De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 30]

Lezende meisjes
Popfictie in de Reformasi van Indonesië
Dwi Noverini Djenar

Hilman Hariwijaya, Lupus. Interview with the Nyamuk [‘Interview met de Mug’], Lupus-serie nr. 9, Jakarta 1995.

In 2006 was ik drie maanden als affiliate fellow verbonden aan het International Institute for Asian Studies (IIAS) in Leiden. Gedurende die tijd bezocht ik regelmatig de bibliotheek van het Koninklijke Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV). Ik mocht van mezelf helemaal opgaan in het herlezen van de boekjes uit de Lupusserie, over de belevenissen van een gelijknamige schooljongen. De serie was in het Indonesië van de jaren tachtig en negentig ongekend populair. Tijdens mijn herlezing van Lupus stond in Indonesië het relatief nieuwe genre ‘Teenlit’ in het centrum van de belangstelling van tieners en een breder publiek. Waar kwam dit genre vandaan en waarom werd dit het ‘gesprek van de dag’?

Vóór Teenlit

In de jaren tachtig en negentig konden de tieners uit stedelijke gebieden in Indonesië niet genoeg krijgen van Lupus. De grappige verhalen over de middelbare scholier, in een vlotte stijl geschreven, waren toegankelijk leesvoer - in tegenstelling tot de literaire werken die tieners van hun leraren geacht werden te lezen. Lupus, de kauwgum kauwende tiener, afkomstig uit de middenklasse, bezat de essentiële kenmerken van jeugdige cool - een slungelachtig lichaam, een oneerbiedige manier van praten en een matje in het haar. Eigenschappen waar al zijn vrienden jaloers op waren.

Lupus had een bijbaantje als leerling-journalist bij het jeugdblad Hai. Als de Britse band Duran Duran in 1994 Jakarta aandoet, wordt hij uitverkoren om de leden te interviewen. Een van de Lupus-boekjes gaat daarover en het eerste hoofdstuk daarin, ‘Interview met Duran Duran’, beschrijft zijn ontmoeting met de band. Het interview was niet fictief, getuige de foto op het achterplat van Lupus: Interview with the Nyamuk (‘Interview met de Mug’). Evenals het personage Lupus hield de auteur Hilman Hariwijaya een interview met de bandleden. Ook het tijdschrift is niet fictief: evenals Lupus schreef Hilman als jong parttime-journalist artikelen voor Hai.

We weten niet in hoeverre de Lupus-verhalen autobiografisch zijn, maar gezien hun populariteit sloegen de belevenissen van de tiener aan bij de stedelijke adolescenten van die tijd. Natuurlijk kreeg niet elke Indonesische tiener de kans om leden van een bekende Britse band te interviewen, maar de suggestie dat dit mogelijk was hield voor de jeugdige lezer een belofte van avontuur in.

Wat betreft stijl en populariteit kan de Lupus-serie worden gezien als een voorganger van Teenlit. Evenals Teenlit zijn de verhalen geschreven in een toegankelijke stijl. Ook is er aandacht voor het belang van familie en vriendschap in het leven van een tiener in de grote stad. In tegenstelling tot Teenlit, waar tienerromantiek veelal centraal staat, legt Lupus de nadruk op de speelse kant van de jongen en zijn hechte relaties met familie en vrienden.

Opkomst van een nieuw genre

Terwijl ik Lupus herlas in de bibliotheek van het KITLV, werden in Indonesië debatten gevoerd over de waarde van Teenlit als het nieuwe leesvoer van jonge Indonesiërs. Hoewel het genre met verhalen over meisjes bij adolescente lezers enorm in de smaak viel, vonden critici dat het weinig literaire waarde had: slecht geschreven verhaaltjes over rijke tieners, wier levens ver afstonden van de alledaagse realiteit van de Indonesische jeugd. Ondanks hun afkeuring waren de critici het eens over één ding, namelijk dat Teenlit als enig genre erin slaagde de interesse voor lezen aan te wakkeren bij de jeugd. Kranten beschreven hoe jonge Indonesiers samendromden in boekwinkels om de laatste boeken te lezen, een verschijnsel dat men niet eerder had meegemaakt in Indonesië.

Teenlit is een genre over tienerromantiek, overgewaaid uit de Verenigde Staten. Oorspronkelijk werd het via vertalingen bij het Indonesische lezerspubliek geïntroduceerd. De reeks Princess Diaries, geschreven door de Amerikaanse auteur Meg Cabot, werd als eerste in het Indonesisch vertaald. Uitgegeven in 2002 door Gramedia werd deze serie direct ongekend populair. De uitgever nodigde schrijvers als Hilman Hariwijaya uit om Indonesische Teenlit te schrijven, in de hoop het succes van Lupus uit de jaren tachtig en negentig te evenaren.

De tijd en ook de smaak waren veranderd en dit nieuwe genre was gericht op meisjes in plaats van jongens. Hoewel Hilman de flair en de humor bezat voor de vlotte stijl van Teenlit, waren zijn beste personages mannelijk. Hij schreef eerder ook de Olga-serie over een zestienjarig meisje met die naam, evenals Lupus een komisch personage. Maar Olga werd geheel overschaduwd door het succes van Lupus en

[p. 31]

in die serie verschenen maar dertien boeken, tegenover vierenvijftig in de Lupus-reeks. Hilman staat dan ook vooral bekend als auteur van boeken over jongens.

Dyan Nuranindya, Cinderella Rambut Pink, Jakarta 2010.

Esti Kinasih, Cewek!!!, Jakarta 2005.

Ade Kumalasari, Dengerin Dong, Troy!, Jakarta 2006.

