De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 101]

Nieuws

Zeldzame atlas verworven door de Universiteit van Amsterdam

Vanwege de kostbaarheid van de afzonderlijke kaarten zijn atlassen uit de zeventiende en achttiende eeuw vaak uit elkaar gehaald. Op 19 mei 2016 verwierven de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam op een Duitse veiling een atlas uit 1714, die nagenoeg intact is gebleven: een Nova totius geographica telluris projectio, gedrukt door Gerard Valk en zijn zoon Leonard, kaarten- en globemakers te Amsterdam. Dit boek bevat 47 van de 50 oorspronkelijke kaarten. Die van Europa, Midden-Europa en Westfalen waren door gebruik zo versleten dat ze al in de achttiende eeuw zijn vervangen door kaarten van Duitse origine. Verder zijn veertien kaarten toegevoegd, ook van Duitse herkomst. Van deze in Amsterdam vervaardigde atlas was tot nog toe geen enkel voorbeeld in Nederland voorhanden. Er is maar één ander exemplaar bekend, dat wordt bewaard in de Zentralbibliothek te Zürich.

Gerard Valk (1652-1726) kan worden beschouwd als erfgenaam van Hondius en Janssonius, kaartenmakers uit de gloriejaren van het Amsterdamse kaartbedrijf Hij begon zijn loopbaan als leerling van de graveur Abraham Bloteling, wiens zus hij huwde. Na een verblijf in Londen vestigde hij zich in 1679 in Amsterdam en begon met het maken en uitgeven van portretten en topografische prenten, meestal samen met Petrus Schenk (1661-1711). In 1694 kochten zij samen de koperplaten van de atlassen van Johannes Janssonius. Met deze platen stelde Valk nieuwe atlassen samen, aangevuld met eigen werk.

Zulke atlassen zijn zeldzaam, omdat ze gesloopt werden (en worden, helaas!) om de kaarten los te kunnen verkopen. Van de vier verschillende atlassen met gedrukte kaartenlijst (resp. 25, 50,75 en 100 kaarten), die vader en zoon Valk maakten, zijn thans, voor zover bekend, in totaal slechts acht exemplaren bewaard gebleven - waarvan nu twee in Amsterdam. Er is ook een aantal Valk-atlassen zonder gedrukte kaartenlijst bekend. Deze zeldzame gelegenheid om een gehele atlas te kopen werd door de Bijzondere Collecties aangegrepen. Des te meer omdat ze ook een Valk-editie met 75 kaarten bezitten, óók het enige exemplaar in Nederland. De nieuwe aanwinst vormt daarop een mooie aanvulling.

Al voorafgaand aan de veiling was bekend dat de atlas sporen bevatte van intensief gebruik, maar pas na de verwerving bleek hoezeer ze kenmerkend zijn voor dit exemplaar. Oneerbiedig gezegd lijkt het erop dat de blanco keerzijden van tientallen kaarten zijn gebruikt als... kladblok. Ze bevatten schrijfoefeningen, tientallen sommetjes en eveneens talrijke schetsjes van - zo te zien - plattegronden van huizen en gebouwen. Puur door het gebruik zijn de onderste hoeken van de bladzijden gesleten, op sommige delen van het boekblok is vettigheid zichtbaar als overblijfsel van jaren- en jarenlang intensief gebruik. Door hoeveel handen het boek is gegaan, en waar en wanneer de gebruikssporen zijn ontstaan, is iets waar we slechts naar kunnen gissen. En de atlas roept meer vragen op. Wie was ‘Güstav v. F.W.’, wiens stempel voorin het boek staat? In welke context ontstonden de aantekeningen, op een drietal plaatsen in de atlas, van de heer Chartier, in 1796 luitenant-commandant van de 5de éscouade d'artillerie van de 116^de brigade (Düsseldorf) van de Franse Republiek? Beantwoording van vragen als deze vergt tijd en onderzoek. Maar de nieuwsgierigheid prikkelen ze nu al, in hoge mate.

Frontispice van de Valk-Atlas uit 1714 - zelfs daar met gebruikssporen.

