Het Boek. Jaargang 2

[p. 54]

Oude Amsterdamsche carmina scholastica.

Zooals ik in een vorige aflevering (Nov. 1912, blz. 322) mededeelde, vond ik onlangs in het Britsch Museum een aantal zestiende-eeuwsche carmina van Amsterdamsche rectoren, die met de vroeger door mij beschrevene (Febr. 1912 blz. 50, 51) eene reeks vormen, waarvan de kennis èn voor de bestudeering van onze humanisten, èn voor de geschiedenis van het onderwijs van belang kan zijn. Ik laat daarom hier volgen, wat ik er over aanteekende, al is dit slechts weinig. Mijne korte beschrijvingen zijn erg haastig gemaakt, zoodat ik er tot mijn spijt een enkel maal een vraagteeken tusschen moet zetten. Ik geef de titels in tijdsorde, met tusschenvoeging van drie nog niet gevonden carmina, aan oude catalogussen ontleend.

1. Ode sacra tricolos tetrastrophos ad psalmum 45 iuxta Hebr. verit. expensum in tranquillum ex turbulentiss. rerum statum divinis C.M. Victoriis partum et stabilitum Anno Dñi 1544 Aemsterodami nataliciis Dñi feriis cantanda ex more scripta, Per C.C. [Cornelium Crocum] puerite (sic) in antiqua schola formatorem.

Deze titel neemt slechts de bovenhelft van het eerste blaadje in; de onderhelft en de keerzijde zijn wit gelaten. Op het volgende blaadje staat een prozavertaling van dezelfde psalm:

Idem Psal. obiter ne charta vacaret pene ad verbum ex Hebreo conversus per eundem C. C.

Dan volgt een Ode in Alcaische dichtmaat, van 16 strophen:

Vincenti Domino progenitis Core [?]
Conscriptum tenere dicite virgines

Casta mente fideque

Festis carmen honoribus

...............

Vervolgens de psalm zelf in 28 strophen, waarvan de eerste en de laatste hier volgen:

[p. 55]

 

Nil sunt Juppiter et coetera gentium

 

Vilis turba deum, vana fides nisi

 

Vatum, nomina vana,

 

Summi materies mali.

 

At nobis deus est confugium potens

 

..............

 

 

 

Ergo exercituum qui dominus cluit

 

Nobiscum est, propius subsidio fovens

 

Susceptorque benignus

 

Nobis, ecce, Deus Jacob.

Dan volgt het slot nog eens in Nederlandsche bewerking:

Versus intercalaris a choro recinendus.

Die Heer der scharen is vaeliant

Met ons om druck ghenesen

Hy is ons starck onderstandt

Die God van Jacob ghepresen.

Hierna staat het wapen van Amsterdam in houtsnee, en verder nog twee bijbelteksten.

Het boekje is in Gothische letter gedrukt; het heeft een enkel houtsnee-initiaaltje, en eenige kleine drukornamentjes. Wie de drukker is, zou misschien uit te maken zijn, als we hetzelfde houtsneewapen elders nog eens aantroffen, maar dit is mij niet mogen gelukken. Het boekje heeft in het Britsch museum de aanduiding 11408 a a 39 (2).

2. Ode dicolos distrophos in Laudem Musarum, Authore Godefrido Bergano, Studiosae pubis in antiquo latere apud Amsterodamenses moderatore. Amst. 1548.

Deze beschrijving is ontleend aan den catalogus-le Long (1744) n^o. 2488.

3. Ode tricolos tetrastrophos in Caroli V reditum ad Belgas, authore Petro Vlotino, pubis Amstelredamae in Novo latere formatore in 8^o. Amsterodamo impressum.

Deze titel volgt in den catalogus-le Long onmiddellijk op den voorgaanden. Het bandje bevatte behalve deze twee carmina er nog een van Petrus Apherdianus (zie jaarg.1912, blz. 50, n^o.4) en een werkje van Alardus Amstelredamus: Praeconium Divi Nicolai. Terecht staat achter de beschrijving van het bundeltje: Rarissimi Tractatuli, Deze ode was, blijkens de omschrijving ‘tricolos tetrastrophos’ (strophen van vier regels, uit drie metrische elementen gevormd) van denzelfden bouw als de ode van Crocus, dus een Alcaisch gedicht. Zij zal ook van 1548 zijn; ik laat hier uit de kroniek

[p. 56]

van Ellert De Veer de korte beschrijving volgen van de door den Rector bezongen gebeurtenis. (Dat tweede deel van de Hollantsche ende Seelantsche cronycke 1595, fol. 158).

