanice.
34.	Vetus Latina Biblia.
35.	Libri sententiarum.
36.	Epitome Bibliothece Gersneri. (III: Epithome Biblie Geseneri.)
37.	Biblia greca latina 3 volumina.
38.	Sleidanus de quatuor imperiis. (II en III: Sledanus.)
39.	Ecclesiastes Erasmi.
40.	Dictionarium Hebraicum Munsteri. (II: Monsteri.)

[p. 348]

41.	Institutio Hebrea Helie. (II en III: Haebrea Heliae.)
42.	Institutiones Joannis Isac Hebraice. (III: Isaac.)
43.	Psalterium trilingue.
44.	Commentaria grecae linguae Bud. (III:... Budeii.)

De boeken van de catalogus, die nog aanwezig zijn op de Athenaeum-Bibliotheek.

3.	Clemens Alexandrinus, Opera omnia graece. Ex bibliotheca Medicea. Florent., Laur. Torrentinus, 1550. 2^o. Fabricius-Harles, Bibliotheca graeca (Hamb. 1790-1809), VII, 128; Graesse, Trésor de livres rares et précieux (Dresd. 1859-1869), II, 198; Brunet, Manuel du libraire et de l'amateur de livres ^5 (Paris 1860-1865), II, 93. Ex Iibris: Eiber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Band: bruin leer met stempelwerk^1); overblijfselen van twee leeren bandjes, waarmee het boek werd gesloten. Aan de onderzijde van het achterplat bij de rug een oog, waaraan de ketting bevestigd was.
5.	Joannes Chrysostomus, Opera omnia latine, recensente Philippo Montano. Paris., apud Carolam Guillard viduam Claudii Chevallonii et Gulielmum Desboys, 1556. V tomi in III voll. 2^o. Fabricius-Harles, VIII, 578. Ex-libris in vol. II: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Banden: bruin leer met stempelwerk, sluitend met 2 klampen; aan de bovenzijde van het achterplat bij de rug oog voor ketting. Op het voorplat staat gedrukt: Oper. Chrys. // Tomus 1 // 2 //; Tomus 3 // 4 // en Tomus 5 // Index //. Daaronder op alle drie banden: I.P. S. // 1557 // (= Johannes Phoconius Swollensis).
8.	Eusebius Pamphili Caesariensis, Opera omnia latine. Basil., Henricus Petri, 1542. 2^o. Fabricius-Harles, VII, 318, nota a; Graesse, II, 525. Ex-libris op 't schutblad tegen het bandvlak: Sum joannis phoconij suuollensis a^o. 55; op 't volgende schutblad: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Band: licht leer met stempelwerk; twee klampen. Aan de boven-en onderzijde van het achterplat bij de rug zijn gaatjes, waarin waarschijnlijk oogen voor kettingen bevestigd zijn geweest.
9.	1^o. Novum testamentum graecum. Ex. bibl. regia. Lutet., Rob. Stephanus, regiis typis, 1550, 2^o. Herzog, Realencyklopädie für prot. Theol. u. Kirche^3, II, 755; Historical catalogue of the printed editions of holy scripture in the library of the British and foreign Bible Society, compiled by T.H. Darlow M.A. and H.F. Moule M.A., vol. II - part III - (London 1911), 587 sq., n^o. 4622.

1) Een uitvoeriger beschrijving van de banden volgt in hoofdstuk III van dit opstel.

