De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 8]

De brieven van Kartini, wereldberoemd buiten Nederland
Paul Bijl

Kartini (links) en haar zussen Kardinah en Roekmini in Semarang, januari 1902.

De meest bekende Nederlandstalige auteur ter wereld is Anne Frank, een naam die alle Nederlanders kennen. Maar wie is nummer twee? Zonder twijfel de Javaanse vrouw Raden Atjeng Kartini (1879-1904), van wie veel originele brieven aanwezig zijn in de Bijzondere Collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden. De meeste Nederlanders hebben nog nooit van haar gehoord, maar 250 miljoen Indonesiërs weten heel goed wie zij is. Ze heeft zelfs een eigen nationale feestdag op 21 april, wanneer Indonesische meisjes zich verkleden als Kartini en winkels in haar naam korting geven.

In deze hoedanigheid is ‘Kartini’ een van de meer dan honderdvijftig Indonesische nationale helden en is zij opgenomen in de nationalistische cultus die de presidenten Soekarno en Soeharto in het leven hebben geroepen. Veel Indonesische vrouwengroepen moeten niets hebben van deze staatskartini en wijzen erop dat de echte Kartini een feministe was, die de nodige kritiek zou hebben geuit op de positie van de vrouw in het huidige Indonesië. De officiële ‘Kartini’ is in Indonesië nu vooral onderdeel van wat Julia Suryakusuma ibuisme negara (staatsmoederisme) en pengiburumahtanggaan (huisvrouwisering) heeft genoemd, waarbij het ideaalbeeld het moeder- en huisvrouwschap is. Kartini zelf wilde juist wat anders zijn dan huismoeder - lerares, bijvoorbeeld. Zij heeft ook een eigen school opgericht bij het huis van haar vader, die regent was in het Noord-Javaanse stadje Jepara.

Feminisme en antiracisme

Kartini werd geïnspireerd door schrijvers over vrouwen- en mensenrechten uit India, Egypte en Europa, zoals Pandita Ramabai, Qasim Amin en Cécile Goekoop-De Jong van Beek en Donk. In haar brieven formuleerde zij haar scherpe kritiek op het racisme van de koloniale samenleving en het seksisme in Europa en Nederlands-Indië. Dankzij haar passie en humor zijn haar brieven een plezier om te lezen. Ze maakt zich kwaad over de Nederlandse dubbele standaard ten opzichte van Javanen: ‘De Hollanders lachen en bespotten onze domheid, maar als wij ons trachten te ontwikkelen, dan nemen ze eene uitdagende houding tegenover ons aan.’

Ook bespot ze het paternalisme van de Nederlandse ‘ethische’ politiek, waaronder een nauwelijks verhuld racisme schuilgaat: ‘De omgang met de beschaafde, zeer ontwikkelde volbloed Hollandsche dames had een heilzamen invloed geoefend op de bruintjes.’ De ‘bruintjes’ zijn Kartini en haar zussen. Ze had een uitgebreid netwerk van correspondenten, bestaande uit wetenschappers, feministen en de directeur van het Indische onderwijs Jacques Abendanon. Diens vrouw Rosa Abendanon zou in 1911 in Semarang een selectie uit de brieven uitgeven onder de titel Door duisternis tot licht. Gedachten over en voor het Javaansche volk van wijlen Raden Adjeng Kartini.

Kartini in Nederland

In Nederland is Kartini vrijwel onbekend. Het Tropenmuseum heeft een vleugel naar haar vernoemd en een vitrine over haar ingericht in de vaste opstelling. Jaar-

[p. 9]

lijks reikt de gemeente Den Haag de Kartini-prijs uit voor emancipatie, die vooral bedoeld is voor gekleurde Nederlandse vrouwen; de prijs gaat stilzwijgend voorbij aan het racisme hier te lande en deelt daarmee in de paternalistische erfenis van de ethische politiek.

Indonesisch affiche met het portret van Kartini, ter gelegenheid van Kartini-dag.

Fragment uit een brief van Kartini aan Rosa Abendanon: ‘Maar de vrouw kan zich los koopen, zij moet dan zooveel en zooveel betalen. Een ellendige geschiedenis is 't voor zeker. Doch hoe willen wij rechtvaardige wetten voor ons erlangen, als in 't verlichte beschaafde Westen men de vrouw gelijkstelt met kinderen en idioten?’

De brieven van Kartini in de UBL zijn in 1986 door de familie Abendanon geschonken aan het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) in Leiden. Zoals gezegd is een selectie daarvan gepubliceerd in 1911 en andere brieven kennen we uit een editie van 1976. Haar brieven zijn wel beschikbaar in het Indonesisch, Frans en Engels - in die laatste taal dankzij Joost Coté's prachtige Kartini: the complete writings (2014). Nederlanders daarentegen lijken niet erg geïnteresseerd in de ervaringen van een Javaanse moslima ten tijde van het koloniale bewind. Onze geschiedenis is overwegend blank en koloniale geschiedenis heeft de neiging zich te beperken tot witte mannen als Coen, Multatuli en Spoor.

Bovendien snijdt Kartini zaken aan waar Nederlanders liever aan voorbijlopen, zoals het racisme. Samen met Indonesische en Surinaamse schrijvers als Sutan Sjahrir en Anton de Kom is zij de vertegenwoordiger van een koloniaal-kritische literatuur; geestverwanten elders zijn Frantz Fanon in Frankrijk en Malcolm X in de Verenigde Staten. Haar werk ligt in Leiden klaar om ontdekt te worden, voor een ieder die zich wil laten inspireren door een stem uit het verleden die zich met ironie en empathie inzette voor de rechten van alle mensen.