De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 34]

Ingeprent
Gezichten op het keizerlijk zomerverblijf door Matteo Ripa
Jan de Klerk

linkerpagina
Anoniem, Gezicht 9, ‘Wolken en bergtoppen rondom’ (‘Simian yunshan’), gravure naar Shen Yu. Deze prent is een goed voorbeeld van de traditionele stijl in de serie.

[p. 35]

Wie werkt met de rijke collectie van het Rijksprentenkabinet, komt regelmatig onverwachte of uitzonderlijke prenten tegen. Een mooi voorbeeld vormt de serie landschappen die onder de naam van Matteo Ripa ( 1682-1746) wordt bewaard in de Italiaanse school. Deze prenten getuigen van de culturele uitwisseling tussen China en het Westen aan het begin van de achttiende eeuw. Ook voor de ontwikkeling van de prentkunst vormen zij een bijzonder monument: het was Matteo Ripa die de diepdruk in China introduceerde. Eerder dit jaar verscheen een boek van Richard Strassberg en Stephen Whiteman waarin deze prenten centraal staan.¹ Hun bevindingen bieden een nieuwe blik op deze opmerkelijke serie en vormen een goed uitgangspunt om de set in het Rijksmuseum opnieuw te bekijken.²

Matteo Ripa, Gezicht II, ‘Ochtendmist bij de westerse bergrug’ (‘Xiling chenxia’), gravure naar Shen Yu. Dit is een van de prenten uit de serie met de meeste westerse invloeden.

Omslag van Richard E. Strassberg en Stephen H. Whiteman, Thirty-six views. Poems by the Kangxi Emperor with illustrations by Shen Yu and Matteo Ripa, Washington D.C. 2016.

1 Richard E. Strassberg en Stephen H. Whiteman, Thirty-six views. Poems by the Kangxi Emperor with illustrations by Shen Yu and Matteo Ripa, Washington D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2016. 299 pagina's, gebonden, illustraties in kleur. $ 50.

2 Dit artikel is grotendeels gebaseerd op het boek van Strassberg en Whiteman. Mijn dank gaat uit naar Ching-Ling Wang voor de identificatie van de Chinese opschriften.

Missionaris wordt kunstenaar

Matteo Ripa werd in 1682 geboren in Eboli, ten zuiden van Napels. Als kind hield hij van tekenen en schilderen, maar zijn familie stond niet toe dat hij een opleiding tot kunstenaar volgde. Uiteindelijk vond hij zijn roeping in het geloof. Na zijn priesterwijding kwam hij terecht in Rome, waar hij was verbonden aan de Sacra Congregatio de Propaganda Fide, in 1662 door het Vaticaan opgericht om het katholieke geloof te verspreiden.

Sinds 1661 was in China keizer Kangxi (1654-1722) aan de macht. Zijn regeringsperiode kenmerkte zich door grote economische en culturele bloei. Kangxi was bovendien een groot liefhebber van de kunsten. Naast het verzamelen van schilderijen en kunstvoorwerpen schreef hij zelf gedichten en hield hij zich bezig met kalligrafie. Ook westerse wetenschappen en kunsten konden op zijn belangstelling rekenen. Sinds 1692 werd bovendien het christendom getolereerd en waren er verschillende missionarissen aan het werk.

Toen Mattea Ripa in 1710 in China arriveerde, hoopte hij als missionaris aan de slag te kunnen gaan. Door veranderde politieke omstandigheden bleek dit echter niet langer mogelijk. Wel toonde de keizer interesse in Ripa's kwaliteiten als kunstenaar en in deze hoedanigheid kwam hij met enkele andere westerlingen aan het keizerlijk hof terecht. Hier begon Ripa met het vervaardigen van prenten in diepdruk, een techniek die niet eerder in China was toegepast. Uit zijn memoires blijkt dat hij moeite had de juiste receptuur te vinden van zowel etswater als drukinkt.³ Ook de afstelling van de drukpers zorgde voor problemen. Toch slaagde Ripa, die geen ervaring had als prentmaker, er na enige tijd in om aanvaardbare prenten te produceren. De keizer was onder de indruk en niet lang daarna kreeg Ripa de opdracht om een bijzondere prentserie te vervaardigen.

