De Boekenwereld. Jaargang 32
(2016)– [tijdschrift] Boekenwereld, De–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 38]
| |
Biblietheca Van der Linde-Niemeijeriana
| |
[pagina 39]
| |
Soms lijkt de aanwezigheid van een speciale collectie vooral het gevolg van een toevalligheid. Zou de Koninklijke Bibliotheek nu een wereldwijd vermaarde collectie over fietsen en wielrennen hebben gehad, wanneer die tak van sport in plaats van schaken de ‘passie’ van Antonius van der Linde was geweest? Feit is dat de huidige schaakcollectie van de KB met de John G. White Chess and Checkers Collection in de Cleveland Public Library (Ohio, USA) om de eer strijdt van de grootste openbaar toegankelijke schaakcollectie. 
De schaaktafel in de leeszaal van de KB is een kopie van het ontwerp uit 1925 van de Russische kunstenaar Alexander Rodchenko.
Šachmatnyj Bjulleten 1988, nr. 11.
International Computer Games Association Journal 38 (de cember 2015), nr. 4.
De schaakcollectie van de KB, de Bibliotheca Van der Linde-Niemeijeriana, telt momenteel ongeveer 35.000 titels.Ga naar eind1 Aan de basis liggen de collecties van de naamgevers Antonius van der Linde (1833-1897) en Meindert Niemeijer (1902-1987). Deze bijdrage schetst de beide stichters en bespreekt de plaats van de schaak- en damcollectie binnen de huidige KB. | |
De schaak- en damcollectie voor het publiekNadat de KB in 1982 de huidige locatie aan Prins Willem-Alexanderhof 5 betrok, heeft de schaakcollectie binnen het gebouw vele omzwervingen gemaakt. Aanvankelijk stonden de schaak- en dampublicaties in een lastig bereikbare werkruimte op de vierde verdieping. Vanaf het begin van de jaren negentig werden ze ondergebracht ze in een vrij toegankelijke leeszaal op de tweede verdieping, maar die werd te klein om alles te herbergen.Ga naar eind2 In 2004 werd de schaak- en damcollectie daarom verplaatst naar één van de paviljoenen van de nieuwe ‘Leeszaal van Nederland’. De overige collecties van Van der Linde en Niemeijer kregen onderdak in de magazijnen van de afdeling Bijzondere Collecties. In 2013 diende zich de mogelijkheid aan om één van de kavels in de leeszaal op de eerste verdieping van de KB te betrekken. De huidige locatie is goed bereikbaar en er is voldoende ruimte voor uitbreiding. Wie een spannende partijfase wil naspelen of een schaakprobleem wil oplossen kan terecht in deze schaaken damleeszaal, want er staat een schaak- en een dambord. En wie een echte schaakpartij wil spelen kan ook gebruik maken van de schaaktafel. Deze tafel is indertijd gemaakt voor het Gemeentemuseum Den Haag door psychiatrische patiënten van het Haagse zorgcentrum Parnassia. Het is een kopie van het ontwerp uit 1925 van de Russische kunstenaar Alexander Rodchenko. Al schakend wordt men hier omringd door de voornaamste naslagwerken en biografieën van schakers en dammers, waarin meteen bepaalde problemen nagezocht kunnen worden.Ga naar eind3 Actuele jaargangen van circa 150 schaak- en damtijdschriften zijn in de open opstelling te vinden. Van veel belangrijke tijdschriften uit binnen- en buitenland staan zelfs de complete jaargangen. Het British Chess Magazine, het Russische ШахмаmнЬіŭ БЮППеНmЬ (Šachmatnyj Bjulleten'), L'ltalia Scacchistica, het staat er allemaal. De liefhebber van gespecialiseerde schaakonderwerpen vindt er tijdschriften over probleemschaak (Problem-Forum. Zeitschrift für Freunde des Problemschachs), correspondentieschaak (Fjernsjakk. Organ for Norges Fjernsjakkforbund) en computerschaak (International Computer Games Association Journal). Bovendien zijn er ook tijdschriften over andere bordspelen zoals dammen en go te vinden. Bridge is weliswaar geen bordspel, maar de aanzienlijke bridgecollectie van de KB verdient wel dat hier ook een klein aantal publicaties over deze denksport staat. Daarnaast is een aantal schaak- en damtitels opgesteld in het algemene magazijn, die in de leeszaal kunnen worden ingezien (de boeken uit deze collectie worden niet uitgeleend). Bijzondere schaak- en damboeken zoals drukwerk van vóór 1800, handschriften en andere zeldzame werken, zijn ondergebracht in het magazijn Bijzon- | |
