De Boekenwereld. Jaargang 32

[p. 68]

Archangelsk (26)
Bête et méchant (2)
Cornelis Jan Aarts

Paris, mai 1968

In mei 1968 breekt de Franse revolutie uit. Niet de eerste, ook niet de laatste, maar wel de enige die ik gemist heb. De Franse revoluties van 1789, 1848 en 1871 kon ik niet missen, want ik bestond nog niet. Maar dat ik tijdens de Franse revolutie van mei 1968 in Amsterdam ben blijven hangen is wel een blunder.

Cees Nooteboom doet verslag in De Volkskrant, maar doorspekt zijn reportages met protserige citaten uit Le Monde, L'Express en Nouvelle Observateur en hij gaat zich herhaaldelijk te buiten aan historische bespiegelingen en filosofische bevliegingen. Ik verslind zijn stukjes, dat wel, maar Parijs is erg ver weg.

Dagen van honger en geluk

In augustus 1968 bezoek ik voor het eerst Parijs. Min of meer per ongeluk. Op onze road trip (acht jongens, twee auto's) langs de Franse kust (Wissant, Honfleur, Dieppe, La Baule) waren wij in Dieppe twee vrienden kwijtgeraakt. Gedreven door heimwee reden ze plotseling terug naar huis met één van onze twee auto's. De overgebleven auto bood te weinig plaats voor alle dappere doorzetters. We papten aan met twee oudere jongens, mèt auto. Zo bereikten we toch met z'n allen La Baule. Op de terugtocht zouden Victor en ik meerijden met onze nieuwe vrienden Kees en Jaap. Alleen... zij waren van plan om via Parijs terug te keren en daar nog vier dagen vakantie te vieren. Daar hadden ze een deel van hun vakantiegeld voor gereserveerd. Victor en ik waren vrijwel blut. We sloegen een tentje op in het Bois de Boulogne en probeerden ons vier dagen in leven houden met stokbrood en ongegist druivensap. Lenen van Kees en Jaap wilden we niet, al was het verleidelijk als we hen ergens op een terras zagen zitten. 's Nachts zochten we in de Hallen naar van de kraam gevallen fruit. Eén keer bleven we daar slapen op een warm luchtrooster, maar na een paar uur werden we bruut gewekt en verjaagd door een handelaar die zijn groente juist op onze slaapplek wilde uitstallen. Van anarchist naar clochard is maar een kleine stap.

links L'enragé, N^o 4 (17 juin 68). Édité par Jean-Jacques Pauvert. - Omslagtekening: Willem.

Topor, ‘De Gaulle assassin’ - In: L'enragé, N^o 4 (17 juin 68) p. [8].

‘L'enragé’ was een anagram van ‘géneral’, zoals De Gaulle gewoonlijk werd genoemd.

De stad Parijs lijkt in augustus 1968 op een politiestaat. Voor het mei-oproer zijn we maanden te laat, maar toch siddert de stad nog na. Overal zie je agenten en politiebusjes, vooral in het Quartier Latin. De voorbije studentenopstand is hier voor ons levendiger dan in de stukjes die Cees Nooteboom schreef vanaf de barricaden. Op straat liggen revolutionaire krantjes en pamfletten. Straathandelaren verkopen de restanten van de revolutie. Mijn oog valt op een aflevering van L'enragé, een tijdschrift met vrijwel alleen tekeningen. Als je eenmaal een exemplaar gezien hebt, kom je het blad overat tegen. Ik spaar brood uit mijn mond om zoveel mogelijk nummers van L'enragé te kunnen kopen. Het blad was in mei 1968 voor het eerst verschenen en de crème de la crème van de Franse politieke en satirische tekenaars werkte eraan mee: Siné, Cabu, Topor, Wolinski, GéBé, Cardon, Flip, Bosc, Soulas en Reiser. Eerlijk gezegd had ik van de meeste namen nog nooit gehoord, behalve dan van Topor. Die had meegewerkt aan God, Nederland & Oranje, het Nederlandse tekeningentijdschrift uit de provotijd. Bij elk nummer dat

[p. 69]

ik op straat of bij een stalletje langs de Seine koop, springen de tranen van geluk uit mijn ogen. Daarvoor wil ik wel honger lijden.

Joep Bertrams

‘De Gaulle assassin’

L'enragé ageert furieus tegen De Gaulle (‘De Gaulle assassin’) en tegen het, in hun ogen, fascistisch optreden van de Franse nationale politie, de CRS. Franse agenten ken ik alleen uit de boeken van Simenon en dat waren brave borsten die Janvier heetten of Lapointe of Torrence. Mannen in natte regenjassen.

‘Maigret wilde Lucas meenemen, maar bij de aanblik van diens lege kamer herinnerde hij zich het zaakje in Javel. Lapointe was er ook al niet. Janvier was net weer binnen en had zijn natte, koude regenjas nog aan.

