Het Boek. Jaargang 1

[p. 257]

Varia.

Uit de ‘Ghemeene seyndtbrieven’.

I. Een ‘huyleplaen’ volgens Ter Gouw.

De Amsterdamsche Universiteits-bibliotheek is sinds enkele jaren de gelukkige bezitster van een bandje dat twee merkwaardige oude boekjes omsluit, ‘Den utersten wille van Lowijs Porquin, tot Amstelredam, gedr. bij Herman Jansz. Muller, 1590’ en de ‘Ghemeene Seyndtbrieven’ van H. Jacobi ‘tot Aemstelredam, gedr. by Ewout Cornelisz. Muller, anno 1597.’ Het bandje is achtereenvolgens eigendom geweest van J. Koning, J. van Lennep, J.I. Doedes en J.L. Beijers. Hieruit blijkt reeds dat het niet onopgemerkt is gebleven; het heeft sinds jaren bij boekenliefhebbers en oudheidminnaars belangstelling gewekt. De beide boekjes hadden natuurlijk recht op eene plaats in ‘de Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw’; het eerste is daar dan ook beschreven door E.W. Moes (dl. I blz. 313), toen het nog eigendom van den heer Beijers was, het tweede is later door mij beschreven (dl. IV blz. 144), toen het reeds in onze Amsterdamsche verzameling was opgenomen. Eene tamelijk uitvoerige beschrijving en bespreking van de Ghemeene Seyndtbrieven heeft Ter Gouw jaren geleden gegeven in zijne ‘Kijkjes in de oude schoolwereld.’ Hij wist over zulke oude schoolboekjes alleraardigst te vertellen, maar wat in zijne meedeelingen juist is, en wat hij er zelf tot aanvulling bij gefantaseerd heeft, is voor den lezer niet gemakkelijk te onderscheiden. Een aardig voorbeeld hiervan biedt het letterraadsel op het laatste blad van de Seyndtbrieven, dat door Ter Gouw is afgedrukt, en dat ik ook hier laat volgen.

Wat gaepstu op dese Letteren die hieronder staen,

Cont ghy die niet lesen segt huyle plaen, Soo wilt noch een wijl tijts schoole gaen.

V	T	S	P	S	T	V
T	S	P	E	P	S	T
S	P	E	A	E	P	S
P	E	A	G	A	E	P
E	A	G	T	G	A	E
A	G	T	A	T	G	A
G	T	A	W	A	T	G
A	G	T	A	T	G	A
E	A	G	T	G	A	E
P	E	A	G	A	E	P
S	P	E	A	E	P	S
T	S	P	E	P	S	T
V	T	S	P	S	T	V
Het mach wel een gapert wesen
Die dit siet en niet can lesen.

Het raadsel zelf is niet heel moeilijk; ieder ziet dadelijk dat men van de middelste letter beginnende altijd de drie eerste woorden van het bovenstaande versje te lezen krijgt. Dit versje zelf geeft een lastiger raadsel: wat beteekenen de drie laatste woorden van de tweede regel? Ik heb het aan meer dan een kenner van de Nederlandsche letteren laten zien, en veelal een ‘ik weet het niet’ tot antwoord gekregen. Bij Ter Gouw komt zoo iets niet op; hij geeft de oplossing zonder een zweem van twijfel. Hij wijzigt daartoe woordindeeling en interpunctie eerst willekeurig:

Cont ghij die niet lesen? segt huyleplaen!

Zoo luiden de woorden bij hem, en voorts schrijft hij:

‘'t Schijnt een moeijelijk proefstuk te zijn, dat menigeen op tranen te staan kwam: immers de proeveling wordt reeds bij voorraad als “huyleplaen” betiteld. Wat beduidt dat woord? Plaen is een oud woord, dat bij ons reeds is gestorven, maar welks broeders of neven bij onze naburen nog in leven zijn: Eng.

[p. 258]

plain, Fr. plaindre. Zoodat huyleplaen een armen drommel beteekent,

Die onder bittren tranenvloed
Zijn jammerklachten hooren doet.’

Dan beschrijft hij hoe in een 18^e-eeuwsche uitgaaf van de zendbrieven heel wat van het oude gewijzigd is: ‘de huyleplaen is ook verdwenen, omdat de 18^e-eeuwer 't woord niet meer begreep; hij heeft er van gemaakt:

Kund gij die niet lezen, ik zegg' uw' plaan,
Zoo wilt nog een wijle tijds ter schole gaan.

Hier is plaan een bijwoord, dat ronduit, onbewimpeld, beteekent.’

Mij dunkt, ieder die eenigszins vertrouwd is met 16^e-eeuwsch Nederlandsch en zich niet door de zekerheid van den 19^e-eeuwschen schoolmeester laat overbluffen, zal hier den 18^e-eeuwer bijspringen en in plaen het bekende bijwoord zien. Ter Gouw brengt voor het door hem uitgevonden huyleplaen geen enkel bewijs bij; de aangehaalde fransche en engelsche woorden hebben er al heel weinig mee te maken. En die arme drommel met zijn tranenvloed is ook wat de beteekenis betreft, hier in 't geheel niet op zijn plaats. De man, die het niet kan lezen is een gapert, een domoor, en kan niet voor een huilebalk, misschien wel voor een uil, een huyle zijn uitgescholden. Dit laatste is een inval van Dr. P. Leendertz aan wien ik het raadseltje vertoonde, en het schijnt mij werkelijk eene juistere oplossing te geven.

