De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 68]

Letterspijs
Corrigeren vóór, tijdens en ná het drukken
Frans A. Janssen

‘De letterzetter’. Detail van een volksprent met zes ambachten, Leiden, A.W. Sijthoff, ca. 1860. Rijksmuseum Amsterdam.

Drukfouten heten ze, maar de schuldige was zelden de drukker, de man aan de pers. Vrijwel altijd was dat de zetter, de man die de loden letters uit de letterkast haalde (en die vanaf circa 1900 tikte op een zetmachine en nog later op een computer). Klachten over zetfouten zijn van alle tijden, pogingen om ze te vermijden evenzeer. Gedurende het hele drukproces probeerde men fouten op te sporen en te verbeteren. In de handpersperiode, die ongeveer tot 1850 duurde, vormden uitgeverij en drukkerij meestal één bedrijf. Patroons hielden zich ook met redactie en correctie bezig, correctors deden ook redactiewerk. Het aanbrengen van correcties in de gezette tekst was echter uitsluitend het werk van de zetter. Corrigeren werd in de uitgeverij en/of drukkerij gedaan, meestal met voorbijgaan van de auteur. Pas in de negentiende eeuw werd het gebruikelijk dat een auteur zich bemoeide met de correctie van zijn werk. Niettemin waren er ook voor die tijd schrijvers, bijvoorbeeld Erasmus en Rousseau, die het maken van een betrouwbare tekst niet aan anderen wilden overlaten.

Vóór het drukken

Voordat de zetter aan het werk ging, werd de kopij voorbereid door de patroon of een redacteur. Klaarblijkelijke fouten in het handschrift of de druk die als kopij diende werden gecorrigeerd. Als het ging om een handschrift van de auteur, werd dat vaak in zijn geheel gekopieerd. De eerste controle op de gezette tekst vond plaats tijdens het zetten. Wanneer de zetter een paar regels in zijn zethaak had gezet, las hij die door op zetfouten. Hij kon immers een letter uit een verkeerd vakje hebben geput of een letter kon bij terugplaatsing in een verkeerd vakje zijn beland (een distributiefout). De zetter verwaarloosde deze eerste controle niet, want de correctie van in de proef aangetekende zetfouten kwam voor zijn rekening: hij werd niet per uur of per dag betaald, maar per gezette vorm.

In samenhang met dit stukloon had de zetter bepaalde vrijheden, bijvoorbeeld bij het uitvullen van regels. Kwam hij niet goed uit, dan moest hij de spaties tussen de woorden gelijkelijk wat groter of

[p. 69]

kleiner maken. Om dit tijdrovende werkje te vermijden kon hij spelling en interpunctie veranderen, al dan niet afkortingstekens gebruiken of zelfs het afbrekingsteken aan het einde van de regel weglaten. De spelling van een gedrukte tekst kan dus niet zonder meer herleid worden op de auteur: deze is in principe afkomstig van de zetter, al zijn er uitzonderingen. Rousseau bijvoorbeeld eiste dat de zetters zijn spelling eerbiedigden, gewoonlijk echter zonder succes; pas tegen het einde van de achttiende eeuw werden zetters wel eens geïnstrueerd de kopij te volgen.

De boekdrukkunst. Gravure van Philips Galle naar Jan van der Straet, Antwerpen ca 1590. Links de zetters, rechts van hen (staande met bril) de corrector. Rijksmuseum Amsterdam.

Na deze eerste, snelle controle plaatste de zetter de gezette regels op de galei, totdat dit plankje een pagina bevatte. Waren er genoeg pagina's om in het gekozen formaat een vorm (één zijde van een vel) te vullen, dan werd die aan de drukker overgedragen opdat er een drukproef gemaakt kon worden. Was de controle van de zetter een voorlopige, het oog dat de corrector over deze drukproef liet gaan was van een ander gehalte. Hij was vaak een geleerde, in ieder geval iemand met een hogere opleiding dan de zetter.

Uit de correctorshandleiding Orthotypographia (Leipzig 1608) van Hieronymus Hornschuch (1573-1616) blijkt dat in sommige drukkerijen de kopij werd voorgelezen door een leerling, terwijl de corrector op de proef zijn correcties aantekende. Vaak echter geschiedde het proeflezen zonder op de kopij terug te vallen. Soms kwam er nog een tweede proef (de revisie), waarop de corrector kon controleren of de aangewezen fouten goed door de zetter waren verwerkt. Aan de andere kant waren er ook bedrijven die het zonder corrector stelden: dan namen de patroon of de zetter deze taak op zich, vaak nogal onnauwkeurig.

