De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 81]

Letterspijs
Frans A. Janssen

De eerste editie van L'apparition du livre, vijfde duizendtal, 1958

‘Febvre-Martin’ staat voor de beroemdste van alle geschiedenissen van de boekdrukkunst: twee historici, Lucien Febvre (1878-1956) en zijn bijna vijftig jaar jongere collega Henri-Jean Martin (1924-2007), publiceerden in 1958 L'apparition du livre [De verschijning van het boek]. Voor studenten is het na bijna zestig jaar nog steeds voorgeschreven lectuur. Er verschenen enkele herdrukken (de laatste in 2013), waarin alleen in de literatuurlijst een enkele maal iets werd toegevoegd, en er kwamen vertalingen in het Engels, Italiaans, Spaans en Japans. Ik zal - nu in ons land het Frans steeds minder gelezen wordt - hier steeds naar de Engelse vertaling verwijzen: The coming of the book, waarvan de eerste druk een kleine twintig jaar na de eerste Franse uitkwam (de laatste Engelse druk is van 2010).

De titel is om twee redenen wat ongelukkig. Het werk beperkt zich tot het gedrúkte boek en laat het handgeschreven boek, dat zich in functie en structuur niet wezenlijk daarvan onderscheidt, buiten beschouwing. Niettemin beseffen de auteurs dat wie de drukpers een revolutionaire uitvinding noemt voorbijziet aan wat gelijk bleef. Natuurlijk had Febvre-Martin de titel ‘De verschijning van het gedrukte boek’ moeten dragen, zoals de jongste van de twee auteurs later ook heeft erkend. Ook het eerste woord van de titel kreeg kritiek: het gaat hier immers niet over de jaren rond de uitvinding, zeg enkele decennia na 1450, maar de besproken periode strekt zich uit tot het einde van de achttiende eeuw. En bovendien: de geschiedenis van de typografie loopt door, in ieder geval tot de dag van vandaag.

Lucien Febvre (1878-1956)

Franse school

Vanwaar die roem, die andere bekende geschiedenissen als Steinbergs Five hundred years of printing (eerste druk 1955, vele herdrukken) in de schaduw heeft gesteld? Het boek werd gepland en ontworpen door Lucien Febvre, een van de gangmakers van de Franse historische school die de economische en sociale aspecten als leidraad nam en graag gebruikmaakte van statistische methoden. Febvre stelde de rol van het gedrukte boek in de maatschappij centraal, anders geformuleerd: de invloed van de product

[p. 82]

en van de boekdrukkunst op het culturele leven. Dat betekent dat een chronologisch relaas van feiten niet het eerste doel was, maar een geschiedschrijving op basis van een samenhangende visie. Febvre was ook degene die de twee belangrijkste aspecten van het werk formuleerde: het boek als handelswaar en het boek als motor voor maatschappelijke en culturele veranderingen.

L'apparition was het startpunt van een nieuwe benadering van de boekgeschiedenis, die later de Franse school zou gaan heten. Febvre wees erop dat de boekgeschiedenis van zijn tijd, voortgekomen uit de wereld van bibliofiele verzamelaars, zich alleen met het boek als object bezighield. Inderdaad zagen historici van de zogenaamde Angelsaksische school de bestudering van de materiële aspecten van overgeleverde boeken als hoofddoel; ‘analytische bibliografie’ is een meer gebruikelijke benaming van deze discipline. Het hoeft geen verbazing te wekken dat sommige aanhangers van deze richting de historiografische benadering van Febvre en Martin bestreden. Zij verweten de auteurs dat ze generaliseerden zonder de basis - de concrete boeken - goed te kennen. Een ander verwijt was dat ze hun statistieken baseerden op onvolledige bronnen: er waren immers weinig bibliografische overzichten van boeken gedrukt tussen 1500 en 1800. Mijns inziens is terecht opgemerkt dat Febvre-Martin grotendeels teruggaat op de destijds beschikbare secundaire literatuur. Martin verklaarde ooit in een interview dat de kritiek van bibliofielen, bibliografen en andere specialisten vooral werd ingeven door de presentatie van het boek als handelswaar, waardoor het zijn sacrale karakter verloor.