“Ga je mee?”

Zoals altijd stak hij twee pijpen in zijn zak.’

Nu zie ik overal om me heen grimmige politiemannen in oorlogsuitrusting en in L'enragé zijn ze getekend als bloeddorstige monsters. Vooral Siné gaat ongemeen fel tekeer tegen president De Gaulle en de CRS wordt door hem herhaaldelijk vergeleken met de SS (‘CRS = SS’; ‘CRS SS’ ‘- C'est un pléonasme!’). De CRS is op 8 december 1944 opgericht door generaal De Gaulle, Vandaar... misschien... De vergelijking tussen het gaullisme en het nazisme vindt zijn hoogtepunt in aflevering 5 (‘24 juin 68’), waar Hitler op de voorkant staat afgebeeld met daaronder de tekst ‘Ein Volk, ein Reich, ein Führer!’

De politieke situatie in Frankrijk is voor een Nederlander onbegrijpelijk, maar de kracht van tekeningen is overtuigender dan de door Nooteboom handig bijeen gegrabbelde uitspraken van Jean-Jacques Servan-Schreiber. Hoe meer afleveringen van L'enragé ik koop, hoe revolutionairder ik word. En armer. De Gaulle wordt in elke aflevering gruwelijker getekend en in nummer 7 (‘8 juillet 68’) wordt tot overmaat van ramp ook mijn held Johnny Hallyday belachelijk gemaakt. Tegen zoveel satire is mijn politieke overtuiging niet bestand. De conclusie is onvermijdelijk: het is tijd voor nieuwe helden. In één nacht bladeren draai ik om als een blad aan een boom: van gaullist word ik Sinéfiel.

Op de derde bladzijde van nummer 1 staat een tekening waarin Frankrijk voorgesteld wordt als een concentratiekamp (‘France - Arbeit macht frei!’). De tekening is ondertekend met ‘Malsen’. Ik ken zijn naam en zijn werk uit God, Nederland & Oranje. In bijna elke aflevering van L'enragé kom ik tekeningen van Malsen tegen. Willem van Malsen woont in Parijs en heeft zich bij de Franse tekenaars aangesloten. Die andere tekenende Nederlandse ‘Willem’, Bernhard Holtrop, woont nog in Amsterdam. In zijn verkapte memoires Weg met de varkens (1971) zal hij bescheiden schrijven: ‘Als ik nu en dan in Parijs was werkte ik er ook aan mee.’ Zijn entree in L'enragé is echter weergaloos en overrompelend. Voor nummer 4 (‘17 juin 68’) tekent hij de voorpagina: Charles de Gaulle op krukken die eruit zien als de Germaanse symbolen voor de SS. Een overtuigender debuut in links Frankrijk kun je niet maken. In nummer 6 (‘1^er juillet 68’) staat zijn tweede, bloederig getekende bijdrage: een Franse politieman met een juichende De Gaulle in zijn achterzak snijdt Marianne, het symbool van de Franse republiek, in stukken.

L'enragé

Na vier dagen Parijs, vier stokbroden en vier flessen druivensap, keren Victor en ik in de auto van Kees en Jaap naar ons goede vaderland terug. De eerste stop is het huis van mijn ouders, waar wij alle aanwezige eieren bakken. Ik kom thuis met zeven afleveringen van L'enragé in mijn plunjezak: de nummers 1 tot

[p. 70]

en met 7 die wekelijks van mei tot 8 juli 1968 zijn verschenen, uitgegeven door Jean-Jacques Pauvert. Als een wonder overleven ze de plunjezak, al mijn verhuizingen en een binnenbrand.

Prentbriefkaart, verzonden uit Parijs op 13 augustus 1968. Afzender: Kees, Kees, Jaap en Victor.

In februari 2016 heb ik antiquarisch een heruitgave met alle afleveringen van L'enragé aangeschaft: Collection complète des 12 numéros introuvables de 1968, twintig jaar na dato uitgegeven door Jean-Jacques Pauvert et Compagnie. Daarom weet ik nu pas dat nummer 7 niet de laatste aflevering is geweest. Waarom ik nummer 8 tijdens mijn eerste verblijf in Parijs niet heb gekocht is me achteraf een raadsel. Dit nummer verscheen op 1 augustus 1968, dus ik had het vers in een boekhandel voor twee franc (dubbele prijs, want dubbeldik) kunnen kopen. Maar ik kocht het blad nu eenmaal alleen op straat en in de stalletjes langs de Seine voor een bedrag per nummer dat lager was dan de prijs van een stokbrood. Twee volle franc neerleggen in een boekhandel was me blijkbaar te bar. Trouwens, ik zwierf op straat als een clochard, met een halflege fles in mijn hand en een aangevreten stokbrood onder mijn arm. Dan kom je de deftige Franse boekhandels niet binnen.