‘Den XV. Septembris quam de K.M. te Louen op het slot te H euere, wt Duytslant, dae hy groote victorie gehadt hadde.
Opten XVII. Septembris, op s. Lambrechts dach, quam Hans Frederic, die rijcke Hertoge van Sassen. te Bruessel in, als gheuanghen man met een vaenken ruyters, ende ooc een vaenken knecbten, al Spaengiaerden. Ende de voors. Hertoge sat op eenen wagen tot een yegelijcx aensien, den wagen trocken dry peerden, ende hy wert ghelogieert teghen over die Cappellen, inde drye fonteynen.
Ten selven dage, soo quam ooc te Bruessel Philips Lantgrave van Hessen, als gevangen man, sittende op een cleyn peerdeken, ende was ooc vanden Spaengiaerden bewaert. Ende hy werde gelogeert int Want, op de Veemerct. Dit geschiede alle beyde op een ure ontrent den eenen na noen: ende opten selven dach was de K.M. te Vueren buyten Bruessel by sijnder suster Gouvernante, daer vrolijck zijnde.’

4. Carmen scholasticum in gratiam puerorum compositum Autore Cornelio Haecmundano Parathalassio Juventutis Aemstelredamicae ad novum Urbis latus formatore Anno 1553 in quo infelicem huius temporis statum deplorat et pro felici pacis successu deprecatur. [Aan het einde:] Excusum Aemstelredami in antiquo latere in vico divae Annae per me Guilielmum Jacobi sub intersignio arcis Angelice.

Het begin en het slot van dit gedicht luiden aldus:

Quis novus hie luctus, quis clangor tantus ad auras

Surgit et horribiles quae crepuere tubae?

Cur tot Martigenum torquentur in aethera missi

E bombardarum fauce tonante globi?

....................

Eia age Christe tuis iam tandem redde quietem

Et redeant tristi tempora laeta solo.

Sic tibi dicemus grates, hymnosque canentes

Ponemus sacris thura Sabaea focis.

Dan volgt nog een versus intercalaris:

Ghy Christen generatie,
Bidt doch om gratie
Den Heer der Heeren excellent.
Dat deese turbatie
onder die Christen Natie
Des Oorloochs mach zijn gheent.

Dit gedicht is in Latijnsche letters gedrukt; het draagt in het Britsch Museum de aanwijzing 11409 e 46. Moes heeft het in de Amsterdamsche boekdrukkers beschreven onder n^o. 170 (dl. Ibl. 246).

5. Carmen Sapphicum quo a Deo opt. max. contra hostium cona-

[p. 57]

tus auxilium ac sibi salutem precatur gens Caesaria. Authore Cornelio Haecmundano iuventutis novi lateris apud Aemstelredamos (quod vocant) institutore Anno 1554. 12 Calend. Jan. [Aan het einde het wapen van Amsterdam, en daar onder:] Excusum Aemstelredami in Antiquo latere in vico divae Annae per me Guilielmum Jacobi sub intersignio arcis angelicae.

Van het gedicht laat ik hier een drietal strophen volgen:

Qui potens rerum dominator altos
Incolis coelos, stygiasque sedes,
Ditis horrendi domitis colonis

Fulmine terres:

.............

Supplices ad te fugimus tuumque
Candido donis animo litatis,
Numen assuetis precibus benignum

Sollicitamus.

.............

Et sacras caedent hilares ad aras
Victimas, sanctum venerando nomen
O Deus celsi, juvenes senesque,

Rector Olympi.

Na dit groote gedicht volgt weer een versus intercalaris, in het Nederlandsch, maar ditmaal is bij den zesregeligen tekst de muziek gevoegd: gedrukte notenbalken van vier lijnen, waarin de noten geschreven zijn. Het blaadje kwam mij merkwaardig genoeg voor, om er eene afbeelding van te laten maken. Wij hopen die hier later te geven met eene bespreking van bevoegde hand. De tekst van het gedichtje luidt aldus:

O hemelsche Vader almachtich,
Weest ons doch ghedachtich,
In dese ellendighe tijt.
Vernielt den vyant crachtich,
Die ons is rebellachtich,
En doet certeyn oock groote spijt.

