De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 68]

Enkele negentiende-eeuwse Japanse botanische boeken in Leiden
Tomoko Okuda

Japans portret (1826) van Philips Franz von Siebold (1796-1866). Bibliotheek van het Japanse parlement/National Diet Library [www.ndl.go.jp/en].

[p. 69]

Ten tijde van de Tokugawa-periode, die duurde van 1603 tot 1867, was het buitenlanders verboden in Japan te komen. Dit restrictieve beleid had ten gevolge dat Europese bibliotheken tot diep in de negentiende eeuw weinig Japanse boeken in hun collecties hadden. De enige uitzondering op deze regel waren de Nederlanders, die sinds 1641 een handelspost hadden op het kunstmatige eilandje Deshima bij Nagasaki. De Nederlandse regering kocht in de jaren 1830 drie volkenkundige collecties aan uit Japan. Twee daarvan werden ondergebracht in het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden in Den Haag, een voorloper van het tegenwoordige Museum Volkenkunde in Leiden. De derde collectie kwam terecht in het Leidse woonhuis van de beroemde japanoloog Philipp Franz von Siebold (1796-1866).

Von Siebold met zijn zoon Alexander (1846-1911). Lithografie in Von Siebold, Open brieven uit Japan, Desima, ter Nederlandsche Drukkerij, 1861.

De catalogus van deze collectie, die in 1845 door Von Siebold en zijn assistent Johann Joseph Hoffman (1805-1878) werd gepubliceerd, telt bijna zeshonderd werken en beslaat een breed spectrum aan onderwerpen - van poëzie tot natuurwetenschappen, van geschiedenis tot aardrijkskunde en van ambacht tot handel. Zo'n veelomvattende Japanse bibliotheek was tot 1860 uniek in de westerse wereld. De Japanse boeken die door Von Siebold zelf waren verzameld, bevinden zich nu in de Asian Library van de Leidse Universiteitsbibliotheek en zijn onderdeel van de Serrurier-collectie.¹ De boeken zijn beschreven door Hoffmann, de eerste hoogleraar in het Chinees en Japans aan de Universiteit Leiden. Dit artikel gaat in op enkele natuurwetenschappelijke werken uit deze bijzondere collectie.

1 K. Kuiper, The Serrurier Collection. Introduction and Catalogue, Leiden 2016.

De samenwerking tussen Hoffmann en Von Siebold

In 1837 publiceerde Hoffmann de verhandeling Die Angaben Schinesischer und Japanischer Naturgeschichten von der Illicium Religiosum. Hij beschreef in dit artikel vijftien Japanse en Chinese natuurwetenschappelijke boeken, waarvan sommige klassiekers waren, andere meer recent in Japan waren gepubliceerd. Von Siebold, die van 1823 tot 1829 geneesheer was op Deshima, had deze boeken samen met alle andere uit zijn collectie naar Nederland verscheept. Volgens zijn rapport aan de Nederlandse regering bestond zijn verzameling ten tijde van de verscheping naar Nederland in 1828 uit ongeveer 440 Japanse boeken in meer dan 1200 delen.²

Hoewel Von Siebold afkomstig was uit het Beierse Würzburg, vestigde hij zich in 1830 na zijn terugkomst uit Japan in Leiden. Vanuit de sleutelstad legde hij contact met Nederlandse en Europese wetenschappers en hier schreef hij zijn werken over de taal, natuur, geschiedenis en bevolking van Japan. Hoewel de collectie boeken die hij in Japan had verzameld door de Nederlandse staat was aangekocht, kreeg hij in 1832 toestemming deze in zijn huis te beheren en voor zijn onderzoek te gebruiken. Zijn assistent Hoffmann, bedreven in het lezen van Japans en Chinees en voortdurend op zoek naar waardevolle informatie, gebruikte de boeken het meest intensief. Het genoemde artikel is een voorbeeld van Hoffmanns onderzoek naar de natuurwetenschappen in Japan. In deze verhandeling stelt hij dat de Japanse plant ‘sikimi no ki’ niet hetzelfde is als ‘kimi’ ofwel steranijs, ondanks de grote gelijkenis tussen de vruchten.