3 Tijdens zijn verblijf in China hield Matteo Ripa een verslag bij, dat hij na terugkomst in Napels uitwerkte. Een bewerking van deze memoires verscheen in 1832 onder de titel Storia della fondazione della congregazione e del Collegio de' Cinesi. Het meest gebruikt is de verkorte Engelse editie van 1844: Memoirs of Father Ripa, during thirteen years residence at the court of Peking in the service of the emperor of China (...). Michele Fatica (Istituto Universitario Orientale, Napels) werkt aan een kritische uitgave van de Giornale, waarvan deel 1 (1705-1711) en deel 2 (1711-1716) reeds zijn verschenen.

Keizerlijke gedichten

In 1712 publiceerde keizer Kangxi een verzameling van 36 door hemzelf geschreven gedichten waarin de mooiste plekken van zijn zomerverblijf in Chengde werden bezongen. Dit uitgebreide complex van tuinen en paleizen stond bekend als het ‘Landgoed in de bergen om aan de hitte te ontsnappen’ (‘Bishu shanzhuang’). De keizerlijke gedichten waren voorzien van houtsnedes, ontworpen door de hofkunstenaar Shen Yu (1649-na 1728). Matteo Ripa kreeg opdracht deze illustraties om te zetten in gravures, een project dat hij volgens zijn memoires voltooide in april 1714.⁴

In het boek van Strassberg en Whiteman laten de houtsnedes en kopergravures zich dankzij het royale formaat van de naast elkaar geplaatste reproducties uitstekend met elkaar vergelijken. Het valt op dat de composities van de gezichten in beide series gelijk zijn. Dat wil zeggen dat de contouren van de bergen, rotsen en gebouwen in grote lijnen met elkaar overeenkomen. Ook het perspectief werd niet veranderd. De verschillen tussen beide versies worden pas goed duidelijk wanneer wordt gekeken naar de details. In de gravures zijn de texturen van bomen, bergen en waterpartijen verder uitgewerkt. Daarnaast zijn er in verschillende prenten schaduwpartijen toegevoegd. Terwijl de houtsnedes zich kenmerken door een uniforme stijl, valt op dat de gravures onderling

4 De 36 gezichten zijn gegraveerd en niet geëtst, waarschijnlijk vanwege de strakkere lijnvoering die met deze techniek kon worden bereikt.

[p. 36]

Zhang Kui, Gezicht 36, ‘De wolken blijven, terwijl het water blijft stromen’ (‘Shuiliu yunzai’), gravure naar Shen Yu.

Britse kopie van Gezicht 36, ets en gravure uit The Emperor of China's palace at Pekin, and his principal gardens [...], Londen 1753. The British Library Board.

[p. 37]

sterk verschillen. Relatief strakke, traditioneel aandoende gezichten worden afgewisseld door prenten waarvan de uitwerking meer fantasievol en westers aandoet.

De verklaring hiervoor moet waarschijnlijk worden gezocht in het feit dat Matteo Ripa samenwerkte met verschillende leerlingen. Zo zijn negen prenten toe te schrijven aan de Chinese graveur Zhang Kui, wiens naam in de marge van sommige overgeleverde exemplaren te vinden is.⁵ Ripa zelf was waarschijnlijk eigenhandig - of in ieder geval grotendeels - verantwoordelijk voor enkele prenten die zich kenmerken door sterke schaduwpartijen en repoussoir. Ook de uitwerking van bomen, vissen en waterlelies in deze gezichten doet sterk denken aan de westerse prentkunst.

5 In het Kupferstichkabinett te Dresden bevindt zich een set waar de naam van Zhang Kui te vinden is op de Gezichten 1, 12, 15, 18, 20, 27, 29, 30 en 36. Zie: Strassberg en Whiteman. Thirty-six views, p. 108-109. In de serie van het Rijksmuseum vinden we de naam van Zhang Kui terug op de laatste prent uit de serie. Ook de eerste prent uit deze serie, bewaard in het British Museum, bevat de naam van deze graveur.

