De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 14]

Van oproerkraaier tot minister van Onderwijs en Cultuur
Kasper van Ommen

Raden Mas Soewardi Soerjaningrat, Als ik eens Nederlander was, Vlugschrift No.1, Bandoeng 1913.

Prins Raden Mas Soewardi Soerjaningrat (1889-1959) - hij veranderde later zijn naam in Ki Hadjar Dewantoto en schafte zijn vorstelijke titel af - was een afstammeling van de fameuze vrijheidsstrijder Diponegoro, opstandelingenleider tijdens de Java-oorlog van 1825-1830. Ook Soewardi was een Javaanse nationalist en kreeg daarnaast bekendheid als militant schrijver en onderwijsvernieuwer. Hij uitte kritiek op het koloniale regime, vooral op de ongelijkheid en discriminatie die daaruit voortvloeiden. In 1912 richtte hij samen met Tjipto Mangunkusumo (1866-1943) en Ernest Douwes Dekker (1879-1950)¹ de Indische Partij op, die naar een volledige onafhankelijkheid van Indonesië streefde.

In juli 1913 publiceerde Soewardi in het door Douwes Dekker opgerichte dagblad De Expres een satirisch artikel, getiteld ‘Als ik eens Nederlander was’. Hij stak daarin de draak met de plannen van het koloniale bewind om in 1913 het eeuwfeest van Neêrlands bevrijding van het napoleontische Frankrijk te vieren en alle ‘inlanders’ daaraan te laten meebetalen. De tekst werd ook als vlugschrift in het Nederlands en Maleis verspreid. De machthebbers waren hierover zeer ontstemd en besloten Soewardi naar de Banda-eilanden te verbannen.

De kritiek op dit vonnis door Tjipto en Douwes Dekker resulteerde erin dat ook zij verbannen werden, op grond van de beschuldiging dat zij Indonesiërs zouden hebben aangezet tot verzet tegen het koloniale gezag. Aan het verzoek om hun straf in Nederland te mogen uitzitten werd gehoor gegeven en begin oktober 1913 kwamen Soewardi met zijn echtgenote Soetartinah Soerjaningrat, Tjipto en Douwes Dekker aan in Den Haag. Daar volgde Soewardi een opleiding tot onderwijzer en behaalde hij in juni 1915 de hulpakte lager onderwijs. Hij ontpopte zich in Nederland als een volgeling van Rabindranath Tagore, Maria Montessori en de Vrijmetselaars en nam zich voor hun uitgangspunten te gebruiken als richtlijn voor het Indisch onderwijs.

Na zijn terugkeer in Nederlands-Indië in 1919 werd Soewardi in 1920 wegens het houden van een opruiende redevoering, het zaaien van haat en het beledigen van de koningin wederom opgepakt en in Semarang gevangengezet. In weerwil van alle vervolging en onderdrukking ging Soewardi voort op het pad van de onafhankelijkheid. In het naoor-

1 Ernest Douwes Dekker was een oomzegger van Multatuli.

[p. 15]

logse Indonesië werd hij benoemd tot minister van Onderwijs en Cultuur en verwierf hij de status van een der 156 ‘Nationale Helden’.

Chris Lebeau, houtsnede van Soewardi, 1919. Collectie UB Leiden.

De beeltenis van Soewardi alias Ki Hadjar Dewantoto op het Indonesische bankbiljet van 20.000 roepiah, in omloop tussen 1998 en 2005.

Soewardi en Lebeau

De anarchistische inslag van Soewardi zal de veelzijdige kunstenaar Chris Lebeau (1878-1945) hebben bevallen. Ook hij was wars van autoriteit en bemoeizucht. Lebeau had Soewardi in Den Haag ontmoet, kort voordat hij in mei 1914 een reis naar Indië maakte. Na Lebeau's terugkeer in Nederland bloeide een zekere vriendschap op tussen de beide mannen. Dat was opvallend, want Soewardi ‘wenste onder geen beding aanraking met Europeanen en meed hen ten strengste’, zoals Lebeau ruim twintig later tegen een vriend zei.²

Toen Soewardi in 1919 besloot naar Indië terug te keren, ontbrak hem het geld voor de reis. Waarop Lebeau aanbood een portret van hem en zijn vrouw te maken en die ter verkoop aan te bieden om de overtocht te financieren. En aldus geschiedde. Lebeau sneed in datzelfde jaar de beide portretten, die te koop werden aangeboden voor vijfentwintig gulden.³ Een financieel succes werd het niet, zodat Soewardi's vrienden het bedrag voor de terugreis uiteindelijk zelf bij elkaar legden. De portretten oogstten bij velen bewondering, omdat Lebeau erin was geslaagd Soewardi in zijn felheid en kracht weer te geven, als strijder tegen onderdrukking en ongelijkheid. Lebeau portretteerde ook een aantal andere Javanen, waaronder de etno-musicoloog en Indonesische nationalist Raden Mas Soerjo Poetro en de bekende danser Raden Mas Jodjana. Deze houtsneden worden tot de meest geslaagde portretten van Lebeau gerekend.

2 Gesprek met Lebeau, opgetekend door zijn vriend Schortemeier in 1943. C.L. en C. Schortemeijer, Chris Lebeau 1878-1966, Rotterdam-Voorburg 1943-1966; album met uitgetypte gesprekken met Lebeau. Collectie Chabot Museum, Rotterdam.

3 Beide portretten werden afgebeeld in H.P.L. Wiessing, ‘Soewardi Surya Ningrat’, in De Nieuwe Amsterdammer, 14 juni 1919.