Het Boek. Jaargang 3

[p. 145]

De Nederlandsche incunabelen der Universiteitsbibliotheek te Utrecht.

Een zeer belangrijk gedeelte van den boekenschat dezer bibliotheek wordt gevormd door hare verzameling wiegedrukken: en van deze vormen de ca. 130 in Nederland en België gedrukte een niet gering onderdeel.

Verreweg het grootste gedeelte ervan is afkomstig uit de kerken en kloosters in Utrecht of hare nabijheid gevestigd. Zoo zijn er eenige afkomstig uit het klooster der Reguliere kanunniken van S. Augustinus, het Fraterhuis van S. Hieronymus, de Benedictijner abdij van S. Paulus, het Karthuizer convent Nieuw Licht in Bloemendaal bij Utrecht en het kapittel van S. Marie.

Onder deze wiegedrukken zijn er eenige van onschatbare waarde, omdat het unicums zijn of omdat zij tot de zeer zeldzame drukken behooren.

Voor zooveel bekend zijn unicums:

1.	Aelius Donatus, Des VIII parties doraison. [Nederlandsche prototypographie]. Fragment, 4^o. Hiervan verscheen in 1890 te Parijs eene facsimile-uitgave.
2.	Historie van die seven wise mannen van Romen. Delft [Jac. Jacobsz. van der Meer] 1483. 4^o.
3.	Ludovicus de Roma? Fragmentum tractatus juris canonici. [Nederlandsche prototypographie.] 2^o.
4.	Lucius Annaeus Seneca, De moribus. Liber de formula honestae vitae vel de quatuor virtutibus cardinalibus. [Zwolle, P. van Os van Breda ca. 1486.] 4^o.
5.	Der sielen troest. [Delft? H. Eckert van Homberch ca. 1498.] 2^o.
6.	P. Vergilius Maro, Aeneidos liber secundus. [Deventer, Jac. van Breda ca. 1499.] 4^o.
7.	Vocabula bibliorum ad litteralem eorundum intelligentiam admodum necessaria. [Deventer, Rich. Paffroet ca. 1483.] 2^o.

[p. 146]

Tot de zeer zeldzame drukken behooren:

1.	Aesopus graeeus. Deventer, Jac. van Breda [ca. 1490.] 4^o.
2.	Albertanus (Causidicus) Brixiensis, De modo loquendi et tacendi. Deventer, Jac. van Breda 1490. 4^o. Een ander exemplaar bezit de Bibliothèque nationale te Parijs.
3.	S. Aurelius Augustinus, De virtute psalmorum. [Leuven, Jac. van Westphalen ca. 1481.] 4^o.
4.	Bible in duytsche. Delft, Jan Jacobsz. van der Meer en Mauritius Yemantszoon van Middelborch 1447. 2 dln, 2^o.
5.	Boeck vander destructien van Jherusalem. Gouda, Ger. Leeu 1482. 4^o.
6.	Gasparinus Pergamensis (Barrizius), Epistolarum liber. [Leuven, Jac. van Westphalen vóór 1483.] 2^o. Een ander exemplaar bezit de Bibliothèque royale te Brussel.
7.	Joh. Gerson, De imitatione Christi. [Leuven] Jac. van Westphalen. [ca. 1485.] 4^o.
8.	Liber dans modum legendi abbreviaturas in utroque jure. Z.n. v. pl. en dr. Z.j. 2^o. Met dat der universiteitsbibliotheek te Cambridge is dit het eenig bekende exemplaar.
9.	Petrus (Alfonsus) Hispanus, Summa experimentorum sive thesaurus pauperum. Antwerpen, Th. Martini 1497. 2^o.
10.	Sulpitius Severus, Vita S. Martini episcopi. [Zwolle, Pieter Os van Breda ca. 1480.] 4^o.
11.	Jacobus de Voragine, Historia lombardica, additis legendis. [Deventer] Rich. Paffraet 1479. 2^o. Een ander exemplaar bevindt zich in de Bodleyan Library te Oxford.

Behalve deze zeldzame drukken bezit de bibliotheek nog een incunabel, waarin niet alleen drukker noch jaar van uitgaaf vermeld wordt, maar die bovendien noch bij Hain noch bij een der andere door mij geraadpleegde catalogi beschreven wordt. Daarenboven ontbreekt in den tekst de letter M geheel, zoodat Häbler's Typen-Repertorium mij niet van dienst heeft kunnen zijn.

