De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 78]

Herinneringen aan het veilinghuis A.L van Gendt & Co.
Neeke Fraenkel-Schoorl

Van Gendt Print Auctions, veiling van 24 september 1986 in de veilingzaal van Keizersgracht 96-98. V.l.n.r. tegen de achterwand notaris Jannette Blom, veilingmeester Neeke Fraenkel-Schoorl en ophouder Jan Kees van Langeveld. Aan de tafel daarvoor v.l.n.r. boekhouder Frits Plas, secretaresse Emmy Sleeuw en directeur Albert Struik. Op de eerste rij van het publiek, in hemdsmouwen, prenthandelaar Peter de Jonge. Foto Carl Nix, voormalig hoofdconservator van de Atlas van Stolk.

In het tweede nummer van De Boekenwereld van 2015 schreef Frits Booy een ‘In Memoriam’ voor John Landwehr. Hij vermeldde daarin terloops dat de firma Wolters in 1982 het veilinghuis A.L. van Gendt & Co. overnam en John Landwehr aanstelde als directeur. Booy spreekt anno 1982 ten onrechte van Wolters-Kluwer, want dat bestond toen nog niet; integendeel, de overname van Kluwer was vijf jaar later voor Wolters-Samsom juist de reden om het veilinghuis weer af te stoten. ‘Hij richtte dat veel zakelijker in en bracht op eigen wijze veel moois en bijzonders onder de hamer’, schrijft Booy over Landwehrs bewind. Lang heeft Landwehr niet bij Van Gendt aan het roer gestaan: per 31 maart 1987 werd hij vervroegd gepensioneerd en nam Albert (A.S.A.) Struik (1926-2006) het directeurschap over. Zelf wilde Landwehr later kennelijk niet meer aan zijn tijd bij het veilinghuis herinnerd worden: in zijn autobiografie Geluk in druk. Mijn herinneringen aan de wereld van het oude boek (2011) heeft hij deze episode geheel buiten beschouwing gelaten.

Dertig prentcatalogi

Van 1974 tot 1987 heb ik bij de firma Van Gendt gewerkt en Booys artikel rakelde herinneringen op aan het bedrijf en mijn toenmalige collega's. Het heeft me altijd verdroten dat twee van hen, Bram Schuytvlot (1942-2005) en Wim Hommerson (1938-1985), er bekaaid vanaf komen in P.J. Buijnsters' Geschiedenis van het Nederlandse Antiquariaat. Schuytvlot wordt in het boek niet genoemd, Hommerson wel maar op een wijze die hem geen recht doet. Beiden waren bescheiden en gedegen vaklieden op wie ik hier wat meer licht wil laten schijnen. Daarnaast komen enige van mijn eigen ervaringen met John Landwehr aan bod.

Nadat ik mijn studie kunstgeschiedenis had afgerond, solliciteerde ik in 1974 bij het veilinghuis. Na een gesprek met A.L. van Gendt en diens assistent Wim Hommerson werd ik aangenomen als aankomend boekbeschrijver. Later mocht ik me specialiseren op het gebied van de grafiek en uiteindelijk heb ik tussen 1975 en 1987 meer dan dertig prentcatalogi voor Van Gendt geschreven. Destijds werkten maar weinig mensen in het inspirerende pand vol met boeken op de Keizersgracht 610. Van Gendt zelf was een gentleman van de oude stempel, wiens hoffelijkheid groter was dan zijn zakelijk talent. Dat zijn vertrouwen in de medemens nogal eens werd beschaamd nam hij goedmoedig op de koop toe.

Mijn directe baas was Bram (Abraham Corstiaan) Schuytvlot, tevens het hoofd van de veilingzaal. Kees (Cornelis Jan) Aarts, met wiens mooie en vermakelijke artikelen de lezers van De Boekenwereld vertrouwd zijn, en Nel Gils-Gnirrep (het jongere zusje van de hierna te noemen Kees Gnirrep) werkten er beiden als boekbeschrijvers. Ook Saskia Osterholt heeft een paar jaar bij Van Gendt gewerkt. Zij stichtte later de gespecialiseerde kunstboekhandel Art Book, die tussen 1978 en 2003 achtereenvolgens in de Staalstraat, op de Prinsengracht en in de Van Baerlestraat gevestigd was. Peter Pruimers, die later eigenaar werd van veilinghuis Van Stockum in Den Haag, was van 1977-1980 bij Van Gendt werkzaam. De werksfeer was goed en saamhorig, we werkten er met plezier.

[p. 79]

D.P.H. Wentzel (1921-2006), ‘Veiling bij Hertzberger’. Droge naald en aquatint; in de plaat gedateerd NOV 62, in potlood '63; 142 × 365 mm. Afbeelding nadat A.L. van Gendt in 1960 met Antiquariaat Menno Hertzberger was gefuseerd. In 1964 zette Van Gendt het bedrijf voort onder de naam A.L. van Gendt & Co N.V.