Dit boekje is in Gothische letters gedrukt; het draagt de aanduiding 11408 aa 39 (1), en is door Moes beschreven onder n^o. 171.

6. Ode pueriliscontinens exhortationem ad divinas leges colendas. Paraphrasis in psalmum XIIII. Pet. Apherdiano autore. Leidae Excudebat Theodoricus Gerardi Horst, sub Grue Aureo. Anno M.D. LXV.

Op den titel staat het merk van Horst, de kraanvogel met het woord Vigilate, en het bijschrift:

[p. 58]

 

Spernere vis mortem? Vis puram vivere vitam?

 

Vis fieri sapiens, virque probus? Vigila.

Zie de afbeelding in de Bibliotheca Belgica.

Het boekje van 8 blaadjes is in cursieve letter gedrukt. Het begint met een opdracht ‘Joanni Nivenio Sacrarum virginum praefecto apud Trajectenses in Bethleem S.D.’, gedateerd ‘Amstel. Idibus Novembris 1564.’ Op de Ode, in Sapphische maat, volgt de Paraphrasis:

Quis, rex summe, tuum colet

Templum, quis stabilem monte pedem sacro

............

Dan volgt een versus intercalaris:

Vreest god uwen heer...

Eindelijk een approbatie van Simon Alowini, pastoor van de Oude Kerk.

7. Encomion Ecclesiae Dei ex psal. 83. Quam dilecta tabernacula. Oratio ad Christum S.N. pro defensione et concordia Ecclesiae. Hymnus ex psalmo CXXIII Qui confidunt in Domino sicut mons Sion. P. Apherdiano autore. Leidae Apud Theodoricum Gerardi Horst, sub Grue Aureo. Anno M.D. LXVIII.

De opdracht luidt ‘Theodorico Martino Simonis Oeconomo coenobii Carthusianorum apud Amstelred. P. Apherdianus S.D.’ en is gedateerd ‘Ex musaeo nostro Calendis Decemb.’ [1567?]. De gedichten zijn in verschillende Horatiaansche maten, de druk is deels Latijnsche deels cursieve letter. Er volgt weer een versus intercalaris in 't Nederlandsch, en eene approbatie, nu van den pastoor van de Mariakerk, Gulielmus Cinnesius.

8. Carmen Phalaecium, continens querelam virtutis, per prosopopoeiam. Hymnus ex psalmo, Dicit insipiens in corde suo, non est Deus, P. Apherdiano autore. Leydae Excudebat Ioannes Mathiae. Anno M.D. LXVIII.

Hier vindt men een ioregelig gedicht van Petrus Arboreus medicus ad lectores, een opdracht ‘Theodorico Bernardi, Priori in Coenobio Carthusianorum apud Amstelredamenses’ gedateerd Amstelredami prid. D. Catherinae Anno 1568. Ditmaal ontbreekt een versus intercalaris. De approbatie komt overeen met die van het vorige boekje.

9. Paraclesis Ecclesiae adversus turcarum haereticorumque in-

[p. 59]

sultus. Hymnus ex psalmo XXXVIII Exurge Deus. Petro Apherdiano autore. Leydae in aedibus viduae Johannis Mathiae Anno M.D.LXIX.

Hier is weer eene bijdrage van Petrus Arboreus, voorts een opdracht aan den Pastoor zelf: ‘Guil. Cinnesio, S. theol. Licentiato, Eccles. D. Mariae apud Amstel. Pastori Vigilantissi. P. Apherdianus,’ gedateerd Amstel. pridie D. Martini Anno M.D. LXIX. Eindelijk twee versus intercalares, en eene approbatie van pastoor Cinnesius.

10. Carmen Scholasticum, continens Orationem ad Christum generis humani Servatorem, Oden de bello & pace, Commendationem pacis & Concordiae inter Christianos ex Psalmo: Ecce quem bonum etc. P. Apherdiano Auctore. Antwerpiae, Ex off. Gul. Silvii typographi Regii M.D.LXX.

Weer eenige versregels van Petrus Arboreus, en een opdracht ‘Frederico Bruntio Juris utr. 1. consultus P. Aph.’, ditmaal in dichtmaat:

‘En nostra vir Thalia praestantissime

Strenae poema tibi loco

Offert......

De gedichten zijn verder in Sapphisch metrum, en in verschillende andere maten, en we vinden weer een versus intercalaris en eene approbatie van pastoor Cinnesius.

