De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 78]

Jan Struys in Azië
Kees Boterbloem

Jan Jansz Struys, Drie aanmerkelijke en seer rampspoedige reysen door Italien, Griekenlandt, Lijflandt, Moscovien, Tartarijen, Meden, Persien, Oost-Indien, Japan [...], Amsterdam 1676. De titelprent vermeldt een andere titel: Voyagien door Moscovien, Tartaryen, Oostindien en andre deelen der Werelt, en een ander jaartal: 1677.

[p. 79]

In 1676 verzorgden de Amsterdamse boekhandelaren Jacob van Meurs en Johannes van Someren de uitgave van Drie aanmerkelijke en zeer rampspoedige Reysen, volgens de titelpagina geschreven door Jan Jansz Struys (1630-1694). Een groot deel van dit ooit vermaarde werk - tot het midden van de achttiende eeuw verschenen talrijke edities, niet alleen in het Nederlands, maar ook in het Frans en Engels - is gewijd aan Azië.¹ Ondanks het prominente vertoon van Struys' naam als auteur is het hoogst onwaarschijnlijk dat hij verantwoordelijk was voor de beschrijving en het beeld van het zeventiende-eeuwse Azië in dit boek. Al eerder heb ik enige malen betoogd dat alleen met enige zekerheid het derde deel van Reysen mag worden gezien als een bij tijd en wijle authentiek relaas over Azië, gebaseerd op de ervaringen van de varensgezel en zeilmaker Jan Struys.²

‘Zee kaert verthonende de Caspische Zee en de inleggende Eylande [...], getekent door Jan Jansen Struys int jaer 1668’. Sommige toponiemen zijn Engelstalig - ‘Gulf of Giran’, ‘Mount Ararat’ - wat doet vermoeden dat de kaart is gemaakt door een Engelsman, bijvoorbeeld Struys' metgezel David Butler.

1 Jan Jansz Struys, Drie aanmerkelijke en seer rampspoedige reysen, door Italien, Griekenlandt, Lijflandt, Moscovien, Tartarijen, Meden, Persien, Oost-Indien, Japan, en verscheyden andere Gewesten [...], Amsterdam, Jacob van Meurs en Johannes van Someren, 1676 [voortaan aangehaald als Reysen]. De titelprent vermeldt een andere titel: Voyagien door Moscovien, Tartaryen, Oostindien en andre deelen der Werelt, en een ander jaartal: 1677.

2 Kees Boterbloem, The fiction and reality of Jan Struys: a seventeenth-century Dutch globetrotter, Basingstoke 2008, p. 141-149; idem, ‘Met een beschaafder Penne... The making of Drie aanmerkelijke en seer rampspoedige reysen: a case of early-modern ghostwriting’, Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 15 (2008), p. 34-50; idem, ‘The genesis of Jan Struys's Perillous Voyages and the business of the book trade in the Dutch Republic’, Publications of the Bibliographical Society of America 1 (2008), p. 5-28.

Kaspische Zee

Jammer genoeg hebben we dus niet te maken met een egodocument van iemand uit de lagere stand, een genre dat hoogst zeldzaam is.³ De eerste twee delen en zelfs een flink stuk van het derde deel zijn geplagieerd van boeken als dat van Adam Olearius over Rusland en Iran en dat van Étienne de Flacourt over Madagascar.⁴ Hetzelfde geldt voor de beschrijvingen van Thailand en Taiwan.⁵ Het relaas over Struys' gevangenneming door de Turken tijdens de Venetiaans-Turkse oorlog van het midden van de zeventiende eeuw is levendig, wat wellicht op een eigen herinnering wijst. De auteur vertelt echter vrijwel niets over het Ottomaanse rijk of over de levensomstandigheden van Turkse galeislaven.⁶ Bovendien zijn de gravures van Aziaten en Aziatische taferelen nogal clichématig, zoals de afbeeldingen bij dit artikel laten zien. Een opmerkelijke uitzondering daarop is de kaart van de Kaspische Zee, die in het boek is opgenomen. De verhoudingen van deze binnenzee zijn redelijk goed afgebeeld, met een lengte van noord naar zuid die veel groter is dan de breedte van oost naar west. Dit waarheidsgetrouwe kaartbeeld wijkt af van dat op andere kaarten