[pagina 40]
| |
dere Collecties. Ook de boeken uit de schenkingen van Van der Linde en Niemeijer worden hier bewaard. Deze werken kunnen worden geraadpleegd in de leeszaal Bijzondere Collecties. | |
Antonius van der LindeZoals gezegd is Antonius van der Linde een van de grondleggers van de schaak- en damcollectie van de KB.Ga naar eind4 Hij werd op 14 november 1833 te Haarlem geboren in een eenvoudig doopsgezind zadelmakersgezin en in het geboorteregister werd zijn voornaam genoteerd als ‘Antonie’. Hij bleek een bijzonder intelligente en betrokken knaap, die al op veertienjarige leeftijd een bevlogen artikel tegen de drankzucht schreef in De Volksvriend. Maandblad van de Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Drank. De Doopsgezinde Gemeente van Haarlem zag in dit talent een toekomstige onderwijzer en steunde hem financieel bij zijn opleiding in Enkhuizen. Nadat hij geslaagd was voor zijn examen, ging hij in Amsterdam aan de slag als onderwijzer derde klasse. Dat weerhield hem er niet van zich in 1855 aan de universiteit van Leiden in te schrijven als theologisch student. De onrustige Van der Linde verhuisde met grote regelmaat: in 1856 ging hij naar Alkmaar en een jaar later vinden we hem weer in Amsterdam. 
Houtgravure van Antonius van der Linde. Frontispice van zijn Beginselen van het schaakspel, Utrecht 1876.
Daar werd hij lid van de plaatselijke Christelijke Afgescheiden kerk, waar hij ook ging prediken. Na een conflict met een andere voorganger stichtte hij algauw een eigen gemeente, maar dat hield de onenigheden niet buiten de deur. Hij zette een punt achter het prediken en vertrok naar het Duitse Göttingen. In 1862 promoveerde hij aan de plaatselijke Georg-August-Universität op het proefschrift Spinoza. Seine Lehre und deren erste Nachwirkungen in Holland. Eine philosophisch-historische Monographie. Daarna volgde een periode van relatieve rust in Hatert bij Nijmegen, waar hij zich toelegde op wetenschappelijke publicaties op allerlei gebied, waaronder het schaken. Van 1867 tot 1871 had hij zijn domicilie in Den Haag en als bibliofiel was hij in die jaren een regelmatige bezoeker van de KB. Vanaf 1869 publiceerde hij in De Nederlandsche Spectator een aantal polemische artikelen over de legende van Laurens Jansz Coster, waarin hij bestreed dat deze de boekdrukkunst zou hebben uitgevonden. Een ongelukkige liefdesaffaire deed hem in 1871 besluiten naar Berlijn te vertrekken, waar hij zich hoopte te bekwamen in het Sanskriet. Dit ten behoeve van een geschiedenis van het schaakspel die hij onder handen had, de Geschichte und Litteratur des Schachspiels (1874). Na het voltooien van dat werk keerde hij terug naar Nederland en van 1874 tot 1876 woonde hij in Arnhem. In dat laatste jaar werd hij benoemd tot bibliothecaris van de Königliche Landesbibliothek in Wiesbaden. Van der Linde was allesbehalve een ‘mensenmens’ en had regelmatig aanvaringen met bezoekers. Dat men hem tot 1895 heeft gehandhaafd als bibliothecaris mag een klein wonder worden genoemd. 
Het ‘gambiet der drie pionnen’, dat in 1737 werd gepubliceerd door de Syriër Philip Stamma uit Aleppo. Uiteenzetting in A. van der Linde, Beginselen van het schaakspel, Utrecht 1876.