Ondanks die kritiek had L'apparition een ongekend grote invloed. In haar beroemde en door de Angelsaksen heftig bestreden studie The printing press as an agent of change (1979) ging Elizabeth Eisenstein nog een stap verder. Louter op basis van secundaire literatuur stelde ze dat de boekdrukkunst niet alleen de Renaissance en de Reformatie had beïnvloed, zoals Febvre en Martin aanvoerden; ze betoogde dat deze grote bewegingen in de Europese geschiedenis door de boekdrukkunst waren vóórtgebracht. De Franse school was aantrekkelijk voor historici die zich verre wensten te houden van het Angelsaksische bibliografische onderzoek naar individuele boeken of groepen van boeken, waarvan ze de zin niet inzagen. De roem die Febvre-Martin vergaarde blijkt ook uit de omstandigheid dat vijftig jaar na het verschijnen van de eerste druk twee symposia werden gehouden om dit feit te vieren. De teksten van de voordrachten verschenen in twee bundels die min of meer dezelfde titel dragen: Cinquante/50 ans d'histoire du livre (2008 en 2014). Een bewonderaar sprak van ‘vóór Febvre-Martin’ en ‘ná Febvre-Martin’.

The coming of the book: de eerste Engelse editie, Londen 1976

Verschillen

Laten we kijken naar de inhoud om de overeenkomsten en verschillen vast te stellen met de traditionele geschiedschrijving. De eerste drie hoofdstukken over papier, lettergieten en de drukpers volgen het gangbare stramien. In het vierde hoofdstuk echter wordt het boek als handelswaar ten tonele gevoerd en komt de financiering van de grafische nijverheid aan de orde: wat waren de productiekosten en hoe kreeg de drukkerspatroon de investering voor een nieuwe uitgave voor elkaar?

Ook het vijfde hoofdstuk bewandelt nieuwe historiografische paden door de organisatie binnen de drukkerij onder de loep te nemen. De productiecijfers van zetters en drukkers komen aan de orde, evenals de angst voor ‘idle presses’ (p. 137) of ‘ledig staan’, zoals David Wardenaar het in zijn drukkershandboek van 1801 omschreef. Die dreigende ledigheid dwong niet alleen tot een voortdurende zoektocht naar opdrachten, maar ook tot een geoliede samenwerking tussen zetters en drukkers om te voorkomen dat zij tijdens het productieproces geen werk om handen hadden. De drukkers konden niet verder als de zetters de drukvormen te laat inleverden, de zetters kregen gebrek aan letters als de drukkers deze te laat retourneerden. Vergeet niet dat de zetters en drukkers niet per uur werden betaald, maar per gezet, respectievelijk gedrukt vel (stukloon). Korte biografieën van de grote drukkers zijn in de thematische hoofdstukken verwerkt.

De verspreiding van de nieuwe techniek voor het vermenigvuldigen van teksten over Europa komt aan de orde in het zesde hoofdstuk, het verhandelen van drukwerk en de distributiekanalen in het zevende. Die onderwerpen waren in voorgaande handboeken ook besproken, maar het achtste en laatste hoofdstuk geeft de voltooiing van de nieuwe aanpak: de rol van het boek als motor in de wereld van wetenschap, cultuur, godsdienst. Opvallend is dat de schrijvers zich hier beperken tot de vijftiende en zestiende eeuw, terwijl in de rest van het boek de behandelde periode zich uitstrekt tot het einde van de achttiende. In een kluwen van relaties tussen uitgevers, drukkers en auteurs wordt de rol van het gedrukte boek in de opkomst van het humanisme, de reformatie en de nationale talen nagegaan. Febvre en Martin waarschuwen tegen al te gretige conclusies over de rol van de boekdrukkunst - in hun ogen consolideerde de nieuwe techniek de intellectuele bewegingen eerder dan dat ze deze

[p. 83]

veroorzaakte. Zoals gezegd sloeg Eisenstein deze waarschuwingen in de wind, expliciet op p. 35 van haar boek.