11. Colloquium Davidis, et pueri, quaedam pietatis ac morum honestatis praecepta complectens. Exhortatio ad Hymnos Deo canendos, ex Psalmo Laudate pueri Dominum etc. Auctore P. Aph. ap. Amstelredamenses Scholae iuventutis novi (ut vocant) lateris moderatore. Antw, Ex off. Gul. Silvii... M.D. LXXI.

Hier gaat een bijdrage vooraf van een dichter dien we nog niet ontmoet hebben: ‘Hexastichon M. Ioannis Petri Boortgen vicecurati novae Eccl. ad iuventutem.’ Dan weer een gedichtje van Petrus Arboreus. Vervolgens een opdracht in iamben aan Arnoldus Sandelyn, iuris utriusque l. consultus. Het colloquium zelf is in hexameters; er na komt weer een versus intercalaris en een approbatie van pastoor Simon Alewijnsz. van de Oude Kerk.

12. Sim. Sovvii eclogae sacrae tres. Amst. 1574. 8^o.

Dezen verkorten titel vond ik in de aanteekeningen van J. Koning, die hem ontleend had aan den catalogus S. Enstinck 1753, ps. 4, blz. 413, n^o. 2775, in 8^o.

De gedichten 8-11 zijn, zooals men ziet, van dezelfde drukkers

[p. 60]

als de gelijktijdige gedichten van Bartholomaeus Sovvius; ze hebben ook dezelfde, hier vroeger (jaarg. 1912, bl. 52) vermelde drukkersmerken. De eclogae van 1574 zullen wel bij Harmen Jansz. Muller gedrukt zijn.

Uit de reeks in haar geheel blijkt dat het schrijven en uitgeven van een carmen scholasticum een oud gebruik was: ‘ex more scripta’ lezen we al in het gedicht van 1544. Ook wordt bevestigd dat dit steeds tegen het einde van het jaar geschiedde; we hebben in 1544 de vermelding van het Kerstfeest, in 1548 de komst van den Keizer, die 15 September had plaats gehad, als onderwerp, in 1564 de dateering Id. Nov. d.i. 13 November, in 1567 (?) Cal. Dec. d.i. 1 Dec., in 1568 prid. D. Catherinae, d.i. 24 November, in 1569 pridie D. Martini d.i. 11 November. Trouwens de Ode van Crocus leert ons hieromtrent nog iets meer; zij was bestemd om op het Kerstfeest gezongen te worden. En zoo wordt ons ook nader de oorsprong van die versus intercalares verklaard, die bepaaldelijk voor den koorzang moeten dienen: ‘a choro recinendus’ heet het in 1544, en in 1554 wordt de muziek er bij gegeven. Of dit een en ander steeds zoo gebleven is, kan men betwijfelen. Vele van de gedichten schijnen om vorm of inhoud minder voor zang geschikt; het is zeer wel mogelijk dat vaak het hoofdgedicht niet gezongen werd, maar wel de daarachter geplaatste Ode ecclesiastica en de versus intercalaris.

Ook over de rectoren geven de gedichten ons eenig naricht. Slaan we ter Gouw (dl. V bl. 221) op, dan zien we dat Cornelius Crocus 16 Maart 1544 Rector aan de Oude zijde is geworden; de Ode Sacra onder n^o. 1 beschreven, is dus zijne eerste. Godefridus Berganus in den catalogus van le Long als maker van de Ode van 1548 opgegeven, moet wel dezelfde zijn, dien ter Gouw Mr. Govert van Muskeezel. noemt, maar dan is òf het jaartal in den catalogus onjuist, òf hij is eerder Rector geworden dan 1 Febr. 1549. Petrus Vlotinus, door ter Gouw genoemd Pieter Hendriksz. Vloots, Vloets of Vloits, was van 1544 tot 1553 rector aan de Nieuwe zijde. Hij werd 1 Aug. 1553 door Cornelis van Egmond opgevolgd; deze was, zooals het carmen van zijn eerste ambtsjaar ons leert, van Egmond aan zee afkomstig. Ioannes Nivenius, die in 1556 als rector aftrad of afgedankt werd, vinden we terug in de opdracht van 1565; hij is dan ‘Sacrarum virginum praefectus apud Trajectenses in Bethleem.’

C.P. Burger Jr.