Gegoten letter was kostbaar en in drukkerijen was gewoonlijk slechts voldoende lettermateriaal aanwezig voor het zetten van enkele vormen. Omdat de gezette letter moest worden hergebruikt, was het van groot belang dat de correctiefase zo kort mogelijk duurde. Vandaar dat auteurs en tekstbezorgers alleen aan de correctie konden deelnemen als zij in de buurt van de drukkerij woonden of verbleven, nog afgezien van de vaak voorkomende omstandigheid dat hun werken zonder hun medeweten werden gedrukt of herdrukt. Soms vestigde een auteur zich tijdelijk in de buurt van de drukker. Een bekend voorbeeld is Vesalius, die van Padua naar Bazel verhuisde om gedurende een halfjaar toezicht te kunnen uitoefenen op de productie van zijn omvangrijke anatomische handboek De humani corporis fabrica (Bazel, Johannes Oporinus, 1543). De auteur kon een vriend of collega, die een plaatsgenoot van de drukker was, vragen de correctie waar te nemen. Zo vroeg Descartes, verblijvend in Leiden, zijn Parijse vriend Mersenne om de proeven van zijn Meditationes (Parijs, Michel Soly, 1641) te controleren. Een drukkerij die proeven per post verstuurde liep het risico dat een groot deel van het lettermateriaal dagenlang ‘vast’ zat in de gezette vormen, zodat er nauwelijks kon worden doorgewerkt.

Alleen wanneer een uitgever een werk erg graag wilde laten drukken, nam hij de hogere kosten en het tijdverlies op de koop toe. De Amsterdamse boekhandelaar Marc-Michel Rey was zo gebrand op het uitgeven van Julie, ou la Nouvelle Héloïse (1761), dat hij de proeven opstuurde naar Rousseau die in de buurt van Parijs woonde. In het algemeen speelde de auteur echter niet de hoofdrol in het correctieproces, al werd zijn bemoeienis later groter.

De zetter verbeterde de door corrector en/of auteur opgespoorde fouten in de vormen. Als de gewenste wijzigingen niet teruggingen op zetfouten, kwam de correctie niet voor zijn rekening; dat was onder meer het geval als de auteur in de proef afweek van de ingeleverde kopij (de door uitgevers nog steeds gevreesde extra correctie die extra kosten met zich meebrengt). Onze inzichten in de manier waarop werd gecorrigeerd zijn gebaseerd op de studie van bewaarde kopij, van bewaarde drukproeven en van handleidingen voor het produceren van boeken, die vanaf de zeventiende eeuw in druk verschenen.

Tijdens het drukken

In de ambachtelijke periode tot circa 1850 was het ook mogelijk tijdens het drukken van een vorm correcties uit te voeren. De drukkerspatroon of de auteur - vooropgesteld dat hij zich in de drukkerij bevond - kon alsnog veranderingen op een al gelezen proef of gedrukt vel aantekenen. De drukkers onderbraken dan het drukken van de vorm die op de pers lag. Een zetter bracht de gewenste wijziging aan in het zetsel en daarna werd het drukken hervat. De later gedrukte vellen werden niet onderscheiden van de eerdere, die deze wijziging niet bevatten. Aan het einde van het drukproces

[p. 70]

gingen alle vellen van het boek naar de binder, die de twee ‘staten’ (zoals de boekhistoricus ze noemt) van het vel verwerkte in de volgorde waarin hij ze aantrof, willekeurig dus. Bij zulke perscorrecties accepteerde men dat op reeds gedrukte vellen de ongerechtigheid bleef staan: de exemplaren die de eerste staat vertegenwoordigen werden gewoon verkocht. Naar zal blijken werden soms procedures toegepast die deze correcties voor álle exemplaren deden gelden.

Perscorrectie wordt in de zestiende eeuw in enkele nawoorden gemeld - het oudste voorbeeld dateert uit 1534 - en wordt voor het eerst beschreven in een Latijnse tekst uit 1664 over het zetten en drukken van de Spaanse jezuïet Juan Caramuel (1608-1662). Correctie op de pers werd echter al in de vijftiende eeuw toegepast, onder meer door Aldus Manutius in zijn befaamde Poliphilus uit 1499. In haar schitterende catalogus van zestiende-eeuwse Franse drukken in de Harvard College Library (1964) geeft Ruth Mortimer een aantal voorbeelden (zie de index onder ‘correction’).

Ook de drukkerij van Plantijn paste het procedé toe en rond 1600 zien we het in drukken van toneelstukken van Shakespeare. Toen Pierre en Firmin Didot een stereotypie-uitgave maakten van hun Vergilius-editie in octavo (1798), was de basis uiteraard een gecorrigeerd exemplaar (wat te zien is op p. 178). Rond 1850 kreeg het typografische ambacht door mechanisatie een meer industrieel karakter en het stilleggen van een grote cilinderpers voor een correctie was bezwaarlijk. Toch werd een onopgemerkte zetfout in de eerste druk van Nooit meer slapen van Willem Frederik Hermans, in 1966 met loden letters op een monotype-zetmachine gezet, via perscorrectie verbeterd: een deel van de oplage heeft op p. 220 de onjuiste versie, een ander deel de gecorrigeerde tekst.