Een groot deel van zijn leven bleef hij gevrijwaard van financiële zorgen, maar zijn vermogen verdampte snel na het faillissement van zijn bankier. Om de dreigende armoede te voorkomen moest de schaakcollectie verkocht worden. De KB leek daarvoor de aangewezen instelling. De bibliothecaris van de KB, Marinus Campbell, kreeg van de minister van Binnenlandse Zaken aan het eind van 1875 een machtiging om voor 3000 gulden de ruim 800 schaakboeken aan te kopen. De KB bezat toen al een zeer behoorlijke schaakbibliotheek, maar met de collectie van Van der Linde werd écht de basis gelegd van de Bibliotheca Van der Linde-Niemeijeriana. | |
Meindert NiemeijerDe andere helft van de naam van de Bibliotheca verwijst naar Meindert Niemeijer (1902-1987), die de tweede component van de collectie leverde.Ga naar eind5 Niemeijer begon al | |
[pagina 41]
| |
op jonge leeftijd met het aanleggen van een verzameling schaakboeken, in een tijd waarin de belangstelling voor zulke werken beperkt was en de prijzen navenant laag waren. Ondanks zijn aanvankelijke gebrek aan middelen was hij daarom in staat een collectie van honderden boeken bijeen te brengen. In latere jaren, toen hij directeur van de Nationale Levensverzekerings-Bank N.V. was, speelde het financiële aspect veel minder een rol. In de periode 1962-1963 was hij betrokken bij de fusieplannen met het verzekeringsbedrijf De Nederlanden van 1845, die zouden leiden tot het ontstaan van Nationale Nederlanden. Bij dat concern zou hij later ook als lid van de Raad van Bestuur betrokken blijven. Vanwege zijn functie als directeur onderhield hij veel contacten met het buitenland. Dat hielp bij het verwerven van publicaties uit de Sovjet-Unie. Dat land was een belangrijke producent van schaakboeken, maar die waren niet altijd eenvoudig te verkrijgen. 
Ex libris van Meindert Niemeijer.
Meindert Niemeijer (rechts) met prins Bernhard bij de uitreiking van de Zilveren Anjer in 1982. Foto Rob Bogaerts / Anefo. Nationaal Archief, Den Haag.
In 1942 werd duidelijk dat Niemeijers huis in Wassenaar zou worden gevorderd door de Duitsers en op 13 november van dat jaar verzocht hij de KB om zijn collectie schaakboeken onder haar hoede te willen nemen. Kort daarop werden 6000 werken verhuisd naar de toenmalige locatie van de KB aan het Lange Voorhout in Den Haag. Niemeijer ging gewoon door met verzamelen en nieuwe aanwinsten werden direct in de magazijnen van de KB geplaatst. Na de oorlog besloot Niemeijer, mede vanwege ruimtegebrek, zijn schaakverzameling permanent onder te brengen bij de KB. Het zou nog tot 14 juni 1948 duren totdat de collectie, inmiddels gegroeid tot 7000 stuks, officieel werd overgedragen aan de Staat der Nederlanden. Voor Niemeijers schaakgravures, schaakspellen en schaakcuriosa bleek geen plaats te zijn binnen de KB. In 1946 was in het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden nog wel een tentoonstelling te zien waar veel van dit materiaal uit zijn collectie te bewonderen was. Wat wèl uit de Niemeijer-verzameling in de collectie van de KB terecht is gekomen, is Köpfe berühmter Schachmeister (ca. 1925) van David Friedmann. Dit is een serie getekende portretten van schaakmeesters uit de jaren twintig van de vorige eeuw. Op de website van de KB zijn de portretten te zien. Eén ervan toont een zeer jeugdige Max Euwe.Ga naar eind6 
De jonge Max Euwe, in: David Friedmann, Köpfe berühmter Schachmeister, [Berlijn 1923]. De portfolio met veertien lithografieën van schaakgrootmeesters verscheen in een oplage van vijftig exemplaren.
