De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 64]

Puzza, de Chinese moeder van alle goden
Nelke Bartelings

linkerpagina
Twee afbeeldingen van de Chinese godin Puzza. Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt [...] geteekent door Bernard Picard [...], Amsterdam 1727-1738, deel 4, bij p. 219.

Tussen 1723 en 1737 verscheen in Amsterdam het zevendelige Ceremonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde.¹ Het project was geïnitieerd door de hugenootse boekhandelaar Jean Frédéric Bernard (1683-1744) en de prentmaker Bernard Picart (1673-1733). Bernard was verantwoordelijk voor de tekst, Picart had de supervisie over de illustraties. Nog voor de tweede helft van de eeuw verschenen Nederlandse, Engelse en Duitse edities.

De reeks viel niet alleen op door de hoeveelheid illustraties, maar ook door het vernieuwende karakter. Bernard en Picart pleitten voor religieuze tolerantie, enerzijds door het aan de kaak stellen van de gevolgen van godsdienstig fanatisme en anderzijds door het benadrukken van de overeenkomsten tussen verschillende godsdiensten. Uit de tekst blijkt dat het duidelijkst, maar ook in de keuze van de voorstellingen komt het naar voren. De publicatie is te beschouwen als een vroeg en invloedrijk standaardwerk op het terrein dat tegenwoordig wordt aangeduid als ‘vergelijkende godsdienstwetenschappen’. De prenten fungeerden tot ver in de negentiende eeuw als het uitgangspunt voor de verbeelding van verschillende godsdiensten, ook al was het grootste gedeelte gekopieerd uit, of een vrije interpretatie van beeldmateriaal uit oudere godsdienstige werken en reisverhalen.

Op een van de prenten in het vierde deel is de Chinese godin Puzza twee keer in beeld gebracht.² Picart noch Bernard hebben China ooit bezocht, maar zowel in de tekst als in de noten wordt keurig verwezen naar hun bronnen, waarvan de boeken van Nieuhof, Dapper en Kircher de meest bekende zijn.³ Van dit drietal was alleen Nieuhof werkelijk in China geweest, de andere twee auteurs baseerden zich op bestaande literatuur uit het Westen. Voor de paragraaf over de godin Puzza steunden Bernard en Picart zowel voor de tekst als voor de prenten zwaar op Athanasius Kirchers Chine Illustrée, dat Bernard in zijn bezit had.⁴

De jezuïet Kircher verkreeg zijn informatie door Chinese objecten in Romeinse collecties te bestuderen en door mededelingen van de uit China terugkerende missionaris-

1 Ceremonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde representées par des figures dessinées de la main de Bernard Picard, 7 dln., Amsterdam, J.F. Bernard, 1723-1737. De afgelopen jaren is een aantal cultuurhistorische studies verschenen over de Ceremonies. Voor deze bijdrage heb ik gebruik gemaakt van Lynn Hunt, Margaret Jacob en Wijnand Mijnhardt (eds.), Bernard Picart and the first global vision of religion, Los Angeles 2010; en Paola von Wyss-Giacosa, ‘Investigating religion visually. On the role and sigificance of engravings in Athanasius Kircher's discourse on idolatry’, Revue Genevoise d'anthropologie et d'histoire des religions 7 (2012), p. 119-136.

2 De twee delen over ‘afgodische godsdiensten’ hebben een afwijkende titel: Ceremonies et coutumes religieuses des puples idolatres; ze zijn genummerd 1 en 2, maar zijn eigenlijk het derde en vierde deel van de hele reeks. In het vierde deel worden onder andere de Chinese gebruiken behandeld. De prenten met Puzza staan in deel 4, t.o. p. 219.

3 Olfert Dapper, Beschryving des Keiserryks van Taising of Sina [...], Amsterdam 1670; Johannes Nieuhof. Het gezantschap der Neêrlandtsche Oost-Indische Compagnie, aan den grooten Tartarischen Cham, den tegenwoordigen keizer van China [...], Amsterdam 1665; Athanasius Kircher, La Chine illustrée [...], Amsterdam 1670 (vertaling van de Latijnse editie uit 1667).

4 Veilingcatalogus van de boeken van J.Fr. Bernard (Amsterdam 1733), p. 3, nr. 36: ‘La Chine illustrée par Kircher avec figures’.

[p. 65]

sen van zijn orde. Zijn boek werd een soort encyclopedie over de Chinese cultuur en taal, soms met nuttige informatie, maar ook vol met speculaties die door Bernard en Picart met regelmaat letterlijk zijn overgenomen.