Bram Schuytvlot

Samen met Wim (Willem Johan) Hommerson placht Bram Schuytvlot de boeken te selecteren uit de inzendingen. Oude en waardevolle boeken konden als afzonderlijke lots opgenomen worden in de veilingcatalogus, de minder waardevolle werden naar onderwerp in kavels verdeeld. De eerste categorie werd beschreven door Schuytvlot en Hommerson. Buijnsters vermeldt in zijn boek alleen de laatstgenoemde.

Wel staat Bram Schuytvlot op een afbeelding op pagina 234 in de Geschiedenis van het Nederlandse Antiquariaat, als vierde van rechts, staande bij de boekenkast. De foto wordt gedateerd op circa 1977, maar gezien de aanwezigheid van Kees Gnirrep (1940-2014) naast veilingmeester Van Gendt moet hij een paar jaar eerder zijn gemaakt. Nadat hij eerst bij Menno Hertzberger en naderhand bij Van Gendt had gewerkt, trad Kees Gnirrep in 1973 in dienst bij de afdeling Zeldzame en Kostbare Werken van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek.

Wim Hommerson poseert als ‘boekensloper’ in de veilingzaal van Keizersgracht 610, september 1977. Hij heeft later met pijn in het hart aanschouwd hoe Landwehr bij Van Gendt eigenhandig antieke atlassen versneed, met het oog op een hogere opbrengst van de afzonderlijke kaarten.

Kees Gnirrep en Bram Schuytvlot waren sinds hun schooltijd boezemvrienden en in 1979 ging Bram in het voetspoor van Kees werken bij dezelfde afdeling van de UBA. Hij hoefde niette solliciteren: de gerenommeerde bibliograaf Paul Valkema Blouw had een klinkende aanbeveling voor hem geschreven. Bram maakte dat vertrouwen met veel plezier waar: hij schreef catalogi als Papier in de UBA en vervolmaakte de Catalogus van werken van en over Vondel. Samen met Kees Gnirrep richtte hij vele tentoonstellingen in van zeldzaam en kostbaar materiaal uit de UBA. Daarnaast was hij redacteur van het tijdschrift Quaerendo. Het deed me goed dat Ton Croiset van Uchelen, voormalig hoofdconservator van de UBA, bij zijn dankwoord na ontvangst van de Menno Hertzbergerprijs in 2012 Kees en Bram beiden op zeer lovende wijze memoreerde.

Wim Hommerson

Wim Hommerson heeft niet veel geluk gehad in zijn leven. En zelfs daarna werd hij achtervolgd door het noodlot - het zal je maar gebeuren dat je als antiquaar postuum in de Geschiedenis van het Nederlands Antiquariaat wordt weggezet als een ‘loser’ (p. 327) - een sukkel en een mislukkeling. Buijnsters relativeert die harde kwalificatie enigszins in noot 16 op p. 430, waar hij iets barmhartiger spreekt van ‘een leven vol misfortuin’.

Hommersons vader Ab (1905-1944) was van beroep stuurman op de grote vaart. Tijdens de oorlog was hij onder de schuilnaam ‘Kappie’ lid van de verzetsgroep Koog-Purmerend en nam hij deel aan overvallen op bonnendistributie- en postkantoren. Na verraad in 1944 werd hij voor de ogen van zijn zesjarig zoontje Wim van huis gehaald. Samen met zes andere leden van de verzetsgroep werd Ab Hommerson gefusilleerd in de duinen van Overveen en begraven op de Erebegraafplaats aldaar. Zijn afscheidsbrief van 22 april 1944 is bewaard gebleven. Daarin schrijft hij over Wim: ‘Moeder, Vader, ik hoop dat jullie van mijn kleine jongen veel plezier zult beleven en daardoor mij getroost zult kunnen gedenken.’ De dood van zijn vader vormde voor Wim een beladen begin van zijn leven.

Na een leertijd bij de antiquaar P. Schippers dreef hij aanvankelijk een eigen antiquariaat onder de naam ‘Argus’. Een slecht helende beenbreuk maakte hem het werken lange tijd onmogelijk en zo kwam hij in 1973 in loondienst bij Van Gendt. Wim Hommerson gaf me mijn eerste les in het collationeren van boeken en van hem en Bram Schuytvlot leerde ik veel over antiquarische werken. Van Gendt was aanvankelijk niet alleen een veilinghuis, maar ook een antiquariaat. De heer Van Gendt kocht zelf in binnen- en buitenland in. Bram en Hom, zoals wij hen noemden, hoorde ik wel eens kreunen over inkoopprijzen. Veel werd er niet mee verdiend en het antiquariaat stierf na korte tijd een geruisloze dood.

John Landwehr

In 1980 verhuisde Van Gendt naar het veel kleinere pand Keizersgracht 96-98, met in de tuin een lange en lage zaal voor de veilingen. Vanaf 1982, na het aantreden van John Landwehr als directeur, veranderde er veel. Wat mijzelf betreft aanvankelijk in positieve zin, want ik mocht voortaan de door mij beschreven prenten eigenhandig gaan veilen. Ik kreeg meer waardering en zelfs een spontane salarisverhoging, toen de door mij geleide prentveilingen meer gingen opleveren. Een enkele maal overtroffen de opbrengsten daarvan die van de boekveilingen.