De atlas is als boek, juist door het intensieve gebruik, een tot de verbeelding sprekende aanwinst. Er is met deze atlas ‘gewerkt’, wat hem interessanter maakt dan kostelijke, kolossale, in perkament gebonden prachtwerken, die zonder kwetsuren de eeuwen doorstaan hebben, maar door niemand werkelijk zijn gebruikt. Dit exemplaar van Valks atlas uit 1714 is een authentiek en levendig document, dat je in contact brengt met een historische realiteit. Het stemt tot dankbaarheid dat het Amsterdams Universiteitsfonds en de Vereniging Rembrandt de Bijzondere Collecties in staat hebben gesteld deze unieke atlas te verwerven. Op zo kort mogelijke termijn zal deze ter beschikking komen voor het publiek, voor onderzoeken cultuurbeleving. (Reinder Storm)

Voor de liefhebber van de KVB

Chris Schriks, oud-directeur van de Walburg Pers in Zutphen, promoveerde in 2004 op Het kopijrecht en nadien verschenen van zijn hand meer publicaties over deze materie. Eerder, van 1996 tot 2002, was hij voorzitter van de Bibliotheek Commissie van de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak (KVB). In die hoedanigheid was hij titulair bibliothecaris van haar bibliotheek annex archief, ondergebracht bij de Bijzondere Collecties van de UvA. In De Boekenwereld 33/1 verschijnt een artikel van zijn hand over de geschiedenis van de ‘Vereenigingsbibliotheek’, dat wil zeggen de bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, de voorloper van de KVB.

Toen hij bezig was met zijn promotieonderzoek, heeft hij fotokopieën gemaakt van honderden brieven van uitgevers, boekverkopers en bestuurders van de Vereeniging, van haar jaarverslagen en van artikelen in het Nieuwsblad voor den Boekhandel en het Jaarboekje voor den Boekhandel, etc. - bij elkaar een verzameling van zo'n zeventig ordners. Aangevuld met een verzameling boeken van negentiende-eeuwse auteurs die zich met het kopijrecht hebben beziggehouden. Om ruimtebesparende redenen is hij gedwongen van deze collectie af te zien. Onderzoekers die geïnteresseerd zijn in het onderwerp kunnen het materiaal gratis overnemen. Via [e-mail] kunnen gegadigden zich melden. (Sytze van der Veen)

‘Artists & others’ in de Grolier Club in New York

Van 31 mei tot en met 30 juli was in de Grolier Club te New York de tentoonstelling ‘Artists & others. The imaginative French book in the 21st Century’ te zien. De boeken, afkomstig uit de Collectie Koopman van de Koninklijke Bibliotheek, gaven een beeld van het bijzondere moderne Franse boek. De drukbezochte officiële opening was een feestelijke gebeurtenis. De Grolier Club in New York is het meest exclusieve internationale genootschap van bibliofielen ter wereld en

[p. 102]

de oudste vereniging van verzamelaars in de Verenigde Staten. Een tentoonstelling in de Grolier Club geldt als bijzonder prestigieus en de catalogi hebben een blijvende waarde om inhoud en vormgeving. Er is geen Nederlandse openbare collectie of bibliotheek die ooit eerder in de Grolier Club heeft geëxposeerd.

Ets van Antoni Tàpies in Salah Stétié, Bois des cerfs, Montpellier, Fata Morgana, 2003.

Nacho Gallardo, bijdrage aan Alchimie du verbe. Assembling Berkeley (CA), The Codex Foundation, 2015. Deze verzameldoos bevat bijdragen van 26 kunstenaars.

De tentoonstelling maakte eerder de indruk van een tentoonstelling van moderne kunst dan van boeken. Dat was ook de opzet. De show legde de nadruk op de kunst, de typografie en de moderniteit van de boeken en deze opzet viel prima in de smaak. De boeken waren ingedeeld naar thema's in de hedendaagse kunst: ‘Globalism’, ‘Politics & society’ (geweld, ecologie, anarchisme), ‘Bodily integrity’ (feminisme, privacy, dood), ‘Craft’ (handwerk, oude versus moderne druktechnieken, creativiteit), ‘Fluidity of traditions’ (genre-overschrijdende werken). Ook waren er boeken die bezoekers in handen konden nemen en toonden twee video's hoe zulke boeken gemaakt worden.

De inrichting had maanden voorbereiding gekost. Een eerste selectie was gemaakt door het team dat de bijbehorende boekuitgave maakte: Paul van Capelleveen (conservator), Clemens de Wolf (redacteur), Jos Uljee (fotograaf) en Huug Schipper (ontwerper). Op basis hiervan maakten Paul en Sophie Ham vervolgens de tentoonstelling. Het boek is verschenen bij Vantilt, in een groot formaat en met een aantrekkelijke moderne vormgeving: Artists & others. The imaginative French book in the 21st Century. Koopman Collection, National Library of the Netherlands. Het is alleen verkrijgbaar in het Engels en behandelt veel meer dan de 72 boeken die in de tentoonstelling te zien waren, namelijk 220 boeken van meer dan 100 kunstenaars, auteurs, drukkers en uitgevers.

In samenhang met de expositie vonden in New York verschillende evenementen plaats - lezingen, rondleidingen en discussieavonden - die goed werden bezocht en veel bijval oogsten. De ‘round tables’ heetten ‘Books crossing borders’ en behandelden ‘The changing identity of the artist's book’ (voorzitter Ruth Rogers, curator Wellesley College) en ‘The migration of French artists' books to the USA.’ (geleid door Jane Siegel, Columbia University). Er waren kunstenaars en curatoren uit Frankrijk en Amerika bij betrokken. Na afloop was er steeds gelegenheid om met kunstenaars hun boeken door te bladeren.