Niemeijer was geen exceptioneel goede schaker, maar wel een begenadigd samensteller van schaakproblemen. Hij was mede-oprichter van de Nederlandse | |
[pagina 42]
| |
Bond van Probleemvrienden en hij publiceerde er met regelmaat over, zoals in 50 schaakproblemen (1933). De verzamelwoede van Niemeijer ging nogal ver. Zo maken maar liefst veertig Plakboeken met schaakwetenswaardigheden onderdeel uit van de schaakcollectie.Ga naar eind7 Naast brieven, krantenknipsels, foto's en boekbeschrijvingen is hierin ook de notariële akte van de schenking van Niemeijers schaakbibliotheek aan de Staat der Nederlanden te vinden. Als Antonius van der Linde met zijn collectie de fundering legde voor de schaakcollectie in de KB, dan mogen de muren en het dak toch wel op het conto van Meindert Niemeijer worden geschreven. | |
De damcollectie: Godefridus L. GortmansZowel bij Van der Linde als Niemeijer maakten damboeken een serieus onderdeel uit van hun collecties. Maar de schaak- en damcollectie van de KB mocht eigenlijk pas na de komst van de verzameling van Godefridus L. Gortmans (1894-1956) werkelijk zo heten.Ga naar eind8 Hij liet 500 damboeken na aan de KB, het resultaat van een leven lang verzamelen. Net als Niemeijer was Gortmans een fervent problemist, in zijn geval een damproblemist. In de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw publiceerde hij onder andere in De Tijd. Godsdienstig-Staatkundig Dagblad vele damprobleem-composities. Ook na zijn overlijden in 1956 stonden zijn damvraagstukken nog vaak in kranten. In 1939 werden zijn verzamelde damproblemen gebundeld in het hogelijk gewaardeerde 1001 miniaturen. Het aantal geproduceerde dampublicaties blijft gewoonlijk ver achter bij die van de schaakpublicaties. Dat is ook in de Bibliotheca Van der Linde-Niemeijeriana te zien, hoewel de damboeken een essentieel onderdeel vormen van de collectie. De damcollectie van de KB werd in 2007 verder versterkt met een schenking van ongeveer 1500 damboeken en ingebonden damtijdschriften uit de verzameling van Ton van den Elzen (1928-2006). Van den Elzen was een fanatiek dammer, die vooral bezig was anderen enthousiast te maken voor het spel. Zo richtte hij de HDR op - Heijmans Damclub Rosmalen - en was hij voorzitter van de Brabantse dambond (PNDB). Hij was ook de schrijver van de KNDB-jeugdcursus dammen (1978). Vooral de damclubbladen uit zijn collectie zijn een belangrijke aanvulling van de KB-collectie. | |
TopstukkenNog steeds wordt de Bibliotheca Van der Linde-Niemeijeriana uitgebreid met boeken en tijdschriften uit alle voor ons min of meer begrijpelijke talen en geschriften. En hoewel de KB zich tegenwoordig wat betreft fysieke publicaties richt op Nederlandse cultuur in context, worden voor de schaakcollectie - evenals voor enkele andere vakgebieden zoals boekwetenschap - ook publicaties uit het buitenland aangeschaft. Daarbij worden ook geregeld bijzondere stukken verworven. Want het belang van een schaakcollectie schuilt niet alleen in de omvang, maar wordt ook bepaald door de topstukken die het uithangbord vormen. 
Jacobus de Cessolis, De ludo scachorum, Utrecht 1474.
David en Alessandra De Lucia, Bobby Fischer uncensored, Darian 2009, p. 67. Kaart van het Internationaal Kandidaten Schaaktoernooi Nederlandse Antillen 1962, gesigneerd door Bobby Fischer; op de achterzijde handtekeningen van Fischer en andere schakers.
Takako Saito, Book chess no. 1. Düsseldorf 1999. Zowel het bord als de stukken van dit schaakspel bestaan uit kleine boekjes.
