Logo DBNL
De Boekenwereld. Jaargang 31 (2015)

De Boekenwereld. Jaargang 31

(2015)– [tijdschrift] Boekenwereld, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Ingeprent
Een prentbijbel en zijn eerste eigenaar
Irene Schrier



illustratie
Titelpagina van J.P. Schabaelje, Den Grooten Emblemata Sacra, Amsterdam 1654. Illustraties bij dit artikel zijn afkomstig uit het Rijksprentenkabinet/Rijksmuseum Amsterdam.


In de collectie van het Rijksprentenkabinet en de bibliotheek van het Rijksmuseum bevinden zich ook prentboeken en prentalbums. Het zijn in boekvorm gebonden of ingeplakte prentseries, samengesteld door uitgevers en graveurs of bijeengebracht door prentliefhebbers. Het ene object is uniek in zijn samenstelling, het andere heeft een bijzondere ontstaansgeschiedenis of herkomst. Zo bevat een exemplaar van de Grooten Emblemata Sacra een aardige aantekening van de eerste eigenaar.1

De Grooten Emblemata Sacra is een opmerkelijke prentbijbel, samengesteld en uitgegeven door de doopsgezinde Jan Philipsz Schabaelje (1592-1656) in Amsterdam. De eerste uitgave uit 1653 was een bundeling van ruim tweehonderd zestiende- en zeventiende-eeuwse prenten, met toelichtingen in boekdruk die waren gedrukt door Tymon Houthaeck. In 1654 werd het werk tweemaal uitgebreid tot respectievelijk circa 350 en meer dan 400 voorstellingen, afgaande op de titelpagina en het prentregister. Uitgangspunt van de prentbijbel zijn de 98 etsen van Pieter van der Borcht uit de serie Imagines et Figurae Bibliorum, vervaardigd vanaf 1582 in opdracht van Christoffel Plantijn, en de toelichtingen die Hendrick Jansz Barrefelt (alias Hiel) bij de eerste zestig prenten over het Oude Testament had geschreven. Geen enkel bewaard exemplaar van de Emblemata Sacra is echter identiek van samenstelling.2 De afzonderlijke beschrijving en digitalisering van alle prenten in het exemplaar van het Rijksmuseum heeft alleen al om die reden een meerwaarde.

Deze prentbijbel werd uitgegeven in 1654 en bevat 365 voorstellingen uit het Oude en Nieuwe Testament, waaronder de etsen van Van der Borcht. Verder heeft dit exemplaar de serie van 48 prenten van Johann Sadeler over het leven van koning David, voor het eerst verschenen bij Philips Galle in Antwerpen in 1575 en de reeks van de twaalf Sibillen geëtst door Simon Frisius. De voorstellingen in de prentbijbel zijn ontworpen en gegraveerd door tal van kunstenaars.3