De bovenste prent toont volgens het onderschrift ‘Puzza ou la Cybele des Chinois’ (Puzza of de Cybele van de Chinezen). De godin zit op een lotusbloem met een dikke stengel die wordt gesteund door twee krijgers. Puzza heeft zestien armen, ‘waarvan iedere handt, zinnebeeldelyk gewaapend is, te weeten met messen, degens, of hellebaarden, boeken, vruchten, bloemen, planten, raderen, drinkvaten, flessen etc.’⁵

De Chinese godin Puzza, zoals afgebeeld in Athanasius Kircher, La Chine illustrée [...], Amsterdam 1670.

Deze prent is vervaardigd naar een voorbeeld uit Kirchers Chine illustrée, maar Picart (of een van zijn assistenten) heeft de versie in de Ceremonies ontdaan van de Chinese en Indiase karakters. Bovendien is de voorstelling minder schematisch weergegeven; de figuren zijn driedimensionaal en het licht en donker lopen vloeiend in elkaar over. De achtergrond is uitgebreid met een heuvelachtig landschap, waarin rechts in de verte een pagode staat. Het totale beeld is aantrekkelijker en toegankelijker gemaakt voor een achttiende-eeuws publiek.

Ook de onderste prent is gekopieerd naar een voorbeeld in Kircher. Tegen de achtergrond van een nogal Hollands zeegezicht met drie zeilschepen zit een gesluierde figuur met een stralend maskerachtig gezicht in een lotusbloem. Op een van de kelken knielt een jonge man in aanbidding. Volgens het onderschrift hebben wij hier te maken met ‘Puzza sous une forme parallele à Isis assise sur la fleur de Lotos’ [Puzza naar analogie met Isis gezeten op een lotusbloem].

Puzza of Pusa is de Chinese aanduiding van een bodhisattva, een boeddhistisch wezen dat naar verlichting streeft.⁶ Puzza's komen voor in verschillende gedaanten, die alle onderscheidende eigenschappen hebben. Hier betreft het hoogstwaarschijnlijk Guan Yin Pusa, omdat zij een vrouwelijke bodhisattva is. Op een kleine kelk zit dan een sudhana, een acoliet of helper van Guan Yin, die in contemplatie naar haar opkijkt.

Opnieuw in navolging van Kircher legt Bernard uit dat volgens de Chinese geleerden Puzza vele armen heeft omdat zij, evenals de Romeinse Cybele, de moeder is van alle goden. De attributen in haar handen verwijzen naar de natuur en naar vruchtbaarheid, tevens de karakteristieken van Cybele.⁷ Zij wordt ook vergeleken met Ceres, die als godin van de graanbouw en de vruchtbaarheid een boezem vol borsten heeft. Hiermee wordt geduid op ‘de kracht van de natuur, haar vermogen, haar vruchtbaarheid, haar werksaamheit’.⁸ De associatie met Isis ligt voor de hand: zij is de Egyptische moedergodin die een lotus als attribuut heeft.

Ook al hebben Bernard en Picart duidelijk geleund op Kircher, toch is er een wezenlijk verschil in interpretatie. Het is allereerst de vraag of zij zich bewust waren van de genuanceerdheid en gelaagdheid van de godheden in het boeddhisme. Daar ging het hen ook niet om; zij wilden op een toegankelijke manier godsdienstige gebruiken vergelijken en aantonen dat er overeenkomsten zijn tussen allerlei goden. Zo wordt Puzza in verband gebracht met de Egyptische Isis en de Romeinse Cybele, Ceres en Venus, allen godinnen die geassocieerd worden met vruchtbaarheid en de natuur: ‘Zij kunnen als eenzelve Godheid aangezien worden, die voortgebragt [is] en alle dingen deed.’⁹

rechts
Een moderne Guan Yin Pusa met maar twee armen, als de bodhisattva van het medelijden.

5 Ik heb gebruik gemaakt van de Nederlandse vertaling door Abraham Moubach, Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten. [...], 6 dln., Rotterdam, Amsterdam & Den Haag 1727-1738, dl. 4, p. 181.

6 Zie ook John Blofeld, Bodhisattva of compassion. The mystical tradition of Kuan Yin, Boston 1988.

7 Wyss-Giacosa 2012, o.c. noot 1, p. 130-134.

8 Naaukeurige beschryving dl. 4, o.c. noot 5, p. 181.

9 Idem, p. 182.