Landwehr stelde in de veilingzaal een rookverbod in - dat was iets nieuws, eerder werd er tijdens veilingen op los gepaft. Geduld was niet de sterkste kant van de nieuwe

[p. 80]

directeur. Zijn favoriete slogans waren ‘voor niets gaat de zon op’, ‘je bent toch geen dief van je eigen portemonnee’ en ‘we zitten hier voor de klant’. De klant was in zijn optiek de inzender en voor diens belang op de hoogst mogelijke opbrengst was hij bereid zijn mandaat voor biedopdrachten maximaal uit te voeren. Dat de firma het ook moest hebben van kopers, van het vertrouwen van commissie-gevers en van haar goede naam deed niet ter zake.

Catalogus van de veiling van de collectie-Pfann, 20 september 1977.

Landwehrs besluit om ook aan antiquaren geen gratis catalogi meer te zenden zette veel kwaad bloed, zoals ook Buijnsters opmerkt. Onder Van Gendt waren we gewend geweest uitgebreide beschrijvingen te maken met zo mogelijk literatuurverwijzingen. Onder het bewind van Landwehr moest daarop bezuinigd worden en ook mijn prentcatalogi ontkwamen daar niet aan. Na de veiling werden de catalogi door de baas van begin tot eind geanalyseerd en in grote boze hanepoten noteerde hij in de marge zijn bevindingen. Hij ging daarbij soms wat kort door de bocht met uitspraken als ‘zeefdrukken zijn niks waard’ en ‘Japanse prenten brengen niks op’.

Veiling van de collectie van de antiquaar H.D. Pfann bij A.L. van Gendt, 20 september 1977 in het Carlton Hotel. V.r.n.l. veilingmeester A.L. van Gendt, notaris (?), boekhouder Frits Plas en medewerker Jan Kees van Langeveld. Geheel links Bram Schuytvlot, die de boeken toont.

Landwehr verhoogde in sommige gevallen mijn taxaties en na afloop van de veiling bestookten we elkaar met lijstjes die aantoonden welke prenten dankzij de verhoogde prijzen onverkocht waren gebleven, dan wel ondanks de prijsstijging verkocht waren. Gaandeweg ging Landwehr steeds meer in mijn teksten schrappen. Voor mij was de maat vol toen hij in een catalogustekst ‘and ... others by the same artist’ (een vrouwelijke kunstenaar) had weggestreept en ‘by him’ ervoor in de plaats had gezet. Ik werd zo boos dat mijn hoofd ervan bonsde, meldde me ziek en bleef twee dagen thuis. Toen ik weer op kantoor verscheen, was Landwehr de eerste om excuses te maken en te beloven dat hij nooit meer iets aan mijn teksten zou veranderen. En hij hield woord.

Ook Wim Hommerson kreeg met Landwehr onenigheid op zakelijk gebied, wat leidde tot een moeizame relatie. Een deel van Wims taken, waaronder het veilen, werd hem ontnomen. Hij was van plan zelf weer een antiquariaat te beginnen, maar door zijn vroegtijdig overlijden kwam van dat voornemen niets terecht. Veel vakgenoten namen het Landwehr kwalijk dat hij zich zo hard opstelde jegens Wim Hommerson. Bij diens uitvaart in 1985 trof het me te zien dat Gerben Diekstra, eigenaar van Antiquariaat De Tille in Leeuwarden, Landwehr openlijk de hand weigerde.

De firma Van Gendt leidde vanaf de late jaren tachtig steeds meer een kwijnend bestaan. Kort nadat Landwehr als directeur was opgevolgd door Albert Struik, stootte Wolters-Kluwer zoals gezegd het bedrijf af. Het werd verkocht aan Boekentoko en Antiquariaat Kok in de Oude Hoogstraat - een andere wereld. Destijd verscheen een raillerend artikel in de door Kees Aarts uitgegeven Mainzer Beobachter (1987, nr. 169 bis)*. Zinnen daaruit als ‘de firma Kok heeft een bedrijfsmoraal die over lijken gaat’ zijn destijds door Diny Schouten vrijwel letterlijk overgenomen in haar rubriek ‘Ter Zake’ in Vrij Nederland. De oude garde van het personeel verdween. Kok deed Van Gendt een paar jaar later over aan veilingbedrijf De Eland. De moraal van dit verhaal: verkoop nooit je naam, want daar gaat je faam.

* De redactie van De Boekenwereld heeft uit betrouwbare bron vernomen dat het door Neeke Fraenkel aangehaalde artikel uit de Mainzer Beobachter (1987, nr. 169 bis) niet werd geschreven door Kees Aarts, maar door Atte Jongstra.

rechts
Commentaar van Diny Schouten op de overname van Van Gendt door Kok. Vrij Nederland, 8 augustus 1987.