3 Rudolf Dekker, ‘Dutch travel journals from the sixteenth to the early nineteenth centuries’, Lias. Sources and Documents Relating to the Early Modern History of Ideas 22 (1995). p. 277-300; idem, ‘Van Grand Tour tot treur- en sukkelreis: Nederlandse reisverslagen van de 16e tot begin 19e eeuw’, Opossum 13-14 (1994). p. 8-24; R.M. Dekker, R. Lindeman, Y. Scherf (red.), Egodocumenten van Noord-Nederlanders uit de zestiende tot begin negentiende eeuw. Een chronologische lijst, Haarlem 1993.

4 Étienne de Flacourt, Histoire de la grande isle Madagascar, bezorgd door C. Allibert, Parijs 1995 (origineel: Parijs 1661); Adam Olearius, Beschrijvingh vande nieuwe Parciaensche, ofte orientaelsche reyse [...], vertaald door Dirck van Wageninge, Amsterdam 1651. Het werk van Olearius was oorspronkelijk in het Duits verschenen in 1647.

5 In het geval van Taiwan hebben we misschien te maken met zelfplagiaat, zie Boterbloem, Fiction and reality, o.c. noot 2, p. 14.

6 Reysen, p. 83-7; Boterbloem, Fiction and reality, o.c. noot 2, p. 21-26.

[p. 80]

uit de zestiende en zeventiende eeuw, die de Kaspische Zee gewoonlijk tonen in de vorm van een pompoen of een pannenkoek. Tien jaar later, in 1687, zou de Amsterdamse regent Nicolaes Witsen (1641-17171) op zijn befaamde kaart van Tartarije de Kaspische Zee minder accuraat afbeelden dan in Reysen.⁷ Dat wijst er misschien op dat Witsen geen hoge dunk had van Struys' betrouwbaarheid, want hij kende diens werk. In de tweede druk van zijn boek over de zeevaart (1690) verweet Witsen hem dat hij een kletsverhaal over zijn vermogen om onzinkbare schepen te bouwen had rondgebazuind.⁸

In ieder geval is het jammer dat Witsen de kaart van de Kaspische Zee uit de Reysen niet heeft gebruikt. Evenals bepaalde stukken tekst in het derde deel lijkt die kaart een oorspronkelijke bijdrage, al is het onwaarschijnlijk dat deze door Struys zelf is getekend: hij had grote moeite met schrijven en was zeker geen kaartenmaker. Het ligt meer voor de hand dat een van zijn metgezellen bedreven was in deze materie, bijvoorbeeld kapitein David Butler, wiens lange epistel over de kozakkenopstand van Stenka Razin in Reysen is opgenomen.⁹ Hoe dan ook, de kaart van de Kaspische Zee representeert een breuk met een cartografische traditie die teruggaat op de Oudheid. Op basis van stelselmatig bij elkaar gesprokkelde gegevens werd dit deel van Azië voor het eerst redelijk betrouwbaar in kaart gebracht.

onder
‘'t Konincklycke Hof van Persien in Isphahan’. Het hoge en brede gebouw naast de toren is de ‘Hollantse logie’.

‘'t Verbranden en ombrengen van veel voornaame Edelen in Siam’. De passages in Struys' boek over Siam (Thailand) zijn grotendeels overgenomen uit een verslag van de VOC-dienaar Cornelis van Nijenrode.