II. Een boekwinkel-raadsel.

Twee verschillende achttiende-eeuwsche uitgaven van de Zendbrieven liggen, behalve het oude boekje, hier voor mij, een van 1735, bij Isaac van der Putten, op 't water in de Lootsman te Amsterdam, zonder auteursnaam uitgegeven, die nog veel overeenkomst met het werk van Jacobi heeft, en aan het slot ook het Gapert-raadsel geeft met de door Ter Gouw vermelde wijziging. Dan de Gemeene zend-brieven van B. Hakvoord, 12^e druk, bij Joannes Kannewet 1776, ook wel in zijn oorsprong hetzelfde oude boekje - de titel reeds laat hieromtrent geen twijfel - maar toch in bijzonderheden zeer belangrijk gewijzigd. Het letterspelletje van den Gapert is hier verdwenen, het boekje wordt besloten met acht ‘leerzame en stigtelijke Raedzelen, in Rijm voorgesteld en verklaard door Jan van der Veen.’ Het laatste van deze raadsels meen ik wegens het onderwerp aan de lezers van het Boek te moeten mededeelen:

Het VIII. Raadsel.

'k Zag er vele zonder zonden,

Zo gesloten als gebonden,

Daar was druk in overvloed,

Yder denk in zijn gemoed,

Wat het is te zijn in banden,

Daar geen uitkomst is voorhanden.

Liever in de voog'len zank,

Als te zyn in naau bedwank.

Uitlegging.

Een winkel van verscheide BOEKEN
Dewelk de goede Lezers zoeken,
Daar is druk zo groot als klein,
En den druk is daer gemein:
Ook veel Boeken daer bevonden
In verscheiden band gebonden,
Als men daar gemeenlyk ziet,
Wat behoeft 'er meer bedied?
Zo van kleinen als van groten,
Zo met banden als met sloten,
Ook van alderleye Prent,
Boekemaken heeft geen

ENDT.

III. Het boekdrukkersvak als levensroepinq.

Teruggaande tot de Gemeene Zendbrieven van 1735, vind ik den onderstaanden brief, die mij ook voor onze lezers belangwekkend schijnt.

‘Een Zoon Volleerd zijnde, begeert

[p. 259]

een Steyl van Leven aan te Vaarden.

Seer Beminde Vader, ik gebiede mij t' uwaarts, en bidde u ootmoedelyken, dat u believe te letten dat ik eenige konst of Ambacht mochte leeren, daar ik myn kost eerlyk mede kan winnen: alzo ik nu redelyk wel geleerd ben in 't Latyn, Francoys, Rekenen, Cyffereren, Boekhouden, en in alle deugden en Godvruchtigheid en wezen, daar ik uliede hertelyk voor bedanke, dat gy geen kosten noch moeyte gespaard hebt. Ik bidde onze lieve Heere dat hy 't u in der Eeuwigheid vergelden wil. Myn sin sou wel strekken om een Boekdrukker te werden; want ik seer grote vermakelikheid hebbe in het Setten van de Letteren: En om dat myn sinlikheid daar meest toe strekt, so schynd 't wel dat my God daar toe beroepen heeft. Daarom lieve Vader, dunkt het u geraden te wezen, so soude ik my daartoe gaarn begeven.

Deze brief komt ook reeds voor in het boekje van Jacobi, maar daar is het niet het boekdrukkersvak dat den zoon aantrekt; zijn zin strekt om Apotheker te worden, omdat hij groote vermakelijkheid heeft in 't harbariseeren.

IV. Een oud gedichtje.

Eindelijk mag hier nog een gedichtje volgen uit de oude Seyndtbrieven van Jacobi, als een voorbeeld, van de poezie uit eenevroegere periode die daar onder de ‘notabile dinghen’ bewaard is. Moes heeft in ‘De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de 16e eeuw’ (dl. I bl. 93) uit een van de oudste Amsterdamsche drukjes ‘een niet onbevallig gedichtje, als een aardige proeve van geestelijke poëzie’ meegedeeld. Het scheen niet algemeen bekend te zijn, ten minste in eene beoordeeling van het werk van Moes van katholieke zijde werd het als een kleine maar niet waardelooze aanwinst van onze kennis op dit gebied, overgenomen. Het is ontleend aan het ongedateerde devote boecxken ‘Hoemen den barch van Calvarien opclimmen sal’, dat als eenige bekende druk van Cornelis van Pepinghen in de Haarlemsche stads-bibliotheek wordt bewaard. Bij Jacobi vind ik het terug, eenigszins vermeerderd: 26 regels in plaats van 18. Het luidt bij hem aldus:

Lijden is dat beste goet
Dat Godt zijne kinderen doet.
Lijden is die wech des Heeren
Salich zijnse diet wel hanteren.
Lijden leert ons ghevoelen die bitterheden
Die Jesus om onsent willen heeft gheleden.
Lijden maeckt ons Christo ghelijck
Die voor ons gheleden heeft vriendelijck.
Lijden vereenicht ons met Gode
Die by ons is altyt in noode.
Lijden is meer van Godt ontfaen
Dan groote wercken en deuchden ghedaen.
Lijden leert ons veel saken ontvlieden
Daer sonden door mochten gheschieden.
Lijden suyvert der Zielen wonden
En gheneest dat herte van alle sonden.
Lijden is een goede Medecijn
Om te verdrijven die helsche pijn.
Lijden is vanden vyanden seer ontsien
Die altoos vanden Cruyce vlien.
Lijden is der zielen troost
Want hy wt lijden worde verlost.
Lijden verhaelt den verlooren tijt,
Zijt blijde wanneer ghy in lijden zijt.
En denckt om des lijdens loon,
Wildy verdienen des lijdens Croon.

B.