De eerste twee nummers zijn nagenoeg ongedateerd (‘2^o trimestre 1968’). Vanaf nummer 3 (‘10 juin 68’) staat in de kopregel ‘hebdomadaire’ (wekelijks), welke frequentie het blad heeft volgehouden van 10 juni tot 8 juli (nrs. 3 t/m 7). In de kop blijft ‘hebdomadaire’ gehandhaafd, maar nummer 8 verschijnt pas op 1 augustus, nummer 9 op 7 oktober, nummer 10 op 21 oktober, nummer 11 op 4 en nummer 12 op 25 november. De nummers 1 t/m 7 en 9 t/m 12 tellen elk acht bladzijden, nummer 8 zestien. Een register ontbreekt. Ik noteer deze bibliografische gegevens maar even omdat het blad in Nederland vrijwel onbekend is. Slechts één Nederlandse bibliotheek heeft L'enragé in haar collectie opgenomen (niet eens volledig), terwijl toch twee voortreffelijke Nederlandse politieke tekenaars in het blad publiceerden.

Willem, [‘Moord op Marianne’] - In: L'enragé. N^o 6 (1^er juillet 68) p. [4].

L'enragé. N^o 7 (8 juillet 68). Édité par Jean-Jacques Pauvert. - Omslagtekening: Wolinski.

Malsen maakt tekeningen voor de nummers 1, 2, 3, 4, 6, 8, 10, 11 en 12 en Willem voor de nummers 4, 6, 8, 10 en 11. In nummer 8 (‘1^er août 68’) publiceert Willem een brief met tekeningen die hij vanuit Parijs op 16 juli richtte aan zijn psychiater in Amsterdam. Hij vertelt hoe hij in Amsterdam ontsnapt is uit een psychiatrische inrichting en naar Parijs reist om de Fransen op Quartorze Juillet op straat te zien dansen. Hij ziet hoe agenten in burger (‘des

[p. 71]

flics en civil!’) willekeurige burgers oppakken en in een arrestantenwagen smijten. Dat brengt hem op een idee. Hij doet zich voor als agent in burger en grijpt een aantrekkelijke dame bij haar kladden. Zij roept ‘help!’, hij roept ‘haha!’ Even later wordt ze naakt uit de arrestantenwagen gegooid, kermend: ‘Oh, agenten met syfilis!’ (Oh, les flics en syphil!’).

L'enragé. N^o 5 (24 juin 68). Numéro spécial: Ein Volk, ein Reich, ein Führer! Édité par Jean-Jacques Pauvert.

De slotregels luiden:

‘Maintenant, Docteur, j'ai enfin trouvé des collegues qui me comprennent, j'aime la vie des flics en civil et je reste à Paris.

Eternellement le votre, Willem’

Willems talent wordt in Frankrijk herkend en hij blijft hangen in Parijs. Nederland heeft het nakijken. Eigen schuld, dikke bult.

Willem, ‘Vive la Révolution!’ - In: L'enragé. N^o 11 (4 nov. 68) p. [5]. Overgenomen uit Collection complète des 12 numéros introuvables de 1968. [Paris]: Jean-Jacques Pauvert et Compagnie, [mai 1988].

‘Vive la Révolution!’

Het studentenoproer van mei 1968 levert een gigantische berg op van haastig in elkaar geflanste boekjes: Que faire de la révolution de mai? (Éditions du Seuil, 1968), La révolution introuvable (Fayard, 1968) van Raymond Aron, Les murs ont la parole (Tchou, 1968), Les joumées de mai (Hachette, 1968), Les barricades de mai (Solar, 1968), Le petit livre rouge du Général (La Pensée Moderne, 1968), Mai 1968 (Fayard, 1968), Drapeaux rouges sur la France (Mercure de France, 1968), Révolution dans l'université (Hachette, 1968), Le réveil de la France (Denoël, 1968) van Jean-Jacques Servan-Schreiber en Odéon est ouvert (Debresse, 1968).

Voor nummer 11 (‘4 nov. 68’) maakt Willem een tekening van deze boekenberg. Alle genoemde titels zijn daarin herkenbaar. Aan de rinkelende kassa zit een uitgever die sprekend op Mai Spijkers lijkt en die tevreden knort: ‘Vive la Révolution!’

Al die verklarende boeken over de Parijse opstand van mei 1968 leggen het af tegen de twaalf helse afleveringen van L'enragé, het subversieve tekeningenblaadje van Bosc en Topor, van Cabu en Malsen, van Willem en Reiser, uitgegeven door Pauvert en bedacht door Siné en Wolinski. L'enragé betekent ‘de rabiate’ of ‘de woedende’. L'enragé is woedend op de Vijfde Republiek, razend op de politiestaat, woest op zijn president generaal De Gaulle. L'enragé is niet voor niets een anagram van Général.

‘Aux armes, enragés, formez vos bataillons!’

(à suivre)