7 De kaart van Witsen is gemakkelijk op www te vinden. Een gedrukte afbeelding in Nikolaas Vitsen, Severnaja i vostotsjnaja Tartarija, deel 3: Naoetsjnyje materialy, red. N.P. Kopaneva en Bruno Naarden, Amsterdam 2010, p. 50-51. Op basis van gegevens die hij verzamelde op zijn reis naar Rusland in 1664 en 1665 tekende Witsen een weinig accurate kaart van de Kaspische Zee, die is toegevoegd aan zijn reisjournaal; zie Th. Locher en P. de Buck (red.), Moskovische Reyse, 1664-1665, deel 3, Aentekeningen, Den Haag 1967.

8 N. Witsen, Architectura novalis et Regimen Nauticum. Ofte Aaloude en Hedendaagsche Scheeps-Bouw en Bestier, Amsterdam 1690, p. 198-199.

9 Een geannoteerde hertaling van Butlers brief in Jan Struys, Rampspoedige reizen door Rusland en Perzië in de zeventiende eeuw, red. Kees Boterbloem, Amsterdam 2014, p. 167-197.

[p. 81]

Olfert Dapper

Ook al zijn vele teksten over Azië in Reysen geplagieerd, ze zijn toch interessant omdat ze het toenmalige Nederlandse beeld van Azië weerspiegelen. Nauwkeuriger gezegd, het beeld van de kleine groep mensen die voldoende tijd, geld en opleiding hadden om zulke boeken te lezen.¹⁰ Zij vormden het publiek van de Reysen, terwijl de eigenlijke auteur waarschijnlijk een broodschrijver was die zich verschool achter Struys. Deze naamloze ghostwriter was uiterst bedreven in het presenteren van geografische en historische informatie aan zijn doelgroep. Enige jaren geleden heb ik de mogelijkheid geopperd dat die broodschrijver Olfert Dapper (1636-1689) is geweest. Dapper was een waarschijnlijk gesjeesde medicijnen-student, die naam had gemaakt met boeken over Amsterdam, Afrika en Azië. Zijn boeken verschenen tussen 1663 en 1672 bij Jacob van Meurs, tevens de uitgever van Struys' Reysen.¹¹

De slavin van een Perzische edelman wordt na een mislukte ontsnappingspoging levend gevild. Links is haar huid met bijbehorende scalp alvast aan de muur gespijkerd.

Dapper had beschermheren onder de regenten, waaronder de Amsterdamse burgemeester Cornelis Witsen en diens zoon Nicolaas, aan wie hij boeken opdroeg.¹² Jammer genoeg had hij in 1672 zijn boek over Azië opgedragen aan Cornelis de Witt, die in datzelfde jaar met zijn broer Johan in Den Haag werd afgeslacht als zondebok voor de rampspoed van de Republiek. Dapper lijkt zich daarna een tijdlang schuil te hebben gehouden en Reysen kan een project zijn geweest dat hem een broodnodig inkomen verschafte. Bovendien lijkt hij - opnieuw - toegang te hebben gekregen tot de archieven van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, ten behoeve van zijn beschrijvingen van gebieden in Azië. Dat is althans een plausibele verklaring voor het eigenaardige verhaal over Thailand in Reysen, dat in belangrijke mate is overgenomen uit een handgeschreven verslag van de VOC-dienaar Cornelis van Nijenrode (ca. 1580-1633).¹³

10 Volgens Bert van Selm was bij een oplage van 1000 exemplaren al sprake van een bestseller (‘“...te bekomen voor een Civielen prijs”. De Nederlandse boekprijs in de zeventiende eeuw als onbekende grootheid’, De zeventiende eeuw 1 (1990), p. 98-116, aldaar p. 103). Een boek als dat van Struys werd gelezen door een paar duizend mensen, een miniem percentage van de ca. twee miljoen Nederlandstaligen in de Lage Landen.

11 O. Dapper, Historische beschryving der stadt Amsterdam, Amsterdam 1663; idem, Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaensche gewesten, Amsterdam 1668; idem, Asia of Naukeurige Beschryving van het Rijk des Grooten Mogols [...], Amsterdam 1672. Een uitvoerige biografie van Dapper bij John E. Wills Jr., ‘Author, Publisher, Patron, World: A Case Study of Old Books and Global Consciousness’, Journal of Early Modern History 13 (2009), p. 375-433. Over Dapper als auteur van de Reysen, zie Boterbloem, ‘Met een beschaafder Penne...’, o.c. noot 2.

