De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 48]

De bibliotheek van de Amsterdamse schutterij
Onno Schellekens

linkerpagina Het oudste boek: Sendtbrieven by de Ridderschappe Edelen en de Steden van Hollandt [...], Delft 1577. Illustraties bij dit artikel zijn afkomstig uit de Collectie Schutterij van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap / Rijksmuseum Amsterdam.

In 2013-2014 is de bibliotheek van de Amsterdamse Schutterij gecatalogiseerd en sindsdien kunnen de daartoe behorende boeken worden geraadpleegd in de studiezaal van het Rijksmuseum. Deze bijzondere boekerij bestaat uit 3925 banden en 2403 titels. 832 titels bleken niet voor te komen in WorldCat en zijn daaraan alsnog toegevoegd. De oudste publicatie dateert uit 1577 en de meeste gaan over zaken als geschut, tactiek en versterkingskunst. De bibliotheek is opgebouwd door het regiment schutterij te Amsterdam, dat in 1827 werd opgericht als uitvloeisel van de wetgeving dienaangaande in het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden.

Erfgoed van de schutters

In de tweede helft van de negentiende eeuw leidde het regiment een kwijnend bestaan. Enkele historisch geïnteresseerde officieren dienden in 1882 bij hun commandant het verzoek in een aantal verouderde uitrustingsstukken te mogen bewaren en exposeren. In 1884 werd een bescheiden tentoonstelling ingericht in het wachtlokaal van het korpsbureau aan de Oudezijds Achterburgwal. Een jaar later namen de 1^e luitenant J.F. van Someren Brand en kapitein-adjudant J.A. Jochems het beheer van de collectie op zich. Van Someren Brand hield zich bezig met uniformen en wapens, terwijl Jochems de boeken, pamfletten, prenten en penningen voor zijn rekening nam en catalogiseerde. De beheerders deden een oproep aan alle schutterijen in Nederland om wapens, uniformen en drukwerk af te staan. Met als gevolg dat uit het hele land objecten toestroomden. Van de archivaris van Helmond bijvoorbeeld ontving Jochems een grote verzameling lands- en stadspublicaties met betrekking tot de schutterij vanaf 1672.

De verzameling boeken en pamfletten werd onder de aandacht van de officieren van de schutterij gebracht. Zij konden van maandag tot en met vrijdag boeken lenen, wat werd bijgehouden in een ‘Register van uitgeleende boeken’. Elk blad van het register was ingedeeld in drieën: links noteerde de kapiteinadjudant annex bibliothecaris de uitleendatum, de naam van de lener, de titel van het boek en de

[p. 49]

datum waarop het weer ingeleverd moest worden. Daarnaast zat een uitscheurbaar rappelkaartje en aan de rechterkant een reçu, dat door de lener, na ontvangst van het boek, ondertekend moest worden.

Stedelijk Museum

De collectie groeide snel en vanwege de krappe behuizing op het korpsbureau ging men op zoek naar ruimere huisvesting. In 1894 deden Van Someren Brand en Jochems met succes een beroep op de Gemeente Amsterdam. In het nieuwe Stedelijk Museum, waar Van Someren Brand conservator was, konden ze de collectie tentoonstellen.

Met het oog op de verhuizing naar het Stedelijk en het toegenomen belang van de collectie besloot de commandant J. Boellaard deze onder te brengen in een stichting en aldus haar juridische status te regelen. Op 2 augustus 1895 werd de stichting ‘Historische Verzameling der Schutterij gevestigd te Amsterdam’ opgericht. Het bestuur bestond onder anderen uit J. van Someren Brand en A. Haas, die optraden als conservatoren. Inkomsten had de stichting uit vrijwillige bijdragen, schenkingen en legaten.

boven Oefening in het gebruik van het musket. Vertoogh van de kryghsoeffeninge, soo in 't particulier van musquet en spies [...], Den Haag 1673.

Drie Amsterdamse schutters in het uniform uit de periode 1869-1907. Aquarel van J. Hoynck van Papendrecht in: Onze schuttervendels en schutterijen van vroeger en later tijd, 1550-1908, Den Haag 1910.

In 1896 verhuisde de collectie, met uitzondering van de boeken, naar het Stedelijk Museum in de Paulus Potterstraat. Daar werden in allerijl drie zalen ingericht met het oog op het aanstaande bezoek van koningin-regentes Emma en prinses Wilhelmina. Vier jaar later, in 1900, werd ook de bibliotheek overgebracht naar het museum. Op het bureau was het te vochtig, de boeken werden door schimmel en stof aangetast. In een van de zalen van het Stedelijk Museum stond een reusachtige boekenkast en daarnaast een kastje met zeer zeldzame exercitiereglementen. Om de hele boekencollectie te kunnen herbergen werden nog twee kasten aangeschaft.