Om te bewijzen dan ‘sikimi no ki’ geen steranijs is, beroept Hoffmann zich op twee bronnen (nrs. 1 en 2 in de tabel achter dit artikel, waarin de vijftien door hem gebruikte werken worden opgevoerd). Deze twee boeken vermelden dat de vruchten van deze plant uiterst giftig zijn. Vervolgens noemt hij een bron (nr. 4), die wijst op de gelijkenis van de vrucht met steranijs. Op grond van de nrs. 12, 13 en 14 concludeert Hoffman dat de Japanse ‘sikimi’ overeenkomt met de Chinese ‘Māng thsao’. Hij citeert een Japanse encyclopedie (nr. 9), die uitgebreider ingaat op de verschijningsvorm, habitat, bloeiperiode en bruikbaarheid van de ‘sikimi’. Nadat hij heeft vastgesteld dat ‘sikimi’ en de giftige plant uit China identiek zijn, onderzoekt hij hoe steranijs in Japanse en Chinese bronnen wordt beschreven (nrs. 12, 5, 9 en 3). Een en ander leidt tot de conclusie dat de steranijs of

2 T. Yamaguchi, 山 口隆男 et al., Shiiboruto shūshū washo mokuroku シーホルト 蒐集和書目録, Tokyo 2015. p. 25.

[p. 70]

[p. 71]

Tussen 1832 en 1852 publiceerde Siebold het monumentale zevendelige Nippon, een rijk geïllustreerd werk over alle mogelijke aspecten van Japan. Hier zijn twee handgekleurde litho's uit het tweede deel afgebeeld: links de kisaki ofwel de keizerin; rechts de sjogun, tot 1867 de feitelijke machthebber van Japan met voorbijgaan van de keizerlijke familie. Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

[p. 72]

Enige Japanse boeken over natuurlijke historie in J.J. Hoffmann, Die Angaben Schinesischer und Japanischer Naturgeschichten von der Illicium Religiosum (Dem Mang Thsao der Schinesen, Sikiminoki der Japaner) und den davon verschiedenen Sternanis des Handels, Leiden 1837, p. 2. De tekst werd gegraveerd, bij gebrek aan Japanse druktypen.

Illicium religiosum ofwel steranijs. Lithografie in Von Siebold, Flora Japonica I, Leiden 1835.

Yakumei bikō wakunshō [Traktaat over de nomenclatuur van medicinale planten], Miyako 1807. Rechtsonder het stempel in rode inkt van een vorige eigenaar. Het ingeplakte strookje met ‘I no. 24’ bevat Japanse aantekeningen in de hand van Von Siebold.

Wakan sansai zue [De drie bewinden van de natuur in Japan en China], 1714. Een beschrijving met afbeeldingen van de steranijs [茴香].

[p. 73]

‘kimi’ uit het westen is geïmporteerd en dus niet inheems is in China en Japan.

Ontmoetingen tussen Oost en West

Sommige boeken uit Von Siebolds verzameling bevatten sporen van gebruik door westerse geleerden of aantekeningen die iets meedelen over de Japanse bezitsgeschiedenis. Zo is in de Yakumei bikō wakunshō (nr. 4 in de tabel) op de eerste bladzijde van het eerste deel het zegel te vinden van een eerdere eigenaar Seigyokudō of Shōgyokudō. Er is meer onderzoek nodig om de relatie te bevestigen, maar het lijkt erop dat dit boek afkomstig is van een bekende handelaar in medicinale wijnen in Tomonoura. Von Siebold bezocht in deze haven aan de zuidpunt van Fukuyama op 23 juni 1826; hij was toen op de weg terug van de ‘Hofreis’, de jaarlijkse reis die Nederlanders moesten maken naar het keizerlijk hof in Edo.

Andere interessante sporen vinden we in Sōmoku seifu (nr. 1), een werk dat in de Leidse universiteitsbibliotheek in uitmuntende staat bewaard is gebleven. Het heeft bovenaan het titelblad een inscriptie: ‘Tot gedachtenis aan mijnen natuurkundigen vriend von Siebold. I. Keisuke 1828’. Deze aantekening suggereert dat het boek een geschenk is geweest van Itō Keisuke (1803-1901), een vriend van Von Siebold. Itō was een botanicus uit Ōwari in Midden-Japan. Siebold ontmoette Itō, diens broer Okochi Sonshin (1796-1883) en hun leraar Mizutani Hōbun (1779-1833) op zijn reis naar Edo in 1826 en zag hen nogmaals op de terugreis naar Nagasaki. De drie mannen waren van plan alle Japanse planten volgens het systeem van Linnaeus te classificeren en wilden hierover het advies van Von Siebold. Itō, de jongste, kwam het jaar daarop op bezoek in Nagasaki en bleef tot 1828. Itō en Von Siebold werkten samen en schreven Taisei honzō meiso (nr. 15), een inventaris van Japanse planten gegroepeerd volgens het westerse alfabet met de Latijnse namen door Carl P. Thunberg (1743-1828).