12 Marion Peters, ‘Nepotisme, patronage en boekopdrachten bij Nicolaes Witsen (1641-1717), burgemeester van Amsterdam’, Lias 1 (1998), p. 83-134, aldaar p. 108-110, 115-117.

13 Reysen, p. 26-57. C. van N(e)ijenrode, ‘Vertoogh van de Gelegentheijd des Koninrijk van Siam’, Kroniek van het Historisch Genootschap te Utrecht 27 (1872), p. 279-318: vergelijk p. 280-302 daarvan met Reysen, p. 27-44. Van Nijenrodes verslag werd eerder gepubliceerd als ‘Remonstrantie ende verthooninghe der gelegenheijt des coninckrijck van Siam’, Kroniek van het Historisch Genootschap gevestigd te Utrecht 10 [1854], p. 176-91. De bron van het daaropvolgende stuk over Thailand/Siam (Reysen, 44-57) is onduidelijk, zie Boterbloem, Fiction and Reality, o.c. noot 2, p. 13.

Iran/Perzië

Hoe worden Azië en Aziaten opgevoerd in de Reysen? Ik zal dat toelichten aan de hand van Iran, waarvan de uitvoerige beschrijving ten dele oorspronkelijk is. Iran werd toen al bijna twee eeuwen geregeerd door een sjah uit de dynastie van de Safaviden (de reeks van de opeenvolgende vorsten uit dit huis wordt in de Reysen vermeld).¹⁴ De Safavidische sjahs hadden in theorie absolute macht over hun onderdanen, maar evenals elders bleek de macht van de alleenheersers in de praktijk nogal beperkt. Het moeizame transport en de gebrekkige communicatie dwongen hen tot het verlenen van autonomie aan potentaten in gebieden die ver verwijderd waren van hun hoofdstad Isfahan. Regeringstroepen hadden een reis van weken door onherbergzame gebergten en woestijnen nodig om in de grensgebieden te komen. Krachtige heersers beschikten over redelijk veel gezag, zoals sjah Abbas de Grote (1557-1628), die erin slaagde de soennitische Turken te verslaan en Bagdad te veroveren. Na diens dood verminderde de macht van de sjahs en waren zij niet meer in staat hun satrapen in grensgebieden als de Kaukasus te controleren.¹⁵

De beschrijving van Iran in de Reysen weerspiegelt

14 Struys, Rampspoedige reizen, o.c. noot 9, p. 307-308.

15 R. Matthee, Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan, Londen 2012; idem, ‘Relations between the Center and the Periphery in Safavid Iran: The Western Borderlands v. the Eastern Frontier Zone’, The Historian 3 (2015), p. 431-63.

[p. 82]

de groeiende wanorde en de verzwakking van het centrale gezag. Struys' karavaanreizen van Sjemacha naar Isfahan en van Isfahan naar Bandar Abbas (Gamrun of Gombroon) zijn ronduit beangstigend. De beschreven chaos dient deels als contrast met de (gewenste) ordentelijke maatschappij van de Republiek. Natuurlijk bestond er criminaliteit in de Zeven Provinciën, maar dat werd beschouwd als een uitzondering in een (superieure) christelijke beschaving. Daarentegen worden het brute recht van de sterkste en gewelddadige wetteloosheid afgeschilderd als gangbare toestanden in het Iran van rond 1670. In feite was het contrast tussen beide landen minder groot, getuige een schokkend fragment dat indirect aantoont dat ook in Nederland en de Nederlandse rechtspraak geweld destijds de gewoonste zaak van de wereld was - de beestachtige moord op de gebroeders De Witt in 1672 spreekt in dit verband trouwens boekdelen.¹⁶ Struys beschrijft hoe hij en zijn karavaandrijvers afrekenen met een stel struikrovers die zijn karavaan overvallen:

‘De stadt Gammeron of Bendaer a'Basie, Parsie’. Gezicht op de havenstad Gamron (Gombroon) of Bandar Abbas in het zuidwesten van Iran, aan de Straat van Hormuz. De VOC had hier sinds 1623 een factorij, die is afgebeeld als het grote gebouw met driehoekig fronton op de voorgrond. Op de rede VOC-schepen.

