De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 88]

Column
Tetterode bestaat niet meer
Henk Gianotten

De Lettergieterij Amsterdam v/h N. Tetterode aan de Bilderdijkstraat in Amsterdam. Artist impression rond 1910. Afbeeldingen bij dit artikel zijn afkomstig uit de Tetterode-collectie / Bijzondere Collecties van de UvA.

In 1851 startte de Rotterdamse ondernemer Nicolaas Tetterode een lettergieterij in Amsterdam, die later bekend zou staan als de Lettergieterij Amsterdam voorheen N. Tetterode. In Amsterdam was de gieterij achtereenvolgens gevestigd op drie verschillende locaties. De beroemde bibliotheek van Tetterode werd in 1971 opgenomen in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Onlangs werd het bedrijf overgenomen, kreeg een andere naam en verhuisde naar Haarlem, een stad met een roemrijke grafische traditie en tevens het domicilie van concurrent Joh. Enschedé.

Bloemgracht en Bilderdijkstraat

Nicolaas Tetterode (1816-1894) was een slim ondernemer en rond het midden van de negentiende eeuw voelde hij goed aan dat drukkers behoefte hadden aan meer lettersoorten. Hij wist veel lettergieters aan zich te binden, nam diverse concurrenten over en verplaatste zijn bedrijf naar de Bloemgracht in de Jordaan. Het bedrijf ontwikkelde zich voorspoedig en de verkoop werd uitgebreid met zetterijmaterialen en apparatuur voor drukkerijen.

In het begin van de vorige eeuw verhuisde de onderneming naar een veel groter, nieuw gebouwd bedrijfspand aan de Bilderdijkstraat. Daar kon men meer produceren, grotere voorraden aanhouden, de export intensiveren en de verkoop van grafische apparatuur uitbreiden. Ontwerper Sjoerd H. de Roos (1877-1962) trad in 1907 in dienst als adviseur en ontwerper, waarbij het selecteren van nieuwe lettersoorten een van zijn belangrijke taken was. Men kocht in het buitenland letterontwerpen die voor de eigen markt werden aangepast. Ook vervaardigden externe ontwerpers letters volgens de richtlijnen van De Roos. Het meest succesvolle letterontwerp van De Roos zelf was de Hollandse Mediaeval, die in 1912 werd geïntroduceerd. Het werd de belangrijkste vooroorlogse letter, die substantieel bijdroeg aan de verkoopresultaten van de gieterij.

In 1913 werd De Roos ook verantwoordelijk voor de Typografische Bibliotheek van Tetterode, waarvoor architect Karel de Bazel (1869-1923) de inrichting ontwierp. Naast vakbladen en -literatuur over grafische technieken, letterontwerp en vormgeving omvatte deze zeer omvangrijke bibliotheek letterproeven, bijzonder drukwerk en objecten als affiches. De export van letters nam sterk toe in deze jaren ook werden buitenlandse vestigingen geopend. Zo startte men in Brussel Etablissement Plantin, waaraan later ook een lettergieterij werd toegevoegd. Naast het produceren en verkopen van letters hield Tetterode zich bezig met de handel in machines en materialen, een activiteit die steeds belangrijker werd. Vooral de verkoop van Intertype regelzetmachines en Heidelberg drukpersen bevorderden de groei in verschillende Europese landen en in het toenmalige Nederlands-Indië.

Extreme groei na 1945

Gedurende de Tweede Wereldoorlog werden weinig nieuwe machines verkocht, maar de verkoop van letters en drukkerijmaterialen bleef redelijk op peil. In de werkplaatsen waar grafische machines werden gebouwd en gerepareerd maakte men toen ook andere producten waaraan destijds behoefte was, zoals noodkachels. Na de oorlog groeide Tetterode explosief door de toenemende vraag naar nieuwe en gebruikte machines. De activiteiten van het bedrijf breidden zich uit in landen als Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië, Griekenland, Mexico, India, Pakistan en Hongkong. In al die landen groeide de grafische industrie door de toenemende vraag naar meerkleurendrukwerk en door de noodzaak om nieuwe technieken als offsetdruk

[p. 89]

en fotografisch zetten in te voeren. Op den duur kwam daar nog bij de noodzaak om te automatiseren.

De oorspronkelijke activiteit van het bedrijf, de lettergieterij, bleef groeien tot het einde van de jaren vijftig en in samenhang daarmee steeg ook de letteromzet substantieel. Door de toename van de offsetdruk en de overgang naar fotografisch zetten liep die omzet in de jaren zestig echter terug. Nieuwe letterontwerpen werden bij Tetterode in die periode nauwelijks meer gemaakt en niet alleen de omzet, maar ook de personeelsomvang van de lettergieterij nam sterk af. De door Dick Dooijes ontworpen lettersoorten als Mercator (1957) en Lectura (1966) werden relatief slecht verkocht. Bij de transformatie van lood- naar fotozetten hadden ze geen enkele kans om te concurreren tegen letters als de Helvetica en Palatinovan Linotype.

