De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 92]

Boeken

Mathieu Lommen en Peter Verheul, Dutch alphabets: new examples of writing & lettering
Amsterdam, Uitgeverij De Buitenkant, 2016
Beperkte oplage van 175 exemplaren
Portfolio met 46 bladen in kleur
ISBN 978 94 90913 59 5
€160
Henk Gianotten

De Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam bezitten een grote verzameling letterproeven van gieterijen uit binnen- en buitenland. Naast die letterproeven hebben ze een collectie modelboeken met lettervoorbeelden voor lithografen, decorateurs, steenhouwers en reclameschilders. Voortbouwend op deze traditie publiceerde Mathieu Lommen, conservator grafische vormgeving van de Bijzondere Collecties, onlangs het modelboek Dutch Alphabets, waarin 46 eigentijdse ontwerpers hun letterwerk en kalligrafie presenteren. De fraai verzorgde portfolio kwam tot stand in samenwerking met Peter Verheul, docent aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag en letterontwerper.

Negentiende-eeuwse modelboeken

Vanouds werden de lettermodellen voor loden letters regelmatig gebruikt door decoratieschilders en graveurs, die met penseel en pen de letters in grotere corpsen weergaven. De corpsen in de letterproeven waren echter meestal te klein om er goed mee te kunnen werken. Vandaar dat er speciale modelboeken op de markt kwamen, waarin loden grootcorpsletters en houten biljetletters uitsluitend in de grote maten werden afgebeeld. Dat beeld was weliswaar groter dan in de letterproeven, maar er ontbraken relevante gegevens om de letters gemakkelijk in andere groottes te kunnen weergeven. Denk daarbij aan de beschildering van buitenreclames op muren en de belettering van schepen en voertuigen. Enkele uitgevers reproduceerden de grote letters op een ruitjespatroon, wat het schalen vergemakkelijkte. Zulke modellen waren bijna altijd uitgevoerd in zwart-wit, kenden nauwelijks bronvermeldingen, werden in boekdruk vervaardigd en als losse vellen of verzamelingen in portfolio's verhandeld.

De Argentijn Ramiro Espinoza digitaliseerde o.a. de Amsterdamse krulletters en maakte daarop vele contrastrijke varianten.

Poster- en prijskaartschilder Henry van der Horst toont op zijn bijdrage de stiftstreepvolgordes en vormen van enkele van zijn letters.

Boekverzorger Hansje van Halem is ook bekend door haar digitale vormexperimenten.

De Russische Maria Doreuli maakte dit grillige alfabet gebaseerd op strikte vormexperimenten.

Ontwerper Donald Roos toont slechts één letter A in een contrastrijke driedimensionale uitvoering.

De meest gangbare techniek voor modelboeken was echter de steendruk, waarbij schriftlithografen schrijfletters of biljetletters rechtstreeks op de steen tekenden. Omdat de steen het overdrukmedium is, moet het beeld er spiegelbeeldig en onleesbaar op worden aangebracht. De lithograaf of lettertekenaar schrijft de teksten van rechts naar links in een omgekeerd letterbeeld, dat na de afdruk leesbaar wordt en van links naar rechts loopt. De techniek om spiegelbeeldig te werken werd ook gehanteerd door kunstenaars die rechtstreeks op de steen tekenden. Ook zij waren gewend het beeld te spiegelen en konden vooraf goed inschatten hoe de uiteindelijke afdruk eruit zou zien.

In de negentiende eeuw werden talrijke modelboeken vervaardigd in steendruk. Schriftlithografen en penseelschrijvers reproduceerden eigen werk of werk van kunstenaars in modelmappen voor decoratieschilders, lettertekenaars, bouwkundigen en steenhouwers. Tot de bekendste uitingen behoort de portefeuille Letters en hare grondvormen van de tekenleraar Pieter van Looy (1853-1930), die in 1885 door de Amsterdamse uitgeverij Scheltema en Holkema werd uitgebracht. Het werd een standaardwerk voor reclameschilders en lithografen in opleiding. Andere uitgevers kwamen eveneens met losbladige modelboeken met Nederlandse en ook met buitenlandse alfabetreeksen, die werden aangekocht en soms in meerdere vormvarianten werden gepubliceerd. Populaire letters werden trouwens ook fotolithografisch gereproduceerd en als eigen product - soms zelfs voorzien van een Nederlandstalige gebruiksaanwijzing - op de markt gebracht.