‘Toen we een dadelbosje zagen, gingen we er met de schurken naartoe. We hakten flinke stukken in de pezen van hun hielen zoals slagers met varkens of schapen doen, en regen daar een touw door, waaraan we ze zo naakt met hun kop naar beneden ophingen. Toen sneden we hun handen, neuzen, ooren, en penissen af. De laatsten stopten we in hun mond, terwijl we de andere delen boven hen vastspijkerden en zo lieten hangen. [...] Hun straf, al was die niet door een rechtbank of gerechtshof toegediend, was [...] navenant.’¹⁷

16 P.C. Spierenburg, Judicial Violence in the Dutch Republic, Amsterdam 1978.

17 Struys, Rampspoedige reizen, o.c. noot 9, p. 356.

Mislukte bekering

Een mooi voorbeeld van Iran als het tegendeel van het preutse Nederland is het volgende fragment, waarin vrouwen op Struys afgestuurd worden om hem tot de islam te bekeren:

‘...de eerder genoemde vrouwen [kwamen] opnieuw een poging wagen om mij van mijn christendom af te krijgen. Ze schilderden me duizenden moeilijkheden die met een langdurige gevangenschap en eeuwige slavernij gepaard zouden gaan. Ondertussen lieten ze niet na me op allerlei manier te verleiden tot onkuisheid en gingen ze zo ver zichzelf voor sex aan te bieden, maar ik wimpelde dat af. Immers, al had ik zin gekregen in deze jonge wellustige meiden, dan verloor ik die al gauw door alleen maar even na te denken. Nadat dit kleine vermaak genoten zou zijn, stond me een onmogelijke keuze te wachten. Of ik zou direct moslim dienen te worden, of ik zou een wrede dood moeten sterven. Ik stuurde ze dus weg. Toen ze begrepen dat het vergeefse moeite was, gooiden ze het over een andere boeg en zeiden: “De Nederlandse mannen zijn niet veel waard als ze het voortdurend bij één vrouw moeten houden, want het is aan de Perzen, Tartaren en alle moslims toegestaan zo veel nieuwe vrouwen te nemen als ze kunnen onderhouden.” Eindelijk verlieten de verleidsters me.’¹⁸

De in Azië gebruikelijke slavernij toonde eveneens aan dat de beschaving in een land als Iran op een lager peil stond dan in West-Europa. Op de Kaukasus was Struys zelf lange tijd huis- en schuldslaaf van verschillende meesters, zoals overigens wordt bevestigd door VOC-

18 Struys, Rampspoedige reizen, o.c. noot 9, p. 221-222.

[p. 83]

documenten. Het kostte de nodige moeite en een flink losgeld om hem uit die slavernij te bevrijden.¹⁹ In de Reysen wordt het slavenlot van Struys beklaagd, opmerkelijk genoeg in dezelfde tijd dat de Nederlandse slavenhandel tussen Afrika en Amerika tot bloei kwam.

Iran was ver genoeg van de Republiek verwijderd om een exotisch en sprookjesachtig land te blijven, wat ook te maken had met ideeën die teruggingen op de Oudheid en de Bijbel.²⁰ Het beeld van Iran als een land van veelwijverij, slavernij of abjecte wreedheid wordt in Reysen genuanceerd door de bekoring van een exotische samenleving. Meerdere beschrijvingen van moskeeën, markten en lusthoven in Iran zijn doordrenkt van bewondering voor een geavanceerde cultuur.²¹