De eerste Arabische onafhankelijkheids-verklaring door sjerief Husayn ibn Ali, heerser van Mekka, juni 1916. Universitaire Bibliotheken Leiden.

De tentoonstelling en evenementen hadden het beoogde effect: ze maakten indruk op het publiek, ze toonden op een heldere manier wat er gaande is in het hedendaagse bijzondere boek, ze droegen bij aan het prestige van de KB en in een internationaal netwerk werd enthousiast over dit alles gesproken, getwitterd, gefacebookt en geblogd. Opvallend was bovendien dat alle bijeenkomsten voor Grolier Clubbegrippen veel en steeds weer andere positieve (ook veel jongere) bezoekers trokken. ‘Artists & others’ was zonder twijfel de modernste boekententoonstelling in New York sedert lange tijd. De show zal waarschijnlijk te zien zijn in Den Haag (Museum Meermanno) en een nieuwe tentoonstelling zal in Parijs in samenwerking met de Bibliothèque nationale de France worden georganiseerd. (Paul van Capelleveen)

Mekka, Medina en Djeddah in Leiden

Elk jaar maken meer dan drie miljoen islamitische pelgrims zich op om de gang naar Mekka te maken. De bijbehorende rituelen spelen zich af binnen het tijdsbestek van enkele dagen. Dat vergt een strakke regie, die in handen is van de regering van Saoedi-Arabië. De logistiek van de Hadj (pelgrimage) is duizelingwekkend, met enorme hotels die bijna tegen de Kaäba aangebouwd worden, een reusachtig tentenkamp buiten Mekka, lokaal vervoer, catering, gezondheidszorg en ordehandhaving. Enkele jaren geleden werden de religieuze, spirituele én organisatorische aspecten van de Hadj belicht in de grote tentoonstelling Verlangen naar Mekka in het Museum Volkenkunde in Leiden.

[p. 103]

Conservator was Luitgard Mols, nu een zelfstandig gevestigde expert op het gebied van de islamitische kunst.

Aan het eind van de negentiende eeuw was het allemaal niet zo massaal, met hooguit enkele honderdduizenden pelgrims per jaar. Maar de aantallen groeiden snel, vooral na de introductie van de stoomvaart. Via een koloniale omweg was Nederland intensief bij de Hadj betrokken omdat het verantwoordelijk was voor de pelgrims uit Nederlands-Indië. In Djeddah was een Nederlands consulaat dat toezicht hield op de komende en gaande Indonesiërs en jaarlijks werd er gerapporteerd aan Den Haag en Batavia. Door de behoefte om informatie te verzamelen over het Heilige Land van de islam, uit persoonlijke belangstelling of misschien ook wel omdat er buiten het pelgrimsseizoen weinig anders te doen was, brachten Nederlandse consuls aanzienlijke collecties bijeen: boeken en kranten, foto's, dagelijkse gebruiksvoorwerpen en kleding. De bekende islamoloog Christiaan Snouck Hurgronje, die in 1884-1885 Djeddah en Mekka bezocht, verzamelde zelf, maar was toch grotendeels afhankelijk van de diensten van het consulaat. En niets van dit alles had tot stand kunnen komen zonder de hulp, bemiddeling en initiatief van lokale moslims, onder wie zowel Arabieren als Indonesiërs. Zoals gebruikelijk is hun bijdrage onder het vloerkleed van de vaderlandse geschiedenis geveegd. De verzamelde objecten vonden hun weg naar Leiden: al het ‘papier’ ging naar de Universiteit, de voorwerpen naar het Museum Volkenkunde. In 1950 werd het Nederlandse consulaat overgedragen aan de jonge Republiek Indonesië en daarmee eindigde de bemoeienis van de Nederlanders.

Arnoud Vrolijk, conservator bij de Universitaire Bibliotheken Leiden, heeft nu samen met Luitgard Mols een selectie gemaakt van de mooiste en interessantste stukken. Daaronder zijn oude Koranfragmenten op perkament en miniaturen van Mekka of het graf van Mohammed in Medina, maar ook de waterkruiken die gebruikt werden voor het opvangen van water uit de heilige bron Zemzem, keukengerei van beschilderd hout, metaal of aardewerk, en de kleurige jassen, broeken en sandalen die geschikt waren voor het snikhete klimaat. Bijna alles is met de uiterste zorg gemaakt, maar juist omdat het heel gewoon was is het ter plaatse verloren gegaan. Oude foto's laten historische huizen met rijk bewerkte balkons zien die plaats hebben moeten maken voor beton en asfalt. In Leiden is het materiaal in een ‘tijdscapsule’ goed bewaard gebleven. Dat gaf de mogelijkheid om met de objecten in de hand te laten zien hoe het westelijke Arabisch Schiereiland veranderd is van een slaperige buitenpost van het Turkse rijk tot een welvarende provincie in het olierijke koninkrijk Saoedi-Arabië.