Bührmann-Tetterode

In 1963 fuseerde Tetterode met het Amsterdamse Bührmann Papier en gezamenlijk vormden zij een zeer grote grafische distributie-organisatie. De synergievoordelen bleven tot 1970 beperkt, maar na een reorganisatie in dat jaar concentreerde het bedrijf zich op de distributiefunctie en verschoof de productie naar het tweede plan. Willem Ovink (1912-1984), hoogleraar in de geschiedenis en esthetiek van de drukkunst aan de Universiteit van Amsterdam, was tevens werkzaam bij Tetterode als adviseur en beheerder van de Typografische Bibliotheek. De onder zijn hoede sterk uitgebreide bibliotheek werd in 1971 overgedragen aan de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek en maakt tegenwoordig deel uit van de Bijzondere Collecties van de UvA. Het was destijds de grootste verzameling typografische boeken en letterproeven ter wereld, waarvan ook Ovink zelf veelvuldig gebruikmaakte ten behoeve van zijn publicaties.

De machinebouwafdeling van Tetterode produceerde eigen apparatuur, zoals vouw- en krantenbandeermachines, en in opdracht van onder andere IBM ponskaartendrukmachines, offsetplaat- en filmontwikkelmachines. Deze activiteiten waren ondergeschikt en zelfs wezensvreemd aan de distributiefunctie en werden daarom afgestoten. In combinatie met de teruggang in de gieterij veroorzaakte dit vele ontslagen. Toen het bedrijf in 1981 het gebouw aan de Bilderdijkstraat verliet, werden de ontwerp- en andere voorbereidende activiteiten van de lettergieterij beëindigd.

In de nieuwbouw aan de Willem de Zwijgerlaan lag de focus op de verkoop, service en ondersteuning van grafische machines en materialen. Slechts op enkele gietmachines werden nog letters gegoten, in voorraad raad en bestemd voor de export. Het nieuwe bedrijfsgebouw omvatte een zeer fraaie showroom die alle technieken voor de voorbereiding, drukkerij en binderij tentoonstelde. Het oude gebouw aan de Bilderdijkstraat staat na een verbouwing bekend als het Tetterode Woonwerkpand en omvat woningen, creatieve werkplaatsen, galerieën en winkels.

Bezoek van koningin Wilhelmina en prins Hendrik aan Tetterode in 1908.

De Typografische Bibliotheek van in het Tetterodecomplex, ontworpen door K.P.C. de Bazel.

Omslag van G.W. Ovink, Honderd jaren lettergieterij in Amsterdam. Gedenkhoek 1951.

Het gebouw van Tetterode aan de Willem de Zwijgerlaan in de jaren tachtig.

Via Almere naar Haarlem

In 1984 beëindigde BT de contracten met Intertype en nam het in zeven landen de verkoop van Linotype fotozetsystemen en digitale letters op zich. In 1985 startte men in die landen met de verkoop van de DTP-systemen gebaseerd op PostScript van Adobe, de Apple Macintosh computers en de Linotype letters. In 1993 fuseerden BT met de papierfabrikant KNP, enkele jaren later heette het concern Buhrmann (zonder umlaut), niet veel later Corporate Express en in 2008 werden de overgebleven bedrijven onderdeel van het Amerikaanse Staples.

Omdat de grafische markt door de ontwikkeling van het internet en door de economische crisis sterk kromp, besloot men de Nederlandse en Belgische vestigingen samen te voegen met een hoofdkantoor in Brussel en een Nederlandse vestiging in een pand van Staples in Almere. Het Tetterode-gebouw aan de Willem de Zwijgerlaan West is tegenwoordig een wooncomplex met parkeergarages en winkels, dat bekendstaat als de Tetterode Promenade. Vrijwel alle stafdiensten en magazijnen zijn nu in Brussel gevestigd. Heidelberg, de grootste drukpersproducent ter wereld, kocht uiteindelijk Tetterode en alle andere grafische distributiebedrijven, veranderde de naam in Heidelberg Benelux en verhuisde de organisatie naar een kantoorpand in Haarlem. Een ruim 160 jaar oude organisatie met een trotse naam bestaat niet meer, maar haar geschiedenis is te vinden in de Tetterode Collectie bij de Bijzondere Collecties van de UvA. Een klein overzicht van deze historische rijkdom biedt de catalogus Een punt voor typografie (Amsterdam, Tetterode /UBA, 2001).