De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 90]

Column
Adrian Frutiger
Henk Gianotten

Adrian Frutiger in zijn studio in Zwitserland. Foto auteur.

De graficus Adrian Frutiger is zonder overdrijving de beste letterontwerper van de tweede helft van de vorige eeuw. Zijn eerste letter was de Univers, waarvoor hij in 1951 de eerste schetsen maakte tijdens zijn opleiding tot letterontwerper in Zürich. Zijn laatste werk dateert van enkele jaren geleden, toen hij enkele van zijn lettersoorten aanvulde met Arabische lettertekensets. In ruim zestig jaar ontwierp hij meer dan veertig complete letterfamilies, waarvan sommige zijn uitgebracht in wel meer dan tachtig varianten in vetheden en breedtes.

Zwitserse typograaf

De Frutiger-fonts worden op veel vluchthavens gebruikt. Schiphol en JFK New York hanteren dezelfde bewegwijzering. Foto auteur.

Frutiger werd in 1928 geboren in Unterseen bij Interlaken en stierf onlangs op 86-jarige leeftijd in Bremgarten bij Bern. Hij wilde als kind graag beeldhouwer of kunstschilder worden, maar werd door zijn ouders verplicht een vak te leren dat een meer stabiele toekomst bood. In Interlaken kreeg hij bij een plaatselijke drukkerij een opleiding tot zetter en in zijn vrije tijd volgde hij cursussen in kunstzinnige vakken als tekenen en beeldhouwen. Er was niet genoeg geld voor een hogere beroepsopleiding; Frutiger werkte ruim een jaar als zetter en opmaker bij een grote drukkerij, voordat hij kon beginnen met de opleiding tot letterontwerper op de toenmalige kunstnijverheidsschool in Zürich.

Op grond van zijn afstudeeropdracht over de geschiedenis van het letterschrift kreeg hij een uitnodiging van de Parijse lettergieter Charles Peignot om de ontwerpafdeling te komen leiden. Van 1952 tot 1960 maakte Frutiger daar letterontwerpen voor loden letters, terwijl hij tegelijk zeer betrokken was bij het converteren van het ontwerpmateriaal voor de loodzetcollectie naar fotografisch zetten. In Parijs was het bedrijf Lumitype gevestigd, dat op basis van Amerikaanse patenten fotozetmachines bouwde voor de Europese markt en bij Peignot aanklopte voor Europese letters. Zoals de Duitse letterontwerper Hermann Zapf ontwerpen voor loden letters geschikt maakte voor de nieuwste CRT-fotomachines van Hell, zo paste Frutiger de letterontwerpen van Peignot aan voor de Lumitypemachines. Hij deed daarbij veel kennis en ervaring op. Zapf en Frutiger waren beiden de juiste man op de juiste plaats, ze beschikten allebei over de kennis en gedrevenheid die nodig waren om goede letters voor de nieuwe offset-technieken te maken. Het opereren van deze ontwerpers op zo'n unieke positie verklaart wellicht mede waarom beiden tot de absolute top behoren.

Letters, veel letters

Frutigers eerste letter voor de Parijse gieterij was de Meridien, die in 1955 in lood beschikbaar kwam. Deze klassieke letter werd in Frankrijk en andere mediterrane landen een groot succes; dankzij zes soorten romein, halfvet en vet en bijbehorende cursieven kon hij breed worden ingezet voor boeken en tijdschriften. Veel later werd er een compleet vernieuwde digitale versie van gemaakt onder de naam ‘Frutiger Serif’, met meer gewichten en breedtes. De Apollo-fonts die hij voor Monotype maakte hadden maar drie varianten, maar vonden desondanks een breed toepassingsgebied in de Angelsaksische landen en in ons land.