19 Boterbloem, Fiction and Reality, o.c. noot 2, p. 104-128.

20 De Lettres persanes van Montesquieu (Keulen 1721) bevestigden dat sprookjesachtige beeld. Adam Olearius, (o.c. noot 4) was misschien de grondlegger van de romantisering van Iran/Perzië. De Duitse geleerde had het dertiende-eeuws Perzische geschrift Goelistan vertaald en in 1654 uitgegeven; het suggereerde een superieure en verfijnde levenswijze (E. Brancaforte, Visions of Persia, Cambridge (MA) 2003, p. 67-90). Olearius' boek werd ook in het derde deel de Reysen geplagieerd, maar Iran-kenner Willem Floor toonde aan dat sommige tekstgedeelten oorspronkelijk zijn (W. Floor, ‘Fact or Fiction: The Most Perilous Journeys of Jan Jansz. Struys’, Études Safavides, red. Jean Calmard, Parijs 1993, p. 57-68).

21 Sommige Europese machthebbers droomden van een verbond met de sjah tegen de Turken, die nog in 1683 Wenen belegerden. Vooral katholieke vorsten zagen de Safaviden als strategische partners, maar een militaire of politieke samenwerking kwam nooit tot stand. Zelfs voor de Russische tsaar was Isfahan in de zeventiende eeuw te ver weg voor een alliantie tegen de sultan in Istanboel. Politieke en militaire samenwerking met Iran werd ook belemmerd door het wantrouwen tussen moslims en christenen.

Fascinatie en afkeer

Als de Reysen ook een graadmeter is voor het Nederlandse beeld van het Ottomaanse Rijk, dan gold die bewondering blijkbaar niet voor de sultan en diens onderdanen. Al verzeilde de Republiek nooit met de Turken in een gewapend conflict, toch zagen Nederlanders het Ottomaanse Rijk als een bedreiging. De activiteiten van Barbarijse kapers, die de sultan in Istanboel als hun heer erkenden, hadden daar veel mee te maken. Menig Nederlandse zeeman werd tot slaaf gemaakt in Noord-Afrika, zodat zelfs in de kleinste dorpen collectes werden gehouden voor losgeld.²² Reysen weerspiegelt of bevestigt dit beeld in het verhaal van de gevangenneming van Struys in de Turks-Venetiaanse oorlog in de jaren 1650 en zijn lijden als galeislaaf. De Turken zijn schimmige figuren, die nergens als medemensen worden opgevoerd en die gespeend zijn van alle medemenselijkheid.²³

Het complexe en moeilijk te ontrafelen Azië-beeld in de Reysen zegt waarschijnlijk meer over Nederland dan over Azië. Bovendien weerspiegelt het meer de opvattingen van de burgerlijke elite in de Republiek dan die van iemand uit het volk als Jan Struys. Wel kunnen we vaststellen dat het negentiende-eeuwse Europese superioriteitsgevoel ten aanzien van Azië in de Reysen ontbreekt. De Aziaten beleden weliswaar verkeerde geloven, met uitzondering van de weinige christenen onder hen, maar ze waren politiek en militair voorlopig nog sterk genoeg om de Europeanen op hun nummer te zetten. Struys kon tot slaaf worden gemaakt en VOC-dienaren moesten met Aziaten onderhandelen op voet van gelijkwaardigheid - het ontbrak de Compagnie aan militaire macht om haar wil op te leggen aan lokale heersers. Daaruit vloeide een zeker respect voor de Aziaten voort, wat nog werd versterkt door de bewondering voor bepaalde aspecten van de Aziatische culturen, zeker voor de architectuur. Die wisselwerking tussen fascinatie voor en afkeer van Azië is typerend voor Reysen.

22 A.Th. van Deursen, Een dorp in de polder, Amsterdam 2003, p. 303-306.

23 Dat komt al tot uiting in een eerdere confrontatie met Barbarijse kapers (Reysen, p. 4-5), maar vooral ook in de episode waarin Struys gevangen wordt genomen en als galeislaaf te werk wordt gesteld (Reysen, p. 86-7).