Titelblad van Taisei honzō meiso [Nomenclatuur van inheemse Europese planten], in 1828 samengesteld door Von Siebold en Itō Keisuke. Daarnaast een inwendige titelpagina (f. 28r) van de ‘Naamlyst van gewassen’ [....] door ‘Itoo Keiske’.

Taisei honzō meiso, houtsnede van de Zweedse botanicus C.P. Thunberg (1743-1828), een leerling van Linnaeus. Zijn classificatie diende Von Siebold en Itō Keisuke als grondslag.

Taisei honzō meiso. ‘Sikimi’ wordt beschreven onder de naam Illicium Anisatum Linn. Daaronder tussen teksthaken de alternatieve benaming door Von Siebold als Illicium laponicum Sieb.

Taisei honzō meiso. Ingekleurd diagram van het linnaeische systeem, toegepast op de Japanse flora.

[p. 74]

Manuscript van de Taisei honzō meiso door Ito Keisuke, met het handgeschreven commentaar van Von Siebold. Bibliotheek van het Japanse parlement/National Diet Library [www.ndl.go.jp/en].

Shokugaku Keigen (Edo, Suharaya Ihachi, 1834) door Utagawa Yōan, die eveneens in contact stond met Von Siebold en een bijdrage leverde aan de verspreiding van westerse kennis in Japan. Bibliotheek van het Japanse parlement/National Diet Library [www.ndl.go.jp/en].

Naar men zegt is dit werk de eerste grondige introductie van het systeem van Linnaeus door een Japanse auteur, waarin iedere plant volgens het systeem is genummerd. Ook na zijn terugkeer op Deshima onderhield Von Siebold de vriendschap met deze drie botanici, aan wie hij veel kennis en specimina van de Japanse plantensoorten te danken had. De Seiseidō honzōkai mokuroku (nr. 14) is een geïllustreerd manuscript gemaakt door Ōkochi, die ook een kopie van Kai (identiek aan nr. 6) aan Von Siebold schonk. Deze kopie bevindt zich nu in de bibliotheek van het Naturalis Biodiversity Centre in Leiden.

Uitwisseling

Om de titel en inhoud van de Japanse boeken te verduidelijken noteerde Von Siebold zoveel mogelijk bijzonderheden op stroken papier. Deze plakte hij in de boeken om zijn aankopen voor de Nederlandse regering tussen augustus 1823 en oktober 1828 te documenteren.³ Hij noteerde de titel, de auteur, het jaar en de plaats van publicatie in het Japans, samen met een inventarisnummer dat een combinatie is van Romeinse en Arabische cijfers (in de tabel aangeduid met de rubriek ‘Invent. 1828 no.’). De Romeinse cijfers corresponderen met een classificatie voor Taalkunde (I), Wetenschap en Techniek (III) en Natuurwetenschappen (IV). De cijfers zijn geschreven in een Japans handschrift. Als er geen strook papier aanwezig is, kan dit duiden op twee mogelijkheden: Von Siebold wilde het desbetreffende boek gescheiden houden van die voor de Nederlandse regering, òf het is op een later tijdstip aangekocht. Het is wellicht van belang om

3 Id., p. 24.

[p. 75]

te vermelden dat in de boeken van Itō geen stroken Nederlands papier aan de binnenkant van het eerste deel of elders zijn aangebracht.

Van de boeken die Hoffmann heeft gecatalogiseerd zijn de exemplaren met de signatuur ‘Ser.’ thans beschikbaar in de Asian Library van de Universitaire Bibliotheken Leiden. Deze boeken fungeerden in de jaren 1830-1850 als medium om kennis over de natuur in Oost-Azië over te brengen naar de westerse wetenschap. Dezelfde leergierigheid bestond in spiegelbeeld aan de andere kant van de wereldbol. Japanse natuurwetenschappers en artsen die contact hadden met Von Siebold verspreidden de westerse kennis via hun publicaties en activiteiten en legden op deze wijze de basis voor de moderne wetenschap in hun land.

