De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 12]

Ortelius' kaart van Utopia uit 1596
Marcel van den Broecke

In de correspondentie van Abraham Ortelius komt de Utopiakaart driemaal ter sprake.¹ De diplomaatgeleerde Johannes Matthaeus Wacker a Wachenfels schrijft aan de dichter Jacob Monau dat Ortelius op zijn aandringen de kaart heeft gemaakt. Ortelius heeft hem gevraagd 55 toponiemen aan te leveren - vijf in het Utopisch, vijf in het Grieks, vijf in het Duits, vijf in het Nederlands etc., zodat elke natie zichzelf in het fictieve eiland kan herkennen. Hij laat het aan Monau over de namen door te sturen naar Ortelius.² De kaartmaker honoreerde Wackers inbreng door de kaart aan hem op te dragen (zie de cartouche linksonder).

Enige plaatsnamen zijn afgeleid van personen. In een brief aan zijn neef Jacob Colius schrijft Ortelius dat ook zijn vriend Favolius graag op de kaart wil voorkomen: ‘hij heeft nog niet genoeg van zulke flauwekul’.³ Het resultaat is de plaatsnaam ‘Favolia’ aan de oostkust van het eiland, dat wil zeggen aan de linkerkant van de kaart. Op zijn beurt bevestigt Colius aan Ortelius de ontvangst van diens zending met twaalf exemplaren van de kaart van Oud-Duitsland en twaalf van Utopia. Colius heeft zes van elk gestuurd naar de uitgever en handelaar John Norton in Londen; die van Duitsland zijn intussen verkocht, die van Utopia nog niet.⁴

Dit zijn de enige verwijzingen naar deze kaart, waarvan in 1980 één exemplaar opdook.⁵ In 1996 wilde ik hem opnemen in mijn Ortelius Atlas Maps en spoorde toen de eigenaar op, een postzegelhandelaar die hem op een obscure Londense veiling had gekocht voor £ 100.

Toen deze de kaart vijftien jaar later te koop aanbood, vond hij het passend dat het enig overgebleven exemplaar terugkeerde naar de Lage Landen. In een recente publicatie heb ik de kaart uitvoerig beschreven.⁶ Meerdere toponiemen hebben evenals ‘Utopia’ (goede plaats/geen plaats) een ingebouwde tegenstrijdigheid - rivieren als Fischlos flu en Onwaeter flu, of plaatsnamen als Horsdumonde en Onhausen. Ortelius heeft de kaart waarschijnlijk gemaakt als eerbetoon aan Erasmus, die Thomas More aanzette tot het schrijven van Utopia. De kaartmaker bezat ongetwijfeld een exemplaar en gebruikte de eerste druk uit 1516 en de tweede uit 1518 om zijn eigen Utopia samen te stellen.

1 J.H. Hessels, Epistulae Ortelianae. Cambridge University Press, 1887; nog verkrijgbaar als fotografische herdruk (Osnabrück, Otto Zeller. 1969).

2 Hessels, o.c. noot 1, ep. 274.

3 Hessels, o.c. noot 1, ep. 286.

4 Hessels, o.c. noot 1, ep. 294.

5 Beschreven en afgebeeld door C. Kruythooft in The Map Collector 16 (1981), p. 10-14.

6 M. van den Broecke, Abraham Ortelius (1527-1598), his life, works, sources and friends (Bilthoven, Cartographica Neerlandica, 2015), p. 192-200.