Het eindresultaat van dit project verschijnt bij de Leiden University Press: Western Arabia in the Leiden Collections: Traces of a colourful past. Het ontwerp, net zo kleurrijk als de objecten, is van de hand van Jelle Hellinga uit Den Haag. Het boek had nooit gemaakt kunnen worden zonder een genereuze bijdrage van Aramco, de nationale oliemaatschappij van Saoedi-Arabië. Dat is niet alleen een uiting van vrijgevigheid, maar ook van historisch besef en waardering voor de inspanningen van de beide Leidse instellingen om dit erfgoed te behouden. (Arnoud Vrolijk)

Palmyra in Deventer

In Museum De Waag in Deventer is momenteel de tentoonstelling ‘Palmyra, Stad van Duizend Zuilen’ te zien. De tentoonstelling toont de Syrische stad door de eeuwen heen, van haar ‘ontdekking’ in de late zeventiende eeuw tot de recente dramatische gebeurtenissen die haar een wereldwijde bekendheid hebben gegeven: de verwoestingen die er werden aangericht door de fundamentalistische terreurgroep Islamitische Staat. De gebeurtenissen in het heden waren de aanleiding voor de tentoonstelling, de eigenlijke reden lag verder terug in het verleden.

Gerard Hofstede van Essen, ‘Gezicht op Palmyra’ (1693). Allard Pierson Museum, Amsterdam.

Cornelis de Bruyn publiceerde in 1698 zijn Reizen door de vermaardste Deelen van Klein Asia [...] Egypten, Syrienx en Palestina, met deze uitklapprent van Palmyra. Het is duidelijk te zien dat hij die niet maakte in Palmyra, maar in Deventer.

Garrelt Verhoeven, voormalig redacteur van De Boekenwereld, is sinds begin dit jaar directeur van Museum De Waag. Toen hem bij zijn aantreden werd gevraagd of hij ideeën had voor een mogelijke tentoonstelling, kwam hij spontaan aanzetten met Palmyra. Uit zijn vroegere werkkring bij de Bijzondere Collecties van de UvA, onder hetzelfde dak als het Allard Pierson Museum voor archeologie, kende hij namelijk het magnifieke gezicht op Palmyra, een kolossaal schilderij van 430 bij 90 cm. Dit schilderij bevindt zich in de collectie van het Allard Pierson, maar heeft zijn wortels in Deventer.

In 1693 gaf Gisbert Cuper (1644-1716), burgemeester van Deventer, aan de schilder Gerard Hofstede van Essen opdracht deze veduta van de ruïnes te maken, op basis van tekeningen uit 1691 van een Britse expeditie naar de stad. Cuper, eerder hoogleraar aan en rector van het Deventer Athenaeum, had een passie voor de Oudheid. In 1694 arriveerde het buitensporige schilderij in zijn woonhuis aan het Grote Kerkhof, waar het in de gang werd opgehangen. Na zijn dood belandde het in de collectie van Gerard van Papenbroeck, die werd geschonken aan het Athenaeum Illustre van Amsterdam, de voorloper van de UvA. En zo kwam het uiteindelijk terecht in het Allard Pierson, onderdeel van de UvA.

Ter gelegenheid van de tentoonstelling is het schilderij na drie eeuwen tijdelijk teruggekeerd naar de stad van de in 1716 overleden Cuper. De geleerde burgemeester wordt dit jaar herdacht - zie ook het signalement in de boekenrubriek van Catherine Bolkesteins boek over hem. Het gezicht op Palmyra is de blikvanger van de tentoonstelling, maar de Stad van de Duizend Zuilen heeft even zovele gezichten. Te zien zijn talrijke archeologische vondsten en portretten van archeologen die de afgelopen eeuwen Palmyra hebben bestudeerd. De laatste van hen is Kaled al-Asaad, die op 18 augustus 2015 door IS werd vermoord.

En als u toch in Deventer bent, brengt u dan ook even een bezoek aan het Stadhuis, op loopafstand van het De Waag. Daar is tot 5 februari 2017 het schilderij ‘Het laatste avondmaal’ te zien, niet van Johannes Vermeer, maar van Han van Meegeren (1889-1947). De meester-vervalser was namelijk afkomstig uit Deventer en dit schilderij - een van zijn acht grote vervalsingen - is onlangs aan de stad geschonken. Een echte Van Meegeren. (Sytze van der Veen)