Aanvankelijk kon men de collectie uitbreiden door aankoop, bijvoorbeeld van een verzameling pamfletten. Door teruglopende inkomsten werd de stichting echter steeds afhankelijker van schenkingen. Van de minister van oorlog kreeg men een groot aantal jaargangen van het tijdschrift Recueil Militair (1813-1881). Ook de muziekcollectie, bestaande uit liedteksten en partituren, werd dankzij schenkingen flink uitgebreid. In 1907 schonk kapitein-adjudant John Jochems (1836-1920) een verzameling boeken uit eigen bezit. Elke schenking werd aanvaard, met als gevolg dat sommige werken in vijf- of zesvoud aanwezig waren.

Vanaf 1910 werd het Stedelijk Museum een instelling voor moderne kunst en de collectie van de schutterij paste daar niet meer in. In 1925 werd deze daarom opgeslagen in een depot, met inbegrip van de grote boekenkast. De kaartcatalogus nam conservator Alexander Haas (1862-1943) mee naar huis.

Koninklijk Oudheidkundig Genootschap

In 1926 werd de collectie verplaatst naar het Historisch Museum in het Waaggebouw, maar daar waren de omstandigheden verre van ideaal. De boekenkast zakte zelfs gedeeltelijk door de vloer, waardoor de

[p. 50]

deuren niet meer goed open konden. In datzelfde jaar werd tijdens een vergadering van de Stichting Historische Verzameling der Schutterij besloten tot de oprichting van een commissie. Deze moest met verschillende partijen gaan onderhandelen over de toekomst van de collectie: met de Gemeente Amsterdam, het Rijksmuseum en het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap. Op 28 april 1928 deed de commissie een voorstel dat door het bestuur van de Stichting werd overgenomen, namelijk dat alle boeken, penningen en archivalia in bruikleen zouden worden gegeven aan het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap. De uniformen en uitrustingsstukken gingen naar het Legermuseum, destijds gevestigd in kasteel Doorwerth.

In 1931 werden de boeken, penningen en archivalia overgebracht naar de zalen van het KOG in het Rijksmuseum. In de vergaderzaal plaatste men twee nieuwe kasten, de rest van de boeken werd in de oude kast van de schutterij gezet. Voor het beheer van de collectie werd in 1932 de ‘Commissie voor de verzameling betreffende burgerbewapening en schutterij’ opgericht, waarvan Alexander Haas een van de leden was.

De collectie werd tot het begin van de jaren vijftig veel geraadpleegd, daarna nam de belangstelling af. Er waren in die tijd niet veel aanwinsten en de beherende commissie ontplooide weinig activiteiten. Na 1970 herleefde de aandacht enigszins en een groot aantal voorwerpen, waaronder de pamfletten, werden aan het Rijksmuseum in bruikleen gegeven voor de nieuwe inrichting van de afdeling Vaderlandse Geschiedenis. De toenmalige commissie wilde zelfs een expositie inrichten van voorwerpen en boeken uit de collectie van de schutterij.

Het verspreide karakter bemoeilijkte de raadpleging en de commissie diende bij het bestuur van het KOG een voorstel in om de toegankelijkheid te vergroten. In 1986 gaf het bestuur toestemming om de handschriften en zeldzame drukken over te brengen naar een ruimte achter de tentoonstellingszaal. Een jaar later verhuisden de pamfletten van de zolder naar nieuwe kasten beneden. Begin jaren negentig werd de zuidvleugel, waar de ruimten van het KOG zich bevonden, verbouwd. De collectie boeken en pamfletten bracht het KOG over naar het Veiligheidsinstituut, waar de verzameling voor het eerst sinds jaren in zijn geheel toegankelijk was voor bezoekers.

Een hopman, tamboer en twee schutters. Houtsnede op het titelblad van Exercitie, die men in de Vereenigde Nederlanden [...] is doende, Amsterdam ca. 1675.

In 1996 kwamen de boeken terug in het Rijksmuseum. Er werd een depot ingericht en de commissie maakte een inventarisatie van de aanwezige boeken. Voordat het museum dicht ging in verband met de grote renovatie (2003-2013), verhuisden de dozen met brochures en pamfletten naar het Rijksprentenkabinet in de Frans van Mierisstraat en de boeken naar het depot in Lelystad. In januari 2013 werd de collectie weer overgebracht naar het Rijksmuseum en werd een begin gemaakt met de invoer in de digitale catalogus.