[p. 349]

	2^o. Justinus philosophus et martyr, Opera graece ex bibliotheca regia. Lutet., Rob. Stephanus, regiis typis, 1551. 2^o. Fabricius-Harles, VII, 69; Grarsse, III, 515; Brunet, III, 623. Ex-libris: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Band: bruin leer met stempelwerk; op voorplat gedrukt: 1556. Twee klampen; oog voor ketting aan de bovenzijde van het voorplat bij de rug.
11.	Joannis Tauleri, Des seligen lerers Predig fast fruchtbar zu eim recht christlichen leben. Basel, Adam Petri, 1522, 2^o. Op S. CCXLII ook preeken van Meister Eckart. Graessb, VI, 41 sq.; Brunet, V, 679. Ex-libris: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Band: bruin leer met stempelwerk: op voorplat gedrukt: 1557. Twee klampen; aan boven- en onderzijde van het achterplat bij de rug gaatjes, waarin oogen voor kettingen zullen bevestigd zijn geweest.
13.	Georgius Wicelius Sen., Winterteil und Sommerteil Homiliarum orthodoxarum. Postillen, Auslegung und Erklärung der heiligen Episteln und Evangelien aller Sontagen und hohen Festagen. Cöln, Erben Joh. Quentel, 1556. 2^o. Dit werk van Wicelius wordt niet genoemd bij Graesse VI, 444, noch in de andere bibliogr. werken. Ex-libris: Liber bibliothecae pastoralis daventriensis. Nieuwe leeren band.
19.	Gregorius Nazianzenus, Operagraece. Basil., Hervagius, 1550.2^o. Volgens Fabricius-Harles, VIII, 395 sq. is deze editie vermoedelijk bezorgd door Wolfgang Musculus. Het werk schijnt gewoonlijk - maar niet hier - samen tegaan met een Lat. vertaling door W. Musculus, zelfde uitgever, zelfde jaar. Graesse, III, 146 en Brunet, II, 1728. Samengebonden met het volgende werk.
20.	Joannes Damascenus, Orthodoxae fidei accurata explicatio, IV libris distincta, nuncque primum Graece et Latine simul edita: Jacobo Fabro Stapulensi interprete. Accessit quoque in eosdem III libros, erudita ac pia Jodoci Clichtovei Enarratio. // De iis qui in fide obdormierunt, Graece et Latine, Joan. Oecolompadio interprete. // Una cum aliis eiusdem operibus quae in hunc usque diem, sedula inquisitione extare cognovimus. Basil., Henr. Petrus, 1548. 20. Fabricius-Harles, IX, 691; Graesse, III, 464. Schutbladen vernieuwd, dus geen ex-libris bewaard. Band: bruin leer met stempelwerk; 2 klampen. Aan de onderzijde van het achterplat bij de rug gaatjes van kettingoog. Op 't voorplat staat gedrukt: I.P. S. //1557 //.
21.	Eusebius Pamphili, Ecclesiasticae historiae, graece.//Id., De vita Constantini, graece. // Ecclesiasticae historiae Socratis,

[p. 350]

