De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 76]

Praag rond 1600
Kunst en wetenschap aan het hof van Rudolf II
Gert Jan van der Sman, Sandra van der Sommen en Godelieve Huijskens

‘De apotheose van de kunsten’. Gravure van Jan Martensz Muller naar Bartholomeus Spranger. De afbeeldingen bij dit artikel zijn afkomstig uit de Universitaire Bibliotheken Leiden.

[p. 77]

De ‘tegenwoordig meest Schilderconst-beminder ter Weerelt’, zo typeerde Karel van Mander keizer Rudolf II (1552-1612) in het voorwoord van zijn Schilder-Boeck (1604). Rudolf had in 1583 Praag tot hoofdstad van het Duitse Rijk gemaakt en zijn hof aldaar groeide uit tot een van de voornaamste centra van kunst en wetenschap in Europa. Hij omgaf zich met de beste schilders, beeldhouwers, edelsmeden en steensnijders van zijn tijd en beloonde hen rijkelijk voor hun diensten. Onderwijl legde hij een weergaloze verzameling aan van duizenden schilderijen en ontelbare kunstvoorwerpen. Ook wetenschappers konden op Rudolfs bescherming rekenen. De astronomen en wiskundigen Tycho Brahe en Johann Kepler kregen aanstellingen aan het hof, opdat zij hun grensverleggende onderzoek ongehinderd konden uitvoeren. Andere geleerden legden zich toe op oudheidkunde, botanie, geneeskunde, mineralogie en alchemie. De grens tussen exacte en occulte wetenschappen werd in het Praagse hofmilieu menigmaal overschreden, want voor de scientiae arcanae had Rudolf een zwak. Zijn bijnaam ‘Hermes Trismegistos van het Duitse Rijk’ had hij aan deze voorliefde te danken.

Hieronymus Wierix, portret van keizer Rudolf II, gravure.

Keizerlijke propaganda. De oorlogsgodin Bellona voert de keizerlijke troepen aan tegen de Turken. Gravure van Jan Martensz Muller naar Bartholomeus Spranger.

Keizer en mecenas

Rudolfs politieke carrière hield geen gelijke tred met zijn verrichtingen als begunstiger van kunstenaars en geleerden. Zijn machtspositie en de daaraan verbonden politieke verantwoordelijkheden waren veelomvattend: de keizer van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie was tevens koning van Bohemen en Hongarije en aartshertog van de Oostenrijkse erflanden. Al bij de aanvaarding van zijn keizerschap in 1576 stond hij voor enorme uitdagingen, in de eerste plaats de slepende godsdiensttwisten tussen katholieken en protestanten. Al even zwaar woog de Osmaanse dreiging, die zich deed gevoelen in de uitgestrekte grensgebieden in het zuidoosten. Slechts een enkele maal smaakte Rudolf het genoegen van een militaire overwinning op de Turken, wat in de keizerlijke propaganda werd uitgebuit. Maar zulke wapenfeiten bleven schaars en in de vijfendertig jaar dat hij de scepter zwaaide brokkelde zijn macht geleidelijk af.

Rudolf had zijn gesteldheid niet mee. Zijn gezondheid liet vaak te wensen over en van nature dacht hij meer na dan nodig was om tot daden te komen. Soms viel hij ten prooi aan zware melancholie. Gaandeweg dwongen zijn broers en neven hem dan ook de regering aan hen over te dragen. In 1608 werd zijn macht beperkt tot Bohemen en zelfs hier zou hij in 1611 afstand doen van de troon, een jaar voor zijn dood.

In 1609 legde een Italiaanse diplomaat een oorzakelijk verband tussen Rudolfs passie voor kunsten en wetenschappen en diens politieke falen. Hij zou ‘zoveel plezier hebben geschapen in het onderzoek naar de werken van de natuur en de schoonheden van de kunst, dat hij zijn bestuurlijke en keizerlijke taken liet liggen.’ Dat is nog steeds het geijkte beeld, althans in populair-wetenschappelijke publicaties: een vorst die vergetelheid zocht in artistieke en intellectuele sferen. Toch is de historische werkelijkheid complexer. Je kunt niet zonder meer zeggen dat Rudolf door zijn mecenaat zijn politieke verantwoordelijkheden verwaarloosde, want in de zestiende eeuw speelden kunsten en wetenschappen een belangrijke rol in het diplomatieke verkeer en de internationale verhoudingen. Daarnaast waarschuwen historici voor een al te sterke focus op Rudolfs persoonlijkheid, aangezien hij de keizerskroon onder zeer moeilijke omstandigheden moest dragen.