François Fénelon, Reponse ... aux remarques de M. l'évêque de Meaux, [Parijs] 1698, p. 124: errata. De formulering ‘dans quelques exemplaires’ houdt in dat ze deels al verbeterd waren perscorrectie. Collectie auteur.

[Antoine-Augustin Renouard], Catalogue de la bibliothèque d'un amateur, Parijs 1819, deel 3, p. 251: een cancel of verbeterblad. De ingeplakte pagina is onderaan gemarkeerd met een asterisk. Collectie auteur.

Perscorrecties verplichten onderzoekers om door vergelijking van exemplaren van dezelfde druk zulke aanpassingen op te sporen. Dat geldt in het bijzonder voor wetenschappelijke tekstedities. Rond 1950 werd een mechanisch procedé ontwikkeld om die vergelijking te vergemakkelijken - de zogenaamde Hinmancollator - maar tegenwoordig zijn er computerprogramma's die dat werk perfect kunnen verrichten. De neiging van bestuurders van bibliotheken om dubbele exemplaren (doubletten) af te stoten moet eens te meer bestreden worden, omdat exemplaren niet alleen in materieel opzicht kunnen verschillen, maar ook tekstueel. Het is ondenkbaar dat bestuurders van kunstmusea niet alle aanwezige staten van een ets of gravure zouden bewaren.

Na het drukken

Het was ook mogelijk veranderingen aan te brengen nadat de vellen van een boek waren gedrukt. Loden letters werden onmiddellijk na het afdrukken van een vorm gedistribueerd in de letterkast, zodat ze hergebruikt konden worden. Bijgevolg lag er (bijna) nooit een heel boek in proef op tafel. Wanneer bijvoorbeeld de tekst op bladzijde 80 aanleiding gaf tot een wijziging op pagina 20, kon dit niet meer in het zetsel worden gedaan: de desbetreffende vorm was al gedrukt en de letters waren al in de letterkast teruggeplaatst. Omdat de mechanisering van het zetten wat trager verliep dan die van het drukken, gold deze situatie ook na circa 1850, in feite tot het begin van de twintigste eeuw.

Niettemin waren er mogelijkheden om ook in dit late stadium fouten te herstellen of in ieder geval aan te wijzen. Dat laatste kon geschieden door achterin het werk een lijstje met errata af te drukken. Deze konden van de drukkerspatroon komen, maar vaak was het de auteur die ze aanleverde, ook als hij niet in de buurt van de drukkerij verbleef. Vele boekhistorici gaan ervan uit dat een auteur de errata opspoorde aan de hand van toegezonden drukproeven, maar zoals gezegd werden die alleen in uitzonderlijke gevallen over de post verstuurd. De auteurs gebruikten hiervoor zogenaamde uitschietvellen: exemplaren uit de stapel afgedrukte vellen, door Plantijn omschreven als ‘bonnes feuilles’. Zonder het drukproces op te houden kon een auteur daarop de gewenste veranderingen aangeven, die op de valreep werden verwerkt in een errata-lijst. Zo'n afgedrukt lijstje ging wel eens vergezeld van klachten van de auteur over de onzorgvuldige behandeling van zijn tekst in de drukkerij, soms ook van verontschuldigingen van de drukker.

Soms waren in een aantal exemplaren de in de errata genoemde fouten al verbeterd door perscorrectie. Het errata-lijstje maakt dan de fout in ongecorrigeerde exemplaren alsnog zichtbaar. Een voorbeeld vinden we aan het eind van Fénelons Réponse... aux remarques de M. l'évêque de Meaux (Parijs 1698), waarin de errata-lijst voorafgegaan wordt door de mededeling ‘Fautes à corriger dans quelques exemplaires’ (zie afbeelding). Dit houdt in dat in errata aangewezen fouten zich niet in alle exemplaren bevinden.

Verbeterbladen

Het afdrukken van errata achterin het boek is eigenlijk een onbevredi-

[p. 71]

gende oplossing: de fouten hadden natuurlijk in de tekst gecorrigeerd moeten worden. En dat was achteraf, na het drukken van alle vellen, niet onmogelijk, zij het omslachtig en tijdrovend - en dus kostbaar. De meest voorkomende procedure was de ‘cancel’, in Frankrijk ‘carton’ genoemd, in Nederland soms ‘verbeterblad’: één of enkele bladen binnen een vel werden met de gewenste verandering opnieuw gezet en gedrukt. Om de binder te instrueren werd een teken op het uit te snijden blad gemaakt, terwijl vaak het nieuwe, op het overgebleven strookje in te plakken blad eveneens gemerkt werd, bijvoorbeeld door een asterisk onderaan het blad af te drukken (zie afbeelding).