Verspreiding in Europa

De prentserie was in de eerste plaats bedoeld voor de keizer en zijn directe omgeving, maar het duurde niet lang voordat enige exemplaren Europa bereikten. In augustus 1714 stuurde Matteo Ripa twee series naar Alesandro Bussi, een priester in Rome, met het verzoek deze aan paus Clemens XI te overhandigen. Ripa zelf bezat verschillende exemplaren, die hij meenam bij zijn vertrek uit China in november 1723. Langs deze weg kwamen de prenten in westerse verzamelingen terecht.

In Europa vormden zij een belangrijke inspiratiebron voor de ontwikkeling van de Chinese tuin. De gedichten van Kangxi waren in het westen onbekend en kijkers waren zich niet langer bewust van de complexe literaire traditie waaruit de prentserie was voortgekomen. Ook Ripa's houterige Italiaanse vertalingen en aantekeningen op verschillende prentseries waren zonder context voor westerlingen onbegrijpelijk. Het hoogtepunt van de westerse toe-eigening van Ripa's prentserie wordt waarschijnlijk gevormd door een boek dat in 1753 in Londen verscheen. Op de dertien kopieën die dit werk bevat, voegden Engelse graveurs boten, kraanvogels, figuren en zelfs palmbomen aan de composities toe.

De serie die wordt bewaard in het prentenkabinet van het Rijksmuseum bevat 31 van de in totaal 36 gezichten, gedrukt op dun Chinees papier.⁶ De prenten werden in 1967-1968 door het museum verworven. Over de vroegere herkomst is helaas niets bekend. Twee gezichten (nrs. 1 en 33), die oorspronkelijk tot deze set behoorden, worden tegenwoordig bewaard in het British Museum.⁷ Drie prenten uit de set (nrs. 16, 24 en 34) zijn tot op heden nog niet teruggevonden. Op zestien prenten is rechts in de blanke marge een papieren strip geplakt met het nummer en de titel van de prent in Chinese karakters; een praktijk die bij meer sets wordt aangetroffen.

Bij enkele prenten zijn sporen te zien van een vouw in het midden en mogelijke bindresten in de rechtermarge. Veel duidelijker zijn de oude bindgaatjes in de blanke marge aan de bovenzijde van iedere prent. Van de keizerlijke gedichten zijn in China gebonden exemplaren bekend, waarbij de prenten eenmaal gevouwen werden en vervolgens gebonden in de rechtermarge. Door de prent open te vouwen kon de lezer de tekst en de illustratie tegelijk bekijken. Het is verleidelijk om te veronderstellen dat de prenten eerst op de ‘Chinese wijze’ gebonden waren, voordat zij ongevouwen werden herbonden. Bij gebrek aan verdere herkomstgegevens blijft dit echter een hypothese.

Matteo Ripa, Gezicht 31, ‘De vissen observerend vanaf een rots aan het water’ (‘Shiji guanyu’), gravure naar Shen Yu.

Het heeft tot aan het begin van de twintigste eeuw geduurd voordat de relatie tussen de keizerlijke gedichten en de prenten van Matteo Ripa in het westen herontdekt werd. Strassberg en Whiteman gaan in hun publicatie uitgebreid in op deze relatie. Naast reproducties van de illustraties bevat het werk ook Engelse vertalingen van de gedichten van Kangxi en de Italiaanse aantekeningen van Matteo Ripa. Daarnaast belichten de auteurs het belang van de serie voor de literatuur, beeldende kunst en tuingeschiedenis. Hiermee biedt dit boek een mooie basis om deze fascinerende kruisbestuiving tussen oost en west nog beter te waarderen.

6 Het is opmerkelijk dat de set in het Rijksprentenkabinet niet genoemd wordt in het overzicht van bewaard gebleven exemplaren in Strassberg en Whiteman. Thirty-six views, p. 55. noot 34.

7 British Museum inv. nr. 1968,0212,0.27 en 1968,0212,0.28.