Uitwisseling met de Lage Landen

Vanuit een breder cultuur- en kunsthistorisch perspectief symboliseert het Praag van Rudolf II het herfsttij van de Noord-Europese Renaissance. De spanning van het eigentijdse gebeuren tilde kunsten en wetenschappen naar het hoogste niveau. Binnen het artistieke domein werd schoonheidszin tot het uiterste doorgevoerd. Sier, weelderigheid en vernuft werden gecultiveerd en schilders, beeldhouwers, cameeënsnijders en werkers in bergkristal stonden in hoog aanzien.

Kenmerkend voor Rudolfs hof is de internationale dimensie van zijn mecenaat. Praag trok cultuurdragers uit alle windstreken, waaronder talrijke Noord- en Zuid-Nederlandse kunstenaars en geleerden. In Rudolfs entourage verkeerden schilders en tekenaars als Bartholomeus Spranger, Joris Hoefnagel, Roelandt Savery en Pieter Stevens, de graveur Aegidius Sadeler, de beeld-

[p. 78]

houwer Adriaen de Vries, de edelsmeden Paul van Vianen en Jan Vermeyen, de arts en mineraloog Anselmus de Boodt, en de technisch uitvinder en alchemist Cornelis Drebbel, die met zijn perpetuum mobile veel bewondering oogstte.

Er was Rudolf veel aan gelegen de glorie van zijn mecenaat te laten afstralen op de rest van Europa. Zo stonden de keizer en zijn hoffunctionarissen welwillend tegenover de samenwerking van Bartholomeus Spranger en Adriaen de Vries met de - technisch briljante - graveurs die in Haarlem en Amsterdam werkzaam waren, in het bijzonder Hendrick Goltzius en Jan Harmensz Muller. Ook voor de in Praag gevestigde wetenschappers stonden de kanalen van communicatie volop open: manuscripten, boeken en brieven gingen heel Europa rond. Het intellectuele verkeer tussen Praag en de Nederlanden was intens. Oudheidkunde, mineralogie, botanie, medicijnen, wiskunde, astronomie, alchemie: over al deze takken van wetenschap werd lustig gecorrespondeerd.

Praag in Leiden

Het is dan ook niet verwonderlijk dat in verschillende Nederlandse collecties sporen van de Praagse hofcultuur te vinden zijn. Vooral het gedrukte materiaal - boeken en prenten - was al vanaf een vroeg tijdstip in ons land voorhanden. De omvattendheid van Rudolfs mecenaat komt het beste tot uitdrukking in de Bijzondere Collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden. In de loop van vier eeuwen zijn daar uitzonderlijk veel unieke stukken samengevloeid, waarbij kunst (ars) en wetenschap (scientia) elkaar prachtig in balans houden. Het hof van Rudolf kwam in dezelfde periode tot bloei als de in 1575 opgerichte Leidse Universiteit. Carolus Clusius, de oprichter van de Leidse Hortus Botanicus, wisselde brieven uit met onder anderen Anselmus de Boodt en Esaias le Gillon in Praag. In 1598, kort voor zijn aanstelling aan het Praagse hof, zond de Deense astronoom Tycho Brahe een manuscript van zijn Stellarum octavi orbis inerrantium accurata restitutio aan de Leidse geleerde Joseph Scaliger, die hij bijzonder hoogachtte. Brahe liet het handschrift met een ingekleurd portret verfraaien en voorzag het van een persoonlijke opdracht.