	Theodoriti episcopi Cyrensis. // Collectaneorum ex historia eccles. Theodori Lectoris, Hermii Sozomeni, Evagrii, graece. Ex codd. regiis. Paris., Rob. Stephanus, 1544. 2^o. Fabricius-Harles, VII, 319; Graesse, II, 225; Brunet, II, 1109. Ex-libris: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Band: bruin leer met stempelwerk; 2 klampen. Aan de onderzijde van het achterplat bij de rug oog voor ketting.
22.	1^o. Eusebius Pamphili, Demonstrationis evangelicae libri X, graece. Ex bibliotheca regia. Lutet., Rob. Stephanus, regiis typis, 1545. 2^o. 2^o. Eusebius Pamphili, Praeparationis evangelicae libri XV, graece. Lutet., Rob. Stephanus, regiis typis, 1544. 2^o. Ook bij Brunet.II, 1107 als samengebonden vermeld; bij Fabricius-Haries, VII, 345 en 316 echter beide afzonderlijk, eveneens bij Graesse, II, 525. Ex-libris: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Band: bruin leer met stempelwerk; 2 klampen. Vernieuwde rug; aan de onderzijde van het achterplat bij de rug gaatje voor kettingoog.
23.	D. Ambrosius Episcop. Mediolanensis, Opera omniaper Des. Erasmum Rot. aliosque castigata. Basil., Hier. Froben et N. Episcopius, 1555. V tomi in II voll. 2^o. Graesse, I, 98; (van der Haeghen), Bibliotheca Erasmiana (Gand 1893), II, 7. Ex-libris in vol. I: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Banden: bruin leer met stempelwerk; 2 klampen. Aan de bovenzijde van het voorplat bij de rug oog voor ketting. Op 't voorplat staat gedrukt: D. Ambrosii // Tomus 1 // 2 // 3 // en: Tomus 4 // 5 //. Daaronder op beide banden: I.P. S. // 1557 //.
24.	D. Aurelius Augustinus Hippon. Episcop., Opera. Basil., Hier. Froben et N. Episcopius, 1556. X tomi in VI voll. 2^o. Deze editie wordt niet vermeld bij Graesse, I, 253 en Brunet, I, 558. Op 't oogenblik ontbreken aan 't werk twee deelen, voll. III (tom. V-VI) en VI (tom. X). Ex-libris in de vier overgebleven voll.: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Banden: bruin leer met stempelwerk; op band II is een andere stempel gebruikt. Twee klampen; aan de bovenzijde van het voorplat tegen de rug kettingoog. Op het voorplat van de banden is gedrukt: Oper. Aug. // Tomus 1 // 2 //; Tomus 3 // 4 //; Tomus 7 // en Tomus 8 // 9 //. Hieronder op alle deelen: I.P. S. // 1557 //.
28.	Biblia utriusque testamenti iuxta vulgatam translationem... cui in Novo apposuimus Des. Erasmi Rot. versionem. Basil., Hier. Froben et N. Episcopius, 1538. 2^o. Realencyklopadie^3, III, 57. Ex-libris: sum joannis phoconij. Band: bruin leer met stempelwerk; 2 klampen. Aan de bovenkant van het voorplat bij de rug oog voor ketting. Op voorplat gedrukt: 1558.

[p. 351]

30.	D. Hieronymus, Opera omnia cum scholiis Des. Erasmi. Basil., Hier. Froben, 1553. IX tomi in IV voll. 2^o. Graesse, III, 273; (v. D. Haeghen), Bibl. Erasmiana, II, 30. Ex-libris in voll. I, II en III: Liber bibliothecae pastoralis Daventriensis. Banden: bruin leer met stempelwerk; 2 klampen. Aan de bovenkant van het voorplat bij de rug oog voor ketting. Op het voorplat van de banden staat gedrukt: Oper. Hier. // Tomus 1 // 2 // Index //; Tomus 3 // 4 //; Tomus 5 // 6 // en Tomus 7 // 8 // 9 //. Daaronder op alle vier banden: I.P. S. //1557 //.
31.	Lodovicus Caelius Rhodiginus, Lectionum antiquarum libri XXX, qui... merito Cornucopiae, seu Thesaurus utriusque linguae appellabuntur. Basil., Hier. Froben et N. Episcopius, 1550, 2^o. Graesse, VI, 105. Ex-libris: sum Joïs phoconij suuolla a^o 1556. Band: bruin leer met stempelwerk; twee klampen. Aan de bovenzijde van het achterplat bij de rug oog voor ketting.
40.	Sebastianus Munsterus, Dictionarium hebraicum, iam ultimo ab autore recognitum, et ex Rabinis, praesertim ex Radicibus David Kimchi, auctum et locupletatum. Basil., Hier. Froben et N. Episcopius, 1548. 8^o. M. Steinschneider, Bibliographisches Handbuch ilber die theoretische und praktische Literatur für hebräische Sprachkunde (Leipz. 1859), S. 97, No. 1384. Ex-libris: bibliothecae pastoralis Daventriensis. Band: bruin leer met stempelwerk; 2 klampen.

Deventer.

M.E. Kronenberg.

(Wordt voortgezet.)