De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 46]

Drie oosterse boeken uit de collectie van Scaliger
Kasper van Ommen

De humanist Josephus Justus Scaliger (1540-1609) liet bij zijn dood een bijzondere collectie boeken ‘in vreemde talen’ na aan de Leidse universiteitsbibliotheek. Het merendeel daarvan is geschreven en gedrukt in het Hebreeuws en het Arabisch. Daarnaast behoorde tot zijn legaat een drietal boeken in meer exotische talen, te weten twee in het Japans en één in het Tamil. De ene Japanse uitgave is getiteld Fides no dôxi en is gedrukt op het eiland Amakusa bij Nagasaki in 1592. Het is wereldwijd het enig bekende exemplaar van dit boek. Het is een Japanse vertaling van de geloofsbelijdenis Quinta parte de la introduccion del symbolo de la fé (Salamanca 1588) van de Spaanse mysticus en dominicaan Luís de Granada (1504-1588). De vertaling werd gemaakt door de in Japan werkzame jezuïet Pedro Ramón († 1611), die waarschijnlijk werd bijgestaan door een Japanse bekeerling.

Christelijke drukpers in Japan

De Spaanse en Portugese jezuïeten drukten van 1590 tot 1614 - het jaar waarin zij het land werden uitgezet - verschillende boeken in Japan. De pers stond onder de Japanners bekend als Kirishitan-ban, wat letterlijk ‘de christelijke drukpers’ betekent. De jezuïeten experimenteerden met het drukken met behulp van losse loden Japanse karakters, maar zij maakten ook gebruik van het Latijnse alfabet. De Fides no dŏoxi is een voorbeeld van de laatste praktijk: de Japanse tekst werd fonetisch overgezet in het Latijn. De titel betekent letterlijk ‘Geloof van de heerser’. Op het titelblad is een gravure afgedrukt waarop Jezus wordt omringd door zijn discipelen en de ongelovige Thomas zijn vinger in Jezus' borstwond steekt.

Racuyoxu

Het tweede Japanse boek uit het bezit van Scaliger is een exemplaar van de Racuyoxu. Dit is een Chinees-Japans woordenboek in drie delen, waarvan het Leidse exemplaar het derde deel mist. Het boek is tevens een linguïstisch hulpmiddel dat de identificatie van kanji (aangepaste karakters van Chinese oorsprong om begrippen weer te geven) en kana (Japans syllabisch schrift voor bv. leenwoorden) mogelijk maakt.

Voor zover wij weten was Scaliger het Japans noch het Chinees machtig, maar wel legde hij een grote interesse aan de dag voor de talen en de kennis uit het Verre Oosten. Scaligers exemplaar van de Racuyoxu is later vervangen door een ander, dat getuige de notitie ‘Donavit Franco Duyckens’ aan de bibliotheek werd geschonken door Franco Duyckius († 1628). Hij schreef zich op 3 november 1578 onder de naam ‘Duyck’ in aan de Leidse universiteit, als student in de rechten. In 1585 werd hij benoemd tot lid van de Veertigraad van Leiden, daarna was hij schepen en bekleedde hij in de periode 1589-1616 twaalf keer het ambt van burgemeester van de stad. Duyckius is een sprekend voorbeeld van de wijze waarop ‘town en gown’ in Leiden altijd met elkaar verweven zijn geweest.

Scaliger en het Tamil

Portret van Scaliger, toegeschreven aan Johannes Cornelisz van 't Woudt (1609). Scaliger bestudeert een Arabisch handschrift, dat omgekeerd is afgebeeld. Collectie Universitaire Bibliotheken Leiden.

In de catalogus van de Leidse universiteitsbibliotheek van 1612 wordt nog een exotisch boek uit het bezit van Scaliger vermeld: een exemplaar van een catechismus in de ‘lingua Malabarica Tamul’, gedrukt te Goa in 1577. Hoewel verschillende bronnen een uitgave van de Doctrina Christiana lingua Malabarica Tamul & literis Malabaricis in collegio Goano uit 1577 signaleren, is tot op heden geen enkel exemplaar daarvan teruggevonden - ook niet in de UB Leiden.

De Spaanse jezuïet Juan Bustamente (ca. 1536-1588) richtte in 1556 in Goa een drukkerswerkplaats in. Daar drukte hij, samen met de lekenbroeder Juan Gonsalvaz en een onbekende Indiase hulp, in 1577 deze geloofsbelijdenis in het Tamil, gezet uit losse loden letters in het Malayalam-schrift dat destijds gangbaar was op de kust van Malabar. In

[p. 47]

datzelfde jaar drukten de jezuïeten in Goa blijkbaar ook de catechismus van hun later heilig verklaarde ordebroeder Franciscus Xaverius (1506-1552), eveneens in het Tamil. Van deze catechismus verschenen achtereenvolgens drukken in Quilon (Kollam) in 1578 en Cochin (Kochi) in 1579, twee steden ten zuiden van Goa aan de zuidwestkust van India, in de huidige deelstaat Kerala.

[Luís de Granada], Fides no dŏxi to xite P.F. Luis de Granada amaretoru xo no riacu [...], Amakusa bij Nagasaki, 1592.

Omdat de Doctrina Christiana lingua Malabarica Tamul uit 1577 tot nog toe in geen enkele bibliotheek is opgedoken, staat de editie uit 1578 officieel geregistreerd als het eerste boek dat in een Indiase taal is gedrukt. Was Scaliger ooit in het bezit van de druk uit 1577? Of gaat het om een wetenschappelijke hoax die het gevolg is van een onjuiste beschrijving? We weten het niet, want in 1674 wordt de titel voor de laatste keer in een Leidse catalogus vermeld. Daarna houdt het spoor op. Wellicht duikt dit exemplaar alsnog op, nu alle collecties uit Zuiden Zuidoost-Azië in de Asian Library zijn samengebracht.

Voorbeeld van het Malabaarse schrift: een deel van het Latijnse Onze Vader in het Malabaars. Gravure in Philippus Baldaeus, Naauwkeurige beschryvinge von Malabar en Choromandel, der zelver aangrenzende ryken, en het machtige eyland Ceylon [...], Amsterdam 1672.

Racuyoxu, [Nagasaki], in Collegio laponico Societatis lesu, anno M.D.XCVIII [1598].