In 1690 werd de verzameling van de Leidse universiteit verrijkt met 4000 handschriften en boeken uit de collectie van de Nederlandse filoloog en libertijn Isaac Vossius. Hij was de meest fervente verzamelaar van handschriften van zijn generatie. Via koningin Christina van Zweden was hij in het bezit gekomen van vijftien alchemistische handschriften uit de collectie van Rudolf II. Ook in het Leidse Prentenkabinet zouden Praagse pronkstukken belanden. Bartholomeus Spranger, de favoriete schilder van Rudolf, is daarin met twee karakteristieke tekeningen vertegenwoordigd. Ze zijn afkomstig uit de verzameling van dr. Albert Wekker, die circa 5800 tekeningen omvatte en in 1957 in Leiden werd ondergebracht. Wekker kocht de bladen toen de kunst van de late zestiende eeuw nog nauwelijks in de belangstelling stond. Zeldzaam is ook de reeks tekeningen ‘Vier Seizoenen’ van de hand van Jakob Hoefnagel, de zoon van Joris. Zij staan in verband met gouaches die hij op Praagse bodem heeft gemaakt.

Minerva, tekening van Bartholomeus Spranger. Niet eerder werd de godin van de wijsheid zo schalks weergegeven.

Compositieschets van Spranger: Psyche bespiedt haar slapende minnaar Amor met een olielamp,

Van 29 september 2016 tot 10 januari 2017 is in de

[p. 79]

Leidse Universiteitsbibliotheek de tentoonstelling ‘Praag rond 1600. Kunst en wetenschap aan het hof van Rudolf II’ te bezichtigen. De expositie stelt de bezoeker in de gelegenheid deze uitingen van wetenschappelijke gedrevenheid en artistieke inventiviteit van dichtbij te bewonderen. De getoonde brieven, handschriften, vroege drukken, tekeningen en prenten bieden tezamen een boeiend beeld van het geraffineerde culturele klimaat aan Rudolfs hof. De tentoonstelling bestaat uit drie delen: een visuele impressie van de historische en politieke context, een sectie gewijd aan de bloei van de grafische kunsten en de presentatie van een keur van werken die de beoefening van de exacte en occulte wetenschappen illustreert. Hieronder worden aan de hand van enkele topstukken drie thema's nader belicht: het (zelf)beeld van Rudolf II in de prentkunst, het overrompelende succes van Bartholomeus Spranger en de bijzondere waarde van de alchemistische handschriften in Leids bezit.

Keizer Rudolf II te paard, gravure van Aegidius Sadeler naar Adriaen de Vries. De voorstelling is duidelijk geënt op Titiaans ruiterportret van Karel V, dat zich bevindt in het Prado in Madrid.

Zelfverheerlijking en symboliek in de portretten van Rudolf II

De gegraveerde portretten van Rudolf II passen in een lange Habsburgse traditie en zijn rijk aan verwijzingen naar de Romeinse keizertijd. Een van Rudolfs grootste voorbeelden was zijn grootvader Karel V, de machtigste van alle Habsburgse heersers. Titiaans beroemde ruiterportret ‘Karel V in de slag bij Mühlberg’ (1548) toont hem in vol ornaat als keizer, christenvorst en kruisvaarder. Rudolf zag zich voor de zware taak gesteld om zijn

[p. 80]

grootvader te evenaren. De zogeheten Lange Oorlog, die in 1593 aanving, bracht hem weliswaar enkele overwinningen, maar die waren niet bijzonder spectaculair. Toch liet hij zich graag als ‘onoverwinnelijke keizer’ vereeuwigen. Hij wendde zich tot de beeldhouwer Adriaen de Vries, die de hofgraveur Aegidius Sadeler van een ontwerptekening voorzag. De gravure is onmiskenbaar geënt op het ruiterportret van Karel V. Rudolfs attributen van lauwerkrans en speer verwijzen bovendien naar de Romeinse keizer Augustus. Hij wordt neergezet als overwinnaar van de Turken en leidsman van de christelijke mogendheden in Europa. In werkelijkheid liet Rudolf zich niet op de slagvelden zien. Hij liet zijn troepen door anderen leiden.