Verdwijnend handwerk

Halverwege de vorige eeuw kwamen plaken vinylletters in zwang voor de decorbouw en voor het beletteren van voertuigen en winkelpanden. Grootwinkelbedrijven wilden geen handgeschilderde prijskaarten meer en installeerden bijvoorbeeld Printasign drukapparaten, waarmee ze zelf professionele etalageborden en prijsschilden konden maken. Het onregelmatige handwerk werd vervangen door mechanische apparatuur die een constante kwaliteit bood. Niet veel later verschenen de eerste digitale snijplotters om letters in zelfklevende kunststoffolies te snijden en rond 1984 kwamen de eerste digitale printers met software om beletteringen snel en goedkoop te kunnen vervaardigen. Daarmee verdween het werk van letterschilders en hun vakmanschap en kwam er tevens een einde aan het gebruik van modelboeken.

Gerrit Noordzij

Deze ontwerper/kalligraaf doceerde vanaf 1970 aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag en het schrijven, tekenen en ontwerpen van letters vormde een belangrijk onderdeel van zijn lessen. Jaren later ontstond daar een speciale opleiding voor letterontwerper, waarin de

[p. 93]

studenten niet alleen traditionele letters, maar ook script- en handschriftletters leerden maken. Deze kennisoverdracht en de daaruit voortvloeiende lettervaardigheid zijn belangrijke factoren gebleken voor het grote succes van het Nederlandse letterontwerp aan de KABK. Handgeschreven letters zijn nog steeds een vast onderdeel van die opleiding.

De verhevigde interesse voor het ouderwetse letterschrijven en de oude modelboeken staat niet los van een nostalgische hang naar authenticiteit in onze samenleving. Het aantal script- en handschriftletters is de afgelopen zes jaar extreem toegenomen en er zijn zelfs scriptletters waarbij het font is voorzien van meerdere varianten van dezelfde letters. Door de in het font ingebouwde software kunnen de afwijkende lettervormen afwisselend worden gebruikt, zodat bij het woord ‘Churchilllaan’ drie varianten van de I en twee varianten van de a kunnen worden gezet. Niet alleen worden digitale scriptletterfonts veel meer gebruikt, ook voor het handgeschilderde letterbeeld is de laatste tijd weer veel meer waardering gekomen.

Zo kreeg Henry van de Horst, schilder van prijsborden op markten, een artikel over drie pagina's in de Volkskrant, een interview in De Telegraaf en mocht hij op diverse radiostations uiteenzetten waarom er tegenwoordig weer zoveel belangstelling is voor een mooie handmatige belettering. Bewapend met kwast, verf en polssteunstok beschildert een bedrijf als Amsterdam Signpainters de etalageruiten en muren van winkels, cafés en koffietenten met ouderwetse krulletters en siert het zelfs de Haagse Stadsschouwburg op met handgeschilderde teksten. Het oude handwerk staat weer volop in de belangstelling.

Modelboek Dutch Alphabets

Mathieu Lommen en Peter Verheul werken al jaren samen in projecten waarbij studenten gebruikmaken van het typografisch materiaal van de Bijzondere Collecties. Ze organiseren ook het jaarlijkse congres ‘Type Amsterdam’, waar studenten en andere geïnteresseerden kennis kunnen nemen van onderzoeken en projecten van internationale experts. Lommen en Verheul beseften dat de hernieuwde belangstelling voor handmatige belettering en de eigentijdse kennis van scriptletters en kalligrafie leidt tot bijzondere producten. In samenwerking met de typografische uitgeverij De Buitenkant besloten ze een nieuw modelboek te maken en ze nodigden talrijke ontwerpers en ontwerpcollectieven uit daaraan mee te werken. Uiteindelijk werden het 46 bijdragen van Nederlandse ontwerpers of van buitenlandse die hier zijn opgeleid. Om een paar bekende namen te noemen: Hansje van Halem, Max Kisman, Gerrit Noordzij, Joost Swarte en Gerard Unger werkten mee aan Dutch Alphabets. De publicatie bestaat uit losse bladen (ongevouwen A3-formaat in zes kleuren PMS plus zwart), opgeborgen in een fraaie portfolio met lintsluiting. Het geheel wordt gecompleteerd door een uitvoerige toelichting die Mathieu Lommen schreef en Peter Verheul vormgaf. Het resultaat is een veelzijdig overzicht van recent werk, dat grote belangstelling kreeg van de internationale vakpers. Wie de creativiteit van de Nederlandse scriptontwerpers wil ervaren kan niet om deze publicatie heen. Uitgeverij De Buitenkant biedt die buitenkans.