Evenals bij errata was het vaak de auteur die deze wijzigingen wenste en ook in dit geval werkte hij met uitschietvellen. Auteurs gaven vaak de voorkeur aan cancels boven errata-lijstjes, bijvoorbeeld Rousseau en Voltaire, maar uitgevers waren terughoudend met het oog op de kosten. De cancel werd in alle exemplaren van de oplage aangebracht, tenminste in principe, want ook hier kon er een verbinding meteen perscorrectie zijn; in dat geval gold het alleen voor die bladen die niet tijdens het drukken een correctie op de pers ondergaan hadden.

Cancels komen tot circa 1900 regelmatig voor. Volgens een brief uit 1519 (ep. nr. 1053) kende Erasmus de procedure al, maar vond hij haar nogal kostbaar. Voor de zestiende eeuw geeft het eerder genoemde boek van Mortimer enkele voorbeelden, in de achttiende eeuw zien we cancels in het bijzonder bij Franse auteurs (soms geëist door de censuur). Het komt ook voor in bibliofiele drukken, bijvoorbeeld bij John Baskerville en William Morris, waar de drukker meende zich geen fouten te kunnen permitteren. Opvallend is dat drukkershandboeken met gedetailleerde instructies voor het drukproces er uiterst zelden over spreken; een uitzondering is Antoine-François Momoro, Traité élémentaire de l'imprimerie (Parijs 1793).

Wanneer cancels niet in alle exemplaren zijn uitgevoerd, kunnen de onderlinge verschillen zo groot zijn dat men spreekt van een andere ‘uitgave’ van een editie. Het bekendste voorbeeld hiervan is de titeluitgave, een schijnbare herdruk: het titelblad werd uitgesneden en vervangen door een andere, met een ander jaartal en/of een andere drukkers- of uitgeversnaam. Zo kwamen restanten van een oplage opnieuw op de markt. Het komt zelfs in de twintigste eeuw voor, bijvoorbeeld bij de derde druk van de verhalenbundel Moedwil en misverstand van Willem Frederik Hermans: De Bezige Bij nam in 1965 de overgebleven exemplaren over van de druk uit 1963 van Ad. Donker.

[Jean de la Caille], Histoire de l'imprimerie, Parijs 1689, p. 26: pencorrectie. Collectie auteur.

Er waren nog enkele andere mogelijkheden om na het drukken veranderingen aan te brengen in de tekst. De drukker kon besluiten één of enkele woorden opnieuw te zetten en te drukken en die over de gedrukte versie te plakken. Dat gebeurde bijvoorbeeld in de laatste regel van Vondels toneelstuk Maeghden, in de eerste druk (Amsterdam, Abraham de Wees, 1639). In een aantal exemplaren is daar - ongetwijfeld op instigatie van de auteur - op een strookje een betere woordkeus gedrukt en over het oorspronkelijke woord geplakt, een variant die overigens in de volgende drukken is gevolgd.

Een enkele keer komt het voor dat (een deel van) een woord met een mes werd weggekrabd en vervangen door een gestempelde correctie. Een bekend voorbeeld is het tweede titelblad van de eerder genoemde Poliphilus, in 1499 in Venetië gedrukt door Manutius. Eveneens bij uitzondering besloot een drukkerspatroon wet eens een verandering met de pen aan te laten brengen in alle exemplaren. Het komt al in de incunabelperiode voor (onder meer bij Manutius), en zelfs een enkele keer in de twintigste eeuw. Een mooi voorbeeld van een pencorrectie vinden we in de bekende Histoire de l'imprimerie van Jean de la Caille (Parijs 1689), waar de naam van de drukker ‘Zeiner’ (Zainer) als ‘Leiner’ gezet was (zie afbeelding).

In dit stukje zijn alleen een paar hoofdlijnen van het corrigeren aangegeven. In de drukkerswereld was de dagelijkse gang van zaken altijd complexer dan historici denken. In geografisch en chronologisch opzicht zien we methoden en gewoontes voortdurend verschillen: ‘all printing houses were alike in being different’, concludeerde de grote Engelse boekhistoricus D.A. McKenzie. Over correctie is veel geschreven; ik noem hier alleen het hoofdstuk ‘A house of errors’ in David McKitterick, Print, manuscript and the search for order 1450-1830 (Cambridge University Press, 2003).