Ik heb het daarom wenschelijk geacht eene beschrijving ervan te laten volgen en tevens een facsimile te geven van de eerste bladzijde.

Guido de Monte Rochen; (Montrocher), Manipulus curatorum. Z.n. v. pl. en dr. Z.j. 4^o.

152 bldn., 31 regels, goth. lett. Sign. a⁸-t⁸.
Bl. 1 ontbreekt. - Bl. 2a (sign. a ii) □ Everendo in cristo patri domino: domi//no Raimūdo

[p. 147]

diuina prouidentia sancte ua// lentie sedis episcopo etc. - Bl. 2b r. 12: sancte cui me humiliter recommendo// Incipit prologus in librum qui dicitur manipu-//lus curatorum// □ Uoniā secundum ϕ dicit propheta malachias// etc. - Bl. 3b (sign, a iii) r. 15: um officium sunt agenda. Explicit prologus // Incipit libellus qui dicitur manipulus curatorū// qui habet tres partes// □ Iuiditur ergo presens opusculū in tres par-//tes etc. r. 25: Incipit prima pars huius libelli// □ uantū ad primā partē primo uidebūtur aliq̄ // etc. - Bl. 150a (sign. t6) r. 23: bens charitatiue [!] corrigat: et pro me peccatore preces// ad deum fideliter fundat.// Bl. 150b: Incipit tabula siue registrum manipuli curatoru 3// etc. - Bl. 151b (sign. t7) r. 31 Explicit tabula // Bl. 152 blank.

Blz. 1. van den Manipulus curatorum.

Van de 18 te Utrecht gedrukte incunabelen zijn er 13 van Nico-

[p. 148]

laus Ketelaer en Gerhard de Leempt, 3 van Johannes Veldener en 1 van den drukker met het monogram G.L., waarschijnlijk Gerhard de Leempt. (Zie Campbell, Annales, blz. 546, noot.)

Zooals vanzelf spreekt, zijn de schrijvers van de meeste dezer incunabelen de bekende middeleeuwsche theologen, zooals Aeneas Sylvius, Antonius de Butrio, Albertus Magnus, Augustinus, Bonaventura, Cyprianus, Gerson, Petrus de Aliaco, Petrus Comestor, Thomas de Aquino, Thomas a Kempis, Jacobus de Voragine. Ook zijn er eenige, die werken bevatten van Cicero, Vergilius, Plutarchus, Boethius en Petrarca.

Behalve voor de geschiedenis der boekdrukkunst en de beschavingsgeschiedenis der Middeleeuwen zijn deze wiegedrukken ook van beteekenis voor de kunstgeschiedenis: eenige ervan bevatten nl. fraaie houtsneden, andere zijn door rubricatoren van kunstige sierletters voorzien. Een mooie reproductie van eene titel-houtsnede vindt men in het bekende werk van den heer Van Someren: ‘De Utrechtsche Universiteitsbibliotheek, haar geschiedenis en kunstschatten vóor 1880’ blz. 91.

Een der fraaiste incunabelen, die de bibliotheek bezit is die van Boethius, De consolatione philosophiae, in het Latijn en het Vlaamsch met aanteekeningen in het Vlaamsch. Gent, Arend de Keyser 1485. Het is bekend, dat deze wijsgeer, die als 't ware den overgang vormde van de oude philosophie naar de scholastieke wijsbegeerte, grooten invloed heeft gehad op het bespiegelend denken der Middeleeuwen. Geen wonder dus, dat zijn bovengenoemd werk in dit tijdvak een groot aantal commentatoren, vertalers en navolgers heeft gehad. Zoo vertaalde Jean de Meung, de schrijver van den Roman de la rose, het in het Fransch, Notker in het Duitsch, Alfred de Groote in het Angelsaksisch, Planudes in het Grieksch en Jacob Vilt, goudsmid te Brugge, 1462-1466, in het Vlaamsch. Het handschrift der universiteitsbibliotheek, dat deze vertaling bevat, is van fraaie miniaturen voorzien.

Ik geef hierbij eene reproductie der miniatuur van den incunabel voorkomende aan het begin van het 5^de hoofdstuk.

J. Alblas.

[p. *11]

Miniatuur uit Boëthius, De consolatione philosophiae.
Gent, Arend de Keysere, 1485.