L'apparition du livre, heruitgave 1999

Uit dit overzicht blijkt al dat veel in The coming of the book overeenkomt met de traditionele geschiedenissen van het boek. Het verschil zit in de twee hoofdstukken die Febvre al aangaf in zijn ontwerp, namelijk 4 en 8: het boek als handelswaar en het boek als motor van intellectuele verandering. Ik denk dat de betekenis van het werk ligt in het uitdragen van deze thema's en dat men het kan lezen als een schitterend essay over de economische en sociale aspecten die mede de rol van het gedrukte boek in onze cultuur bepalen. Maar uiteindelijk bestaat een ideale geschiedschrijving uit een synthese van de inzichten van zowel de Franse als de Angelsaksische school: een breed cultureel kader op basis van de studie van concrete boeken.

Er is geen boek zonder fouten. Een aantal daarvan had al vóór de druk hersteld kunnen worden, omdat ze teruggaan op onjuiste secundaire literatuur. Zo gaat het verende onderdeel dat Willem Jansz Blaeu circa 1630 aan de houten drukpers toegevoegd zou hebben (p. 67) terug op een onjuiste interpretatie uit 1883 van een afbeelding uit 1824 van de aan hem toegeschreven persconstructie. Zoals in vele publicaties vóór (en ná) Febvre-Martin worden ook daar bij de productie van de drukpers hele vellen en zijden van vellen verward (p. 131-132): de opgegeven dagproductie - tussen circa 2650 en 3350 vel - moet gehalveerd worden. De beide Duitse gothische drukletters worden Schwabacher en Umlaut genoemd, met een verwijzing naar het bekende Printing types van Updike uit 1937 (p. 83), maar daar staat de juiste term: Fraktur. De Engelse vertaling voegt er soms nog een fout aan toe: het Engelse equivalent van ‘matrice’ is niet ‘die’ (p. 50), maar ‘matrix’. Vanzelfsprekend kunnen vele gegevens via de ná 1958 beschikbaar gekomen primaire en secundaire bronnen gecorrigeerd of aangevuld worden; dit geldt in het bijzonder voor statistische gegevens. Ook is de boekgeschiedenis inmiddels met andere gezichtspunten verrijkt, zoals aandacht voor de geschiedenis van de grafische vormgeving en voor het lezen en verzamelen van boeken. Omdat het achtste hoofdstuk, gewijd aan het thema van het boek als motor, in feite niet verder gaat dan 1600 kon de Verlichting maar terloops besproken worden.

Henri-Jean Martin

Was het Febvre die het thema en het schema The coming of the book vaststelde, de eigenlijke auteur is Martin; de oudere geleerde heeft alleen het voorwoord geschreven en vóór zijn dood alleen de eerste helft nog kunnen lezen (de briefwisseling tussen beide historici over de totstandkoming van hun boek is gepubliceerd in Histoire et civilisation du livre 6, 2010). Later heeft Martin de ideeën van ‘zijn’ boek uitgewerkt, in het bijzonder in zijn Histoire et pouvoirs de l'écrit (1988, Engelse vertaling: The history and power of writing, 1994). Ook als redacteur van het grote overzichtswerk Histoire de l'édition française (4 delen, 1982-1986) heeft hij zijn benadering van het boek kunnen uitwerken, nu aangevuld met inzichten uit de analytische bibliografie (die de Fransen heel mooi ‘bibliographie matérielle’ noemen) en uit de geschiedenis van de typografische vormgeving. Door hem het lemma ‘histoire du livre imprimé’ toe te wijzen gaf de Dictionnaire encyclopédique du livre (2002-2011) hem de gelegenheid de betekenis van Febvre-Martin zèlf te formuleren - een opzet waar elke historicus voor zou tekenen.

Onderhoudend was hij in een uitvoerig interview dat als boek onder de titel Les métamorphoses du livre gepubliceerd werd (2004).

Henri-Jean Martin is terecht geprezen en geprijsd, hij kreeg onder meer de hoogste onderscheiding in de boekenwereld, de Gutenbergprijs (1998). Op congressen zat de grootmeester vaak op de achterste rij werk van zijn studenten na te kijken (vol met statistieken!), hetgeen hem niet verhinderde om na afloop van de lezing als eerste een vraag te stellen. Na de voordrachten nam hij je op Franse wijze onder de arm om al wandelend te praten over zijn publicaties of plannen daartoe.