Mieke Rijnders, Realisme in Nederland. Critici kiezen positie 1925-1945
Rotterdam, nai010, 2016
Paperback, 256 pags., ills. in kleur en zwartwit
Kunstkritiek in Nederland 1885-2015, dl. 7
ISBN 978 94 6208 134 5
Prijs €34,95
Jaap Versteegh

In de geschiedenis van de westerse moderne kunst is de controverse tussen abstractie en figuratie van cruciaal belang geweest. Deze tegenstelling, ontstaan met de geboorte van de abstracte kunst in het begin van de twintigste eeuw, ontaardde tijdens het interbellum in een ware strijd, omdat kunstopvattingen toen ook politieke waarden vertegenwoordigden. Dit gegeven maakt het recente Realisme in Nederland. Critici kiezen positie 1925-1945 op voorhand een van de meest interessante delen uit de reeks over de Nederlandse kunstkritiek. Bovendien was het noodzakelijk om de beeldvorming over ‘goede’ en ‘foute’ kunst te corrigeren. In de jaren 1940-1945 gold abstracte kunst als ‘ontaard’, met als gevolg dat realistische kunst na de oorlog van de weeromstuit veelal als ‘fout’ werd gezien. Zo kregen de verschillende stijlvormen morele waarden opgeplakt die nog jarenlang het beeld van de moderne kunstgeschiedenis hebben vertekend.

Mieke Rijnders, de samenstelster van deze bundel, heeft in haar selectie van kunstkritieken nadrukkelijk rekening gehouden met deze problematiek. Dit blijkt onder meer uit de opgenomen recensie van Kasper Niehaus over de expositie die in 1930 werd georganiseerd door de Socialistische Kunstenaarskring, met karikaturaal-realistische schilderijen van onder meer Otto Dix en George Grosz. Hierin plaatst Niehaus kritische kanttekeningen bij het engagement van de kunstenaars, maar prijst hun artistieke kwaliteit. Een dergelijk genuanceerd standpunt werd zes jaar later verworpen door de NSB-criticus Nico de Haas, die in Het Nationale Dagblad van oordeel was dat men diende te ‘[...] strijden tegen de schilders die ons vervelen met hun volks- en tijdsvreemde stemmingstukjes, zoals we tegen de abstracties zijn van halve geesteszieken [...].’

In haar selectie van kunstkritieken heeft Rijnders niet alleen de politieke diversiteit zichtbaar gemaakt, maar ook aandacht besteed aan de kunstwaardering vanuit verschillende religieuze overtuigingen, het katholicisme in het bijzonder. In dat opzicht gaat het niet zozeer om de afweging tussen figuratie en abstractie, maar om het verschil tussen de gangbare verbeelding van het verleden en de persoonlijke verbeelding van kunstenaars. Het interbellum was de tijd van de verzuiling en het katholicisme was een van de belangrijkste zuilen, wat ook doorwerkte binnen de beeldende kunst. Over het algemeen wordt katholieke kunst gezien als behoudend en om die reden wordt ze geassocieerd met realisme. Maar in de jaren twintig en dertig was het katholicisme ook een emancipatiebeweging en behoorden veel katholieke kunstenaars, op zoek naar een persoonlijke verbeelding van de waarheid, tot de avant-garde.

De meest vooraanstaande kunstcriticus van de katholieke zuil was de dichter Jan Engelman. Vanuit zijn geloofsovertuiging verlangde hij van kunst ‘het edele, het ideële, het fel, brandend en innig levende dat tot de ziel spreekt’. Dit betekende niet dat hij afwijzend stond tegenover schilderijen waarin de werkelijkheid afstotelijk werd verbeeld. In zijn recensie van het werk van de neorealistische schilder Pyke Koch, bekend om zijn harde weergave van verloederde vrouwen zoals in ‘De schiettent’ (1931), wees Engelman op de schoonheid die onder het afschrikwekkende uiterlijk verborgen lag: ‘[...] hare trekken, cru, plotseling en zonder leugen voor ons neergezet, hebben een kracht, een rust en een plechtigheid, welke ontstaan uit een van die onverklaarbare bevrijdingen waarmee het leven en de kunst ons altijd opnieuw verrassen. Naar bevrijding streeft het werk van Koch, zooals alle kunst’. Een conclusie die in het licht van de persoonlijke geschiedenis van Pyke Koch ook weer de nodige vragen oproept, maar dat terzijde.

Zo maakt Mieke Rijnders duidelijk dat de kunstcritici in het interbellum sterk geneigd waren de kunst te beoordelen vanuit hun politieke opvatting of levensovertuiging. Om die reden was hun oordeel allerminst waardevrij, maar het had als positief gevolg dat het kunstaanbod in dagbladen en tijdschriften in ieder geval breed en gevarieerd was. Ondanks het feit dat het aantal invloedrijke critici betrekkelijk klein was, bood de kunstkritiek voor elk wat wils. Dat is nu wel anders. Tegenwoordig is de nuance ver te zoeken en lijken de meeste kunstcritici in gelijke pas achter dezelfde zwaar gesubsidieerde publiekstrekkers aan te lopen. Misschien dat over een paar decennia een deel kan verschijnen over de kunstkritiek in onze tijd, getiteld Populisme in Nederland. Maar dat wordt dan vast niet zo'n interessant boek als Realisme in Nederland.

Pyke Koch, ‘De schiettent’ (1931). Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.