De nadruk op meisjes in de Teenlit is wellicht te danken aan de wijze waarop het genre in Indonesië werd geïntroduceerd. Toen Gramedia de vertaling van de Princess Diaries van Cabot uitbracht, gebruikten ze het woord ‘Teenlit’ als verwijzing naar deze nieuwe tienerromantiek. In Amerika en Engeland wordt ‘Teen Lit’ gebruikt als aanduiding van literatuur voor jongvolwassenen in brede zin. In Indonesië heeft het begrip ‘Teenlit’ betrekking op tienerromances voor meisjes. Ook de auteurs zijn merendeels vrouw. Interessant is echter dat het meer is dan alleen een op meisjes gericht genre waar vrouwelijke auteurs op afkomen. De drijfveer om Teenlit te schrijven staat niet los van de sociale en politieke situatie van Indonesië in de eenentwintigste eeuw.

[p. 32]

Dyan Nuranindya, Canting Cantiq, Jakarta 2009.

De Reformasi en de stemmen van vrouwen

In 1998, vier jaar voordat de Indonesische vertaling van de Princess Diaries uitkwam, vond in Indonesië een belangrijke gebeurtenis plaats. De economie zat in het slop door de crisis van de late jaren negentig. De autoritaire leider Soeharto, president sinds 1967, bestuurde het land met harde hand en liet weinig ruimte voor de vrijheid van meningsuiting. In mei 1998 legde Soeharto na hoog oplopende rellen en wijdverbreide protesten al zijn functies neer. Het einde van zijn heerschappij luidde een periode van ‘Reformasi’ in, die het politieke en sociale leven ingrijpend veranderde.

Juist in deze periode traden schrijfsters als Ayu Utami, Djenar Maesa Ayu, Dee Lestari en Helvy Tiana Rosa naar voren met boeken die geschreven waren vanuit een vrouwelijk perspectief. De opkomst van deze schrijfsters gaf jongere collega's de gelegenheid een plek te veroveren in de wereld van de fictie. Uitgevers als Gramedia roken een kans om de markt voor jongvolwassen literatuur, die de afgelopen tien jaar was ingezakt, nieuw leven in te blazen. Tegelijkertijd waren kleinere uitgevers als Gagas Media, Katakita (inmiddels opgeheven) en Terrant Books erop gebrand vrouwelijke schrijfsters aan te trekken om een nieuwe markt aan te boren. Dyan Nuranindya, Esti Kinasih, Sitta Karina, Ade Kumalasari en Ken Terate zijn de auteurs wier boeken rond 2005 op de Teenlit-schappen van de boekhandels te vinden waren - een tijdstip dat kan gelden als het hoogtepunt van het genre.

Teenlit en lezende Adolescenten

Aanvankelijk werd Teenlit vaak beschouwd als pulpliteratuur, geschreven door jonge auteurs met weinig taalgevoel. Recensenten konden het niet laten erop te hameren dat het genre door de slechte thema's en het slordige taalgebruik ongeschikt was voor tieners. Degenen die wat positiever oordeelden hoopten dat dergelijke boeken een opstapje zouden zijn naar ‘serieuze’ literatuur. Dit standpunt wordt ook elders aangehangen, bijvoorbeeld in Noord-Amerika en Engeland. Het ontbreekt echter aan systematische studies over de leesontwikkeling bij de Indonesische jeugd, zodat we niet weten of deze veronderstelling juist is. Wel weten we dat de Reformasi een omgeving schiep die het schrijven van fictie stimuleerde. Deelname aan schrijfworkshops, wedstrijden die werden georganiseerd door uitgeverijen en netwerken als Lingkar Pena (‘Pennencirkel’) stelden vele jonge talenten in staat om te experimenteren en onderricht te krijgen van gevestigde schrijvers.

Guslaeni Hafid [Hafids 341] & Ria Fariana, Siluet senja, Jakarta 2004.

[p. 33]

rechterpagina
Ade Kumalasari, I'm somebody else, Jakarta 2005.

Sitta Karina, Circa, Jakarta 2008.

Teenlit nu

Meer dan tien jaar na de piek in de populariteit blijft Teenlit nieuwe schrijvers trekken. Om het genre te promoten publiceerden uitgevers aanvankelijk bijna elk manuscript, maar tegenwoordig is de selectie strenger en geven ze de voorkeur aan auteurs die al boeken op hun naam hebben staan. Intussen heeft Teenlit enkele afgeleide genres ontwikkeld die niet alleen meer over romantiek gaan, zoals horror stories en verhalen over vriendschap. Toch blijft romantiek het belangrijkste thema. Er zijn nu ook mannelijke schrijvers van tienerromances, al zijn dat er niet veel. Er zijn ook nieuwe en herontdekte jongerengenres opgekomen, zoals slice-of-life comics en handboeken voor lifestyle, allemaal geschreven in speelse Indonesische spreektaal.

Esti Kinasih, Dia, Tanpa Aku, Jakarta 2008.

Op zichzelf beschouwd is Teenlit wellicht weinig meer dan licht verteerbare tienerromantiek. Dat het genre deel uitmaakt van het nationale debat over jeugdliteratuur toont echter aan dat het meer om het lijf heeft dan simpele liefdesverhaaltjes in de Indonesische spreektaal. Om het genre op zijn juiste waarde te schatten moet je het bekijken in de bredere sociale context van de tijd. Het Indonesisch als taal voor fictie heeft de grenzen van de literaire standaardvarianten overschreden. Bovendien stelt Teenlit meisjes in de gelegenheid om op een zinvolle manier deel te nemen aan literaire praktijken.

Vertaald uit het Engels door Alice de Jong