Zo bezit de KB een zeldzame eerste druk van Questo libro e da imparare giocare a scachi et de le partite van de Portugese apotheker Damiano de Odemira uit | |
[pagina 43]
| |
1512 (zie de eerste illustratie bij dit artikel). In Questo libro - de tekst is in het Italiaans - worden de spelregels van het in die tijd nog volop in ontwikkeling zijnde schaakspel uit de doeken gedaan. Het boek van Damiano de Odemira is het oudste waarin wordt aangegeven dat het veld rechtsonder wit dient te zijn. In het niet als een groot schaakland bekend staande Portugal heeft hem dat een opmerkelijk standbeeld in zijn geboorteplaats Odemira opgeleverd. Een ander vroeg werk is van de hand van de dominicaner monnik Jacobus (of Jacopo) de Cessolis. Hij was afkomstig uit het noorden van Italië en leefde in de dertiende en veertiende eeuw. Ergens tussen 1275 en 1300 schreef hij Liber de moribus hominum et officiis nobilium ac popularium super ludo scaccorum. Dit beroemde boek is een bundel preken waarin het schaakspel als uitgangspunt en analogie wordt gebruikt. In deze moralisering van het schaken zijn de schaakstukken symbolische voorstellingen van deugden. De vroegste gedrukte versie van De ludo scachorum werd in 1473 of 1474 in Utrecht gemaakt door Nicolaus Ketelaer en Gerardus de Leempt. Vele drukken en vertalingen zouden volgen. In de collectie van de KB bevindt zich ook een vertaling in handschrift op perkament uit de tweede helft van de vijftiende eeuw onder de titel Der bedudinghe op dat scaecspel. Ook onder recente boeken zijn bijzondere stukken te vinden. In 2009 verscheen Bobby Fischer uncensored van de Amerikaanse schaakverzamelaar David DeLucia en zijn dochter Alessandra. Het boek bestaat bijna volledig uit kleurenscans van (kinder) boeken, brieven, briefkaarten, foto's of kattenbelletjes waar op de een of andere manier de naam van het schaakgenie Bobby Fischer aan verbonden is. Alles afkomstig uit de enorme collectie Fischer-memorabilia van DeLucia. In de collectie was meer dan voldoende materiaal aanwezig voor Alessandra DeLucia om in 2014 een tweede publicatie samen te stellen: Bobby Fischer. Triumph and despair. Het boek wekt bewondering voor de verzameldrift van een echte liefhebber, maar vooral schetst het een ontluisterend beeld van de mens Bobby Fischer. De paranoia, de demonen in zijn brein, het antisemitisme en ook zijn soms opvallende leesvoorkeuren (bijvoorbeeld Italiaanse porno): het is hier allemaal te vinden. Van kunstenares Takako Saito (geboren in 1929 in Japan) kocht de KB in 2016 Book Chess No. 1. Saito, die tegenwoordig in Düsseldorf woont, is een fluxus-kunstenares met een internationale reputatie. Al vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw speelt het schaakspel een belangrijke rol in haar werk, dat net als dat van andere Fluxus-kunstenaars streeft naar een samengaan van kunst met het dagelijkse leven. De combinatie van reuk (Smelt Chess en Spice Chess), gewicht (Weight Chess) of het gebruik van polijstbitjes voor boormachines (Grinder Chess) bij wijze van schaakspel zijn daar voorbeelden van. Bij Book Chess No. 1 zijn de ‘stukken’ kleine boekjes met teksten waaruit moet blijken om welk schaakstuk het gaat. Van een geheel andere orde is de aankoop in 2016 van het werk Libro del juego de las damas vulgarmente nombrado el marro van Pedro Ruíz Montero, gedrukt in Valencia in 1591. Dit boek geldt als het oudste bewaard gebleven damboek ter wereld. Uit overgeleverde literatuur is Antonio de Torquemada's El ingenio à juego de marro, de punta ò damas als een nog ouder werk bekend (Valencia 1547), maar daarvan zijn tot op heden geen exemplaren getraceerd. Ook de uitgave van Montero is zeer zeldzaam: er zijn slechts drie andere exemplaren bekend. Het boek is door Gabriel Ribes gedrukt voor boekhandelaar Angelo Tabano. Het bevat een voorwerk van acht bladzijden en 56 pagina's beschrijving van het damspel met verscheidene diagrammen. In het exemplaar van de KB zijn in de tekst enkele handgeschreven Spaanstalige annotaties te vinden. De band is vermoedelijk niet authentiek en stamt waarschijnlijk uit het begin van de twintigste eeuw. De binder is een nog niet nader geïdentificeerde Arias.
Uit het bovenstaande moge blijken dat de schaakcollectie van de KB een levende collectie is. De nieuwste publicaties op schaak- en damgebied worden direct aangeschaft en topstukken worden zoveel mogelijk verworven. Op die manier blijft de Bibliotheca Van der Linde-Niemeijeriana een van de belangrijkste schaak- en damcollecties ter wereld.
Zie ook: www.kb.nl/bronnen-zoekwijzers/kb-collecties/collecties-per-thema/schaak-en-damcollectie/afbeeldin-gen-uit-de-schaakcollectie 
Pedro Ruiz Montero, Libro del juego de las damas vulgarmente nombrado el marro, Valencia 1591. Dit boek geldt als het oudste bewaard gebleven damboek ter wereld.
|
|
