De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 70]

Column
Sint, Piet, racisme en slavernij: houd de boel uit elkaar!
Marleen de Vries

Het is droevig dat Nederlanders de geschiedenis van hun eigen iconen niet kennen, vooral nu in het jaarlijkse Pietendebat de geschiedenis een hoofdrol speelt en de gekste theorieën de ronde doen. Een pleidooi voor het scheiden van diverse geschiedenissen om het debat over Zwarte Piet en racisme fris, fruitig en vooral waarachtig te houden.

In Trouw van 14 november 2015 beweert hoogleraar Caribische geschiedenis Alex van Stipriaan dat rituelen waarbij mensen zich met roet insmeren al duizenden jaren voorkomen: ‘Maar nooit was het een Afrikaans uitziende man met kroeshaar, dikke lippen en brede neus. Dat gebeurde alleen in Nederland, vanaf 1850.’ Sinds een paar jaar circuleert hardnekkig de idee dat Nederlanders het patent hebben op het uiterlijk van Zwarte Piet en dat het gaat om een racistische karikatuur van een Afrikaan of een slaaf die in de negentiende eeuw ontstond.

Al even duurzaam is de veel gehoorde hypothese dat er een directe relatie moet zijn tussen de afschaffing van de slavernij in 1863 en de opkomst van de zwarte knecht van Sinterklaas in dezelfde tijd. Toeval bestaat niet. Onderwijzer Jan Schenkman zou in zijn toonaangevende sinterklaasboekje een slaaf hebben afgebeeld, om alsnog de superioriteit van Sint en daarmee van de Nederlander duidelijk te maken. Waarom Schenkman dat zou willen wordt door geen van de voorstandersvan deze hypothese duidelijk gemaakt. Ook blijft onverklaard waarom hij ten strijde trok tegen het abolitionisme met een kinderboekje. Was dat in de negentiende eeuw het geëigende middel om politiek Den Haag te beïnvloeden?

Karel V als Sinterklaas. Uitgever Barent Koene gaf rond 1800 een nieuwe bestemming aan een gehavend zestiende-eeuws houtblok met een portret van de keizer. Rijksmuseum Amsterdam.

Zwarte Klazen

Personen die niet worden gehinderd door een te veel aan historische kennis scheren Zwarte Piet moeiteloos over één kam met slavernij en racisme. Alsof zwart per definitie staat voor slaaf. Alsof ‘black is beautiful’ niet bestaat. Alsof er geen andere opties zijn. Maar wat als folklore, slavernij en racisme drie verschillende zaken blijken te zijn? Wie wil weten waarom Piet destijds werd geïntroduceerd moet in ieder geval zijn huidige referentiekader loslaten. Probeer je voor te stellen dat je Schenkman of een tijdgenoot van hem bent en probeer met de kennis van toen de zaken te bekijken.

Die negentiende-eeuwer was niet, zoals wij, geobsedeerd door Piet, maar door Sint. Opeens liep er een bisschop door de straten. Een bisschop! In een protestants land! Dat was compleet nieuw. Niet helemaal natuurlijk. Vóór de Reformatie was Sint ook een bisschop, maar erna, tussen 1550 en 1800, kon hij in het gereformeerde Nederland alleen overleven door zich voor te doen als een vage oude man met baard die door schoorstenen kroop en presentjes achterliet voor kinderen. Op achttiende-eeuwse plaatjes wordt hij afgebeeld als een bebaarde grijsaard of - in hergebruikte oude houtsneden - als een ridder, in ieder geval als een figuur zonder katholieke parafernalia. Een veel gehoorde klacht in die periode is dat niemand meer wist wie Sinterklaas nu echt was.

Vaders die zich als Sint vermomden deden dat niet door een mijter op te zetten en een staf mee te nemen, maar door hun gezicht zwart te maken, zich in vodden te hullen en met een ketting te rammelen. Die niet-katholieke traditie van zwarte Klazen bestaat nog altijd op enkele Waddeneilanden en op afgelegen plaatsen in de omringende landen, zoals de documentaire Wild geraas van Arnold-Jan Scheer laat zien. Dus toen de Sint, na eeuwen van afwezigheid, rond 1800 als bisschop een comeback maakte in de Nederlandse samenleving, was dat bepaald spectaculair. En nieuw! Vandaar dat Schenkman in elk gedichtje in zijn kinderboekje de Sint ostentatief aanduidt als ‘bisschop’.

Katholieke inhaalslag

Waarom kon die katholieke gedaante van een bisschop opeens weer door de beugel? Dat had te maken met de politieke vernieuwingen die zich rond 1800 in Nederland voltrokken. Onder invloed van de Franse en Bataafse Revoluties werden vrijheid, gelijkheid en broederschap wettelijk doorgevoerd. In de eerste Nederlandse grondwet van 1798 stond het zwart op wit: protestanten, katholieken en joden kregen voortaan dezelfde rechten. Dat was ongekend liberaal en vernieuwend.