Rudolf had daarentegen wel de leiding over de kunstproductie aan zijn hof en toonde een grote persoonlijke betrokkenheid. Hij liet ateliers in zijn kasteel bouwen en stimuleerde artistieke innovatie. Regelmatig bezocht hij de werkplaatsen van kunstenaars en ambachtslieden. Ook deelde hij zijn humanistische kennis met zijn beschermelingen, getuige de ingewikkelde symboliek die veel Praagse kunstwerken kenmerkt. Daarnaast waren thema's als liefde en erotiek vermoedelijk onderwerp van gesprek. In de prent ‘Apotheose van de kunsten’ komen verschillende lijnen van Rudolfs mecenaat samen (zie de openingsillustratie van dit artikel). De Osmaanse legers worden afgeschilderd als barbaarse bedreigers van de nobele kunsten. De personificaties van de bouwkunst, beeldhouwkunst en schilderkunst - drie bevallige naakten, die samen een compacte groep vormen - worden uit voorzorg door Faam naar de Olympus gevoerd. Jupiter heeft de gezichtstrekken van Rudolf. Daarmee benadrukt de keizer van het Heilige Roomse Rijk zijn unieke rol in het Europa van de late zestiende eeuw, namelijk die van beschermer van de christelijke cultuur.

‘De bruiloft van Amor en Psyche’, gravure van Hendrick Goltzius naar Bartholomeus Spranger, 1587.

Spranger en het Sprangervirus in de Noordelijke Nederlanden

Rudolfs favoriete schilder was de Antwerpenaar Bartholomeus Spranger (1546-1611). Voordat hij in Praag aan het werk ging, had Bartholomeus een internationale scholing genoten. Hij reisde op jonge leeftijd naar Italië en bekwaamde zich daar in de uitbeelding van de menselijke figuur. In Parma en Rome maakte hij zich de elegante vormentaal van het maniërisme eigen. Spranger blonk uit in complexe, maar zorgvuldig geconstrueerde composities vol naakte mannen en vrouwen in gekunstelde houdingen. Veel van zijn Praagse werken hebben een opmerkelijke Schwung en een hoge graad van verfijning. Erotisch getinte voorstellingen waren bij hem in goede handen. Rudolf zou Spranger rijkelijk belonen en hem met onderscheidingen overladen. De kunstenaar werd in de adelstand verheven en kreeg op den duur vijf huizen in bezit.

Spranger oogstte ook buiten Praag veel succes. Sterker nog: hij bracht de Noord-Nederlandse kunst in een stroomversnelling. Sprangers oude vriend Karel van Mander had hierin een helpende hand. De schilderschrijver lichtte dat in zijn Schilder-Boeck (1604) aldus toe: ‘Toen ik in 1583 te Haarlem kwam wonen, maakte ik met hem [Hendrick Goltzius] kennis en toonde hem enige tekeningen van Spranger, die hem zeer aanstonden [...]. Hij graveerde ook kort hierna het heerlijke stuk van Spranger, het Godenmaal, dat als het ware overvloeide van de nectar van de zoete lieftalligheid en tekenaar en graveur gelijkelijk onsterfelijk maakt.’ Van Mander doelt op de schitterende gravure ‘De Bruiloft van Amor en Psyche’. Spranger zond zijn ontwerptekening met meer dan tachtig menselijke figuren naar Hendrick Goltzius in Haarlem, die haar in prent bracht.

De ‘Bruiloft van Amor en Psyche’ had veel impact op de kunstproductie in Haarlem, Amsterdam en Utrecht. Behalve Goltzius stelden ook Cornelis Cornelisz, Jan

[p. 81]

Muller, Abraham Bloemaert en Joachim Wtewael zich open voor Sprangers exuberante vormentaal. In de schilderkunst van de jaren 1585-1600 werden godenmalen een populair thema. Spranger bleef tot aan de beginjaren van de zeventiende eeuw ontwerptekeningen voor prenten vanuit Praag naar Nederland sturen. Hij werkte vooral samen met Jan Muller, de meest begenadigde leerling van Goltzius, die uitblonk in de toepassing van de schwellende Taille, diep in het koper gestoken lijnen die zorgen voor krachtige licht-donker effecten. Proefdrukken reisden heen en weer. Spranger en Muller vonden elkaar in hun streven naar perfectie.