Vertaald uit het Engels door Alice de Jong

Nr.	Titel^4	Duitse vertaling van de titel / korte beschrijving van het werk^5	Signatuur	Invent. 1828 no.	Chinees^6
1	Sōmoku seifu 草木性譜	Naturgeschichte der Pflanzen und Bäume	Ser. 977^7
2	Yamato honzō [shinkōsei] 大和本草 [新校正]	Die Jap. Naturgeschichte	Ser. 959: 1/2	IV no. 29
3	Kō yamato honzō 廣大和本草	Die erweiterte Japanische Naturgeschichte	Ser. 959	IV no. 9
4	Yakumei bikō wakunshō [本草] 薬名備考和訓鈔	Die Namen der Arzeneien aus dem Naturreichen, Kritisch untersucht und bestimmt und nach Japanischer Lesung	Ser. 1114	I no. 24
5	Honzō wage 本草和解	Japanische Auslegung der Naturgeschichte	Ser. 960	III no. 61
6	Kai 花彙^8	Blumen- oder Zierpflanzensammlung.		[IV no. 6]	X
7	Honzō keimō meiso 本草啓蒙名疏	Dictionär zu dem Lehrbuche der Naturgeschichte von 小野蘭山 Wono Lansan	Ser. 971
8	Buppin shikimei 物品識名	Ein naturkundiges Wōrterbuch	Ser. 998	IV no. 49
9	Wakan sansai zue 倭漢三才図会	Die Encyclopaedie von Japan and Schina	Ser. 1
10	Tsūshi konchū sōmokuryaku 通志昆虫艸木略	Gedrängte Übersicht der [meisten] Insecten, Kräuter, und Bäume	Ser. 967	IV no. 33
11	[Shokumotsu honzō] 食物本草	Naturgeschichte der essbaren Producte	Ser. 956	IV no. 44	X
12	[Kōsei] Honzō kōmoku 本草綱目	Systematische Darstellung (Netz-Stränge und Maschen) der Naturgeschichte	1-4307 Mus. Volkenkunde		X
13	[Wamyotsuki] honzō genshi [和名付]本艸原始	Anfangsgründe der Naturkunde	Ser. 958	III no. 60
14	Seiseidō honzōkai mokuroku [narabi ni shashin] 生々堂本草会目録 [並写真]	Bericht der naturforschenden Gesellschaft von ihren Untersuchunden im Jahre 1828	Ser. 980
15	Taisei honzō meiso 泰西本草名疏	Synopsis einer europäischen Flora	Ser. 982

4 De titels staan in dezelfde volgorde als in Hoffmanns artikel. De transcriptie volgt die van de catalogus van de UBL, niet die van het originele artikel. Informatie tussen teksthaken is afkomstig uit de huidige catalogus.

5 De Duitse vertaling van de titel en de beschrijving van het werk zijn overgenomen uit Hoffmanns verhandeling. Ze zijn vanwege de lengte enigszins ingekort.

6 ‘X’ in de kolom van ‘Chinees werk’ betekent dat het werk een Japanse herdruk is van een Chinees werk.

7 De signaturen met ‘Ser.’ [Collectie Serrurier] betekenen dat de titel aanwezig is in de UBL. [Kōsei] Honzō kōmoku bevindt zich in het Museum Volkenkunde in Leiden. Voor een kort overzicht van de herkomstgeschiedenis van de Japanse boeken in Leiden verwijs ik naar Kuiper, The Serrurier Collection, o.c. noot 1.

8 Kai (nr. 6), nog aanwezig toen Hoffmanns zijn catalogus opstelde, is niet meer in de UB Leiden te vinden. Een exemplaar uit 1828 bevindt zich in de British Library in Londen. Ningen Bunka Kenkyō Kikō Kokubungaku Kenkyū Shiryōkan [Suzuki, J. 鈴木淳 et al], Shīboruto Nihon shoseki korekushon: genzonsho mokuroku to kenkyū 人間文化研究機構国文学研究資料館編, シイホルト日本書籍コㄥワシヨソ; 現存 書目録七研究 = Japanese books in the Von Siebold collection, a catalog and further research, Tokyo 2014.