Voor de katholieken betekende het dat ze weer zichtbaar mochten zijn. Opgelucht kropen ze uit hun schuilkerken en herstelden hun heiligen in ere. Sinterklaas profiteerde

[p. 71]

meer dan enige andere heilige van de mogelijkheid zich publiekelijk te vertonen, omdat het sinterklaasfeest, dat al die eeuwen had weten te overleven, een goed nationaal bindmiddel bleek. Daar was grote behoefte aan in het versnipperde Nederland. Het gevolg was dat Sint, die voorheen alleen maar 's avonds en 's nachts op de deur bonkte, voortaan ook overdag in het land mocht rondlopen! We danken de huidige intochten dus niet aan een of andere vorm van racistisch exhibitionisme, maar aan de katholieke emancipatie na 1800. Ondanks het verbod op processies uit 1848 (pas herzien in 1983) groeide de Sinterklaasintocht in de loop der decennia uit tot een seculiere variant van een processie.

Historiezucht

Het herstel van Sints bisschoppelijke gedaante had ook te maken met de ‘historiezucht’, die door Marita Mathijsen zo treffend wordt beschreven in haar gelijknamige boek. Veel evenementen werden in de eerste helft van de negentiende eeuw van een historische, veelal middeleeuwse achtergrond voorzien, met de bedoeling een nieuw nationaal bewustzijn te creëren. In dit kader passen andere elementen die deel zijn gaan uitmaken van de sinterklaasviering moderne stijl - zie het artikel van Frits Booy in dit nummer. Historici noemen dat een ‘invented tradition’. Nieuw was met name het katholieke kader waarbinnen Sint voortaan zijn activiteiten ontplooide.

Dat hij vanouds uit Spanje kwam was niet toevallig. Spanje was een katholiek land bij uitstek en bovendien het rijk waarvan Nederland vóór de Reformatie deel uitmaakte en waarvan het zich tijdens de Opstand vrijvocht. Om de Spaanse herkomst te benadrukken kreeg de goedheiligman een Moorse compagnon en kwam hij aan per stoomboot, rond 1850 hét middel om verre reizen te maken.

Sinterklaasavond, ets van Simon Andreas Krausz, ca. 1800. Sint Nicolaas is geen bisschop, maar een vage grijsaard met baard. Zijn verschijning doet denken aan de Duitse volksfiguren Pelzmärtel en Knecht Ruprecht. Rijksmuseum Amsterdam.

Gaper van een apotheek in Haarlem, anno 1849. Foto Mariëlle Beemer.

Waarom een Moor, ofwel een Noord-Afrikaanse moslim? Omdat die toentertijd net zo symbolisch was voor het middeleeuwse Spanje als het stierengevecht voor het tegenwoordige. We mogen veronderstellen dat Jan Schenkman zijn klassieken kende, zoals Le Cid van Corneille. Meeliftend op de romantische revival van de Middeleeuwen kreeg juist de Spaanse ridder El Cid, die eind elfde eeuw Valencia heroverde op de Moren, volop aandacht. Willem de Clercq hield in 1823 een redevoering over ‘De Cid, voorgesteld als het Ideaal van den held der Middeleeuwen’; El Cid werd in De Vaderlandsche Letter-oefeningen van 1843 bejubeld in een ‘Verhandeling, over den riddergeest in de middeleeuwen’; en in 1845 verscheen De Cid, de zoveelste Nederlandse editie van Corneilies toneelstuk.

rechts
Stadswapen met Moor van het Beierse Coburg.

Als tegenhanger van de Cid is ook de Moor een stereotype van het geromantiseerde middeleeuwse Spanje. Verbasterd tot Zwarte Piet werd hij een personage in de Nederlandse volkscultuur. Mogelijk kreeg zijn populariteit een zetje mee van de toenemende fascinatie voor de Arabische wereld, die Edward Saïd omschreef als oriëntalisme. Bovendien wist iedereen in de negentiende eeuw hoe een Moor of mohammedaan eruit zag dankzij de ‘gapers’ die bij apotheken hingen en dankzij schilderijen en prenten van Moren die sinds de dertiende eeuw circu-

[p. 72]

leerden. Daarop staan ze afgebeeld als ‘onze’ Piet, dus met kroeshaar, volle lippen en gouden oorringen. In niet-koloniale landen als Duitsland en Zwitserland, waar Moren nog altijd voorkomen in stads- en gemeentewapens, zien ze er trouwens precies zo uit. Sommigen schopten het tot held, zoals de heilige Mauritius, schutspatroon van de keizers van het Heilige Roomse Rijk.

Zou Piet een slaaf zijn geweest, dan zou hij heel anders in het boekje van Schenkman terecht zijn gekomen, namelijk naakt of met een piepklein lendendoekje. Zo althans werden slaven steevast afgebeeld in negentiende-eeuwse bronnen. Terecht merken Eugenie Boer en John Helsloot in Het Sinterklaasboek (2009) op, dat de kleren die de knecht draagt in de eerste druk van Sint Nikolaas en zijn knecht ‘doen denken aan de dracht van Noord-Afrikanen’.