Catalogi

Kapitein-adjudant John Jochems was de samensteller van een Catalogus van boekwerken, pamfletten enz. behoorende aan de historische verzameling der schutterij, waarvan in 1888 en 1890 twee edities uitkwamen. De titelbeschrijvingen waren grondig en voorzien van samenvattingen, opmerkingen over de staat van het boek, de zeldzaamheid en de naam van de schenker. De beschrijvingen waren alfabetisch op plaatsnaam gerangschikt en daarnaast ingedeeld in categorieën als varia, wetten, muziek, almanakken en exercitie-reglementen. De beschrijvingen werden doorlopend genummerd en in die volgorde stonden ze ook in de kast. In 1894 verscheen een supplement met nieuwe categorieën als aanplakbiljetten en kaarten. Een tweede supplement, samengesteld in samenwerking met Alexander Haas, verscheen in 1903. Het derde supplement is nooit in druk verschenen: het bleef een kaartcatalogus die tot 2008 is bijgewerkt.

Hoewel de titel anders doet vermoeden, bevat de catalogus niet alleen gedrukte werken als boeken, brochures, tijdschriften en kranten, maar ook handschriften, archiefstukken, foto's en efemera als menu's en toegangskaartjes. Jochems en Haas maakten geen onderscheid tussen de verschillende typen documenten. Bij de beschrijvingen in de catalogus staan regelmatig aanduidingen als ‘zeldzaam’, ‘hoogst zeldzaam’ en zelfs ‘Dit is voor zoover bekend een eenig exemplaar’. Dat laatste geldt voor meer boeken uit de collectie: ruim 800 titels bleken tijdens de recente catalogisering niet voor te komen in het Gemeenschappelijk Geautomatiseerd Catalogiseersysteem voor Nederlandse bibliotheken (GGC) en in Worldcat. Naar alle waarschijnlijkheid zijn dat unieke exemplaren.

Om enige voorbeelden daarvan te noemen: de Ordre op de handeling van het musquet en piek (circa 1695) bevat voorschriften voor exercitie en toont op tien uitslaande platen de bewegingen van de militairen. Ook van de Exercitie, die men in de Vereenigde Nederlanden [...] is doende (circa 1675), met aanwijzingen voor het gebruik van het musket, is geen tweede exemplaar bekend. Het boekje is geïllustreerd met aardige houtsneden, zoals het titelprentje waarop een hopman, tamboer en twee schutters zijn afgebeeld.

Eveneens uniek is het Vertoogh van de kryghs-oeffeninge, soo in 't particulier van musquet en spie (1673), met voorbeelden van exercities met musket en piek voor zowel individuele soldaten als compagnieën. Het geheel is verlucht met enkele paginagrote illustraties. Een meer recent unicum is de Catalogus van Schietschijven... '(circa 1893),

[p. 51]

afkomstig van een drukkerij die schietschijven voor het leger drukte. Zulke drukwerkjes zijn zeldzaam, omdat ze na gebruik vaak weggegooid werden. Ook bibliotheken verzamelden ze niet.

In de collectie bevinden zich ook boeken en documenten met een bijzondere vormgeving of bijzondere inhoud. Een voorbeeld is een luxe exemplaar van een almanak uit 1841, getiteld Schutterij der stad Amsterdam. Het omslag is met zijde bekleed, waarop het in bladranken gevatte opschrift ‘Voor den Koning’ is geborduurd. Het boek, versierd met oranje sluitlinten, was een geschenk aan koning Willem II. Een almanak uit de achttiende eeuw heeft een bijzondere inhoud, namelijk stalen stof en strengen garen. Deze materialen zijn goed bewaard gebleven en niet verbleekt. Ook zit er een briefje bij met aanwijzingen voor het breien van een zilveren beurs!

Bij de handschriften bevindt zich een eigenhandig geschreven toespraak van koning Willem III ter gelegenheid van de schenking van het regimentsvaandel op 13 april 1849 tijdens een grote parade van de Amsterdamse schutterij. Deze plechtigheid vond plaats enkele weken na het overlijden van koning Willem II. Een ander opmerkelijk object is het afscheidsgeschenk voor de commandant van de schutterij kolonel Boellaard: een album in een grote doos versierd met onderscheidingstekens. Het is maar een kleine greep uit de bibliotheek van de Amsterdamse Schutterij, die met veel speurzin en liefde is samengebracht door de schutters John Jochems en Alexander Haas.

Aantreden voor de laatste parade van de Amsterdamse schutterij voor de ingang van het Vondelpark. Aquarel van J. Hoynck van Papendrecht in: Onze schutter-vendels en schutterijen van vroeger en later tijd, 1550-1908, Den Haag 1910.

Veel beeldmateriaal van de Schutterijcollectie sluit uitstekend aan bij deelcollecties van het Rijksprentenkabinet zoals de Atlas Frederik Muller of de collectie centsprenten. Zie bijvoorbeeld ‘De nieuwe schutterij’. Bordspel met vijftien vakjes waarop de leden van de schutterij zijn afgebeeld, 1830.