Handschriften uit een alchemistisch walhalla

Voor Isaac Vossius (1618-1689) was het ongewilde bijvangst, de alchemistische boekwerken die hij verkreeg via koningin Christina van Zweden, maar voor de Leidse Universiteit zijn deze Codices Vossiani Chymici sinds 1704 een kostbaar bezit. Onder deze werken, die vooral uit Midden-Europa afkomstig zijn, bevindt zich een vijftiental handschriften uit de bibliotheek van Rudolf II. De manuscripten stammen voornamelijk uit de zestiende eeuw. Ook na de uitvinding van de boekdrukkunst verscheen namelijk nog veel van deze vakliteratuur in handgeschreven vorm, om verspreiding onder niet-ingewijden te voorkomen. De beoefening van de occulte wetenschappen was traditiegetrouw een tamelijk elitaire aangelegenheid, met een sterke nadruk op intellectuele vervolmaking.

Tijdens de Renaissance vormde de alchemie een veelomvattend vakgebied, een amalgaam van theorievorming, (magische) praktijk en religieus-filosofische beschouwingen. Een alchemistische bibliotheek bestreek uiteenlopende terreinen als mijnbouw, mineralogie, geneeskunde, astronomie, astrologie, kabbalistiek, (neoplatoonse) filosofie en typisch-alchemistische receptenleer. Alles verbindend was in deze geschriften de hang naar systematiek: het streven om de complexiteit van de schepping in een samenhangend systeem of visionaire symboliek onder te brengen.

Slechts zelden stammen de Codices Vossiani Chymici rechtstreeks van de geestelijke vaders van dit gedachtengoed. De meeste zijn geschreven door kopiisten, in fraaie, regelmatige hand en met titels in sierschrift. Sommige traktaten zijn daarentegen in snelle hanenpoten uitgeschreven. Enkele werken zijn convoluten, waarin bestaande manuscripten gebundeld zijn. De teksten zijn meestal ontleend aan oudere geschriften, doorgaans in de vorm van uittreksels en bloemlezingen. Ter verhoging van de gewichtigheid werd de inhoud toegeschreven aan leermeesters uit de oudheid als Plato en Vergilius, en gezaghebbende alchemisten als Geber en Merlijn, Raymond Lull en anderen. De gebruikte talen zijn Latijn, Duits, Italiaans maar ook Frans, Spaans en Tsjechisch.

De opbouw en stijl van de teksten is heel gevarieerd. Naast samenhangende traktaten zijn er filosofische dialogen, gedichten, allegorische inkledingen en prozaische bereidingsvoorschriften. Het hoofdthema is het vinden (lees: vervaardigen) van de ‘Lapis Philosophorum’ ofwel de Steen der Wijzen, het ultieme doel van de alchemie. Dit felbegeerde preparaat werd geacht onedele metalen in goud te veranderen, maar ook genezing van alle kwalen én onsterfelijkheid te bewerkstelligen. Op immaterieel niveau werd de steen gezien als de crux van geestelijke verlossing, dat wil zeggen het hervinden van de Al-wijsheid die de mens door de zondeval was kwijtgeraakt.

De illustraties zijn net zo uiteenlopend als de teksten: arbeidsintensieve kosmologische diagrammen, met goud versierd, mythologisch getinte tekeningen, en haastige krabbels van wonderlijke laboratoriumopstellingen. Als estheet zal Rudolf, behalve voor de inhoud van deze boeken ook gevoelig zijn geweest voor hun uiterlijke verschijningsvorm. Door middel van luxe banden, versierd met het wapen van de Habsburgers (een dubbele adelaar met heiligen of personificaties in gouddruk) gaf hij de heterogene werken een uniform uiterlijk. Enkele van de boeken zijn met vleiende verzen aan de keizer opgedragen. In één boek (RL. Xinovius et al., Sententiae) heeft Rudolf vermoedelijk zelfs persoonlijke kanttekeningen gemaakt. Een tastbaarder bewijs van zijn alchemistische betrokkenheid is nauwelijks denkbaar.

‘Praag rond 1600. Kunsten wetenschap aan het hof van Rudolf II’. Tentoonstelling in de Universiteitsbibliotheek Leiden van 29 september 2016 tot 10 januari 2017, Witte Singel 27, Leiden. In dezelfde periode organiseert Studium Generale i.s.m. met de UBL een viertal lezingen over kunst en wetenschap aan het Praagse hof van Rudolf II. Deze vinden plaats in de Universiteitsbibliotheek. Zie ook www.voorzieningen.kidenuniv.nl/studium_generale

Afbeelding uit een alchemistisch handschrift uit de collectie van Isaac Vossius.