Jan Schenkman was zeker niet de uitvinder van de bisschop, de intocht en ook niet van de zwarte knecht. Hij documenteerde slechts een veranderende traditie. De schrijver Joseph Alberdingk Thijm, die uit een zeer katholiek milieu kwam, zag als achtjarige jongen op 5 december 1828 ‘een kroesharige neger’ opduiken naast Sinterklaas, ten huize van een welgestelde Italiaanse koopman in Amsterdam. Vermoedelijk hebben we Zwarte Piet te danken aan dergelijke Italiaanse kooplieden, die daarmee een Italiaanse traditie in Nederland introduceerden. Net als Spanje had Italië eeuwenlang nauwe banden met Moorse handelaars en veroveraars. In Noord-Italië wordt Sint Nicolaas nog steeds vergezeld door knecht Ruprecht en enkele Moren.

Als Schenkman al naar een debat verwees - wat zeer de vraag is; kinderboek! - dan komt eerder de felle discussie over het herstel van de bisdommen in 1853 in aanmerking dan die over afschaffing van de slavernij, die door een kleine elite werd gevoerd. Het is inderdaad pijnlijk om te zien dat ook toen al de meeste Nederlanders geen idee hadden van wat er zich afspeelde in Oost- en West-Indië. Precies om die reden publiceerde een verontwaardigde Multatuli in 1860 zijn Max Havelaar.

Religieus in plaats van racistisch

Sinterklaasexpert Frits Booy stelt op 14 november 2015 in de Volkskrant dat Zwarte Piet niet voortkomt uit racisme. Ik ben dat met hem eens. Sint en Piet, de bisschop en de Moor, zijn producten van de vroeg-negentiende-eeuwse samenleving, waarin historische belangstelling gepaard ging met groeiend nationaal bewustzijn en waarin nieuwe tradities en herdenkingen werden uitgevonden. Piet is overduidelijk niet als slaaf toegevoegd aan Sint, maar als een al dan niet tot het katholicisme bekeerde Moorse Spanjaard - een vette knipoog naar de religiegeschiedenis van Europa. Erg veel verbeeldingskracht is er overigens niet nodig om te zien dat Sint uit een katholieke omgeving komt - what you see is what you get geldt hier wel heel letterlijk. Dat we de Moor niet meer herkennen als Afrikaanse moslim en historisch icoon zegt meer over ons dan over Schenkman en zijn tijdgenoten.

Matthias Grünewald, St. Erasmus en St. Mauritius, ca. 1520-1524. Alte Pinakothek, München.

Slaven in Suriname: een geheel andere beeldtraditie dan de Moor. Handgekleurde lithografie uit P.J. Benoit, Voyage à Surinam, Brussel 1839. Particuliere collectie, Gent.

Voor de gemiddelde Nederlander blijkt de geschiedenis trouwens weinig relevant. Die heeft het feest decennia geleden al ontzuild, want als het bij de goedheiligman ergens niet om draait dan zijn dat kleur, ras, geloof, afkomst, inkomen of sekse. Het enige wat voor Sint telt is goed of stout gedrag. Wie het fictieve koppel Sint en Piet toch met

[p. 73]

een beroep op de geschiedenis wil onthoofden, doet er goed aan de echte geschiedenis op te delven en het hedendaagse of buitenlandse referentiekader uitte schakelen. Ook kan het geen kwaad diverse geschiedenissen uit elkaar te houden. De geschiedenis van de slavernij, om maar wat te noemen, is een andere tak van wetenschap dan de geschiedenis van folklore, of de geschiedenis van het vroege nationalisme in de negentiende eeuw. Kortom, om de waarheid op tafel te krijgen en kwesties als racisme en maatschappelijke ongelijkheid daadwerkelijk bespreekbaar te maken en op te lossen: niet alles op één hoop gooien, niet de feiten verdraaien, niet de geschiedenis vervalsen. Gewoon met de billen bloot. Klopt het dat Nederlanders niets weten over het slavernijverleden? Ja. Wordt er in Nederland gediscrimineerd? Ja. Is Piet zwart omdat hij door de schoorsteen komt? Nee. Is Piet een slaaf? Nee. Amen.

Jan Jansz Mostaert, portret van een Moor, ca. 1525-1530. Mogelijk ‘Christophe le More’, een zwarte lijfwacht van Karel V. Rijksmuseum Amsterdam.

Peter Paul Rubens (1577-1640), vier studies van het hoofd van een Moor. Musées royaux des Beaux-Arts de Belgique, Brussel.

Een mogelijke inspiratiebron van Schenkman: Othello. Detail van de volksprent Othello of de Moor van Venettë, Den Bosch, Lutkie & Cranenburg nr. 58, [1848-1881]. Rijksmuseum Amsterdam.