[p. 91]

Frutigers meest succesvolle letter was de schreefloze Univers, die in 27 verschillende versies werd uitgebracht en beschikbaar was als handletter, voor loodzetmachines en voor fotozetsystemen. De gieterij van Peignot leefde even op en kon extra investeren dankzij de royaltyinkomsten die de fabrikanten van fotozetmachines maar al te graag betaalden. De Univers werd dé lettersoort die symbool stond voor de Zwitserse typografie. In ons land werd de letter destijds o.a. gebruikt door de NS.

Zelfstandig ondernemer

In 1960 startte Frutiger met twee Zwitserse collega's een bureau voor grafisch ontwerp en letterontwerp. Men maakte huisstijlen, logo's en ontwierp letters voor bedrijven als IBM en Linotype. Het contract met IBM liep tien jaar, dat met Linotype zelfs vijfentwintig jaar. Voor IBM maakte Frutiger letters voor printers en kogelkopschrijfmachines en voor Linotype letters voor lood- en fotozetsystemen. De belangrijkste huisstijl die hij leverde aan een Franse klant was die voor het vliegveld dat nu Charles de Gaulle heet. Het schreefloze lettertype dat daarvoor werd gebruikt heette Roissy en was in vergelijking met de Univers meer open en had aanzienlijk meer letterwit.

De letter werd later aangepast voor een meer algemeen gebruik, kreeg de naam ‘Frutiger’ en verwierf in Nederland bekendheid door zijn toepassing in de huisstijl van o.a. Randstad, NS, Ahrend en Schiphol. Het is nu waarschijnlijk de meest gebruikte lettersoort voor vliegveldbewegwijzering. Hij wordt ook veel gebruikt voor de belettering van verkeersborden, waarvoor bijvoorbeeld het Zwitserse wegennetwerk een bijzondere variant kent. Een andere veelgebruikte schreefloze lettersoort is de Avenir, die in ons land o.a. wordt gebruikt voor de huisstijl van de Gemeente Amsterdam. Een moderne eigenwijze letter die zowel goed gebruikt kan worden op extreem grote borden als op de website van de stad.

Geliefd docent

Annelore Ruymaekers, affiche voor een tentoonstelling van het werk van Frutiger in het Stedelijk Museum in Amsterdam, 2012.

Als kunstschilder heeft Frutiger nooit gewerkt. In zijn vrije tijd tekende hij, ontwierp beelden en maakte ontwerpen voor producenten van glas-, kunststof- en betonplastieken. Met architecten werkte hij samen om gebouwen te verfraaien en voor een exclusieve Zwitserse horlogefabrikant ontwierp hij cijferplaten.

Daarnaast was hij als leraar en gastdocent verbonden aan veel opleidingen voor grafisch en letterontwerp en als begenadigd ontwerper was hij - ondanks zijn zachte stem en beperkte stemvolume - een welkome gast op congressen en workshops over de gehele wereld. Ook in ons land zijn vele ontwerpers die hem hebben horen spreken. Het aantal boeken dat hij schreef is groot en omvat zeer verschillende onderwerpen. Adrian Frutiger was een zeer aimabele en bescheiden man, die grote successen kende maar in zijn privéleven niet gespaard bleef voor ellende. Desondanks was hij in zijn beroepsuitoefening zeer optimistisch over de nieuwe technische mogelijkheden van computers en stond zijn hele leven in het teken van goed leesbare letters voor een optimale typografie.

Boeken van en over Adrian Frutiger en veel letterproeven van hem zijn te vinden in de Bijzondere Collecties van de UvA. In mijn bijdragen aan De Boekenwereld (30/1 en 31/1, 2 en 3) is meer te lezen over verkeersbordenletters en lettersoortaanpassingen voor digitale typografie.

onder Frutiger ontwierp de Vectora in 1990 voor Linotype.

geheel onder Sommige gerepareerde treinstellen van de NS hebben de klassecijfers zowel in de oude NS-huisstijlletter Univers (boven) als de huidige Frutiger. Meestal hebben oude treinen Univers- en nieuwe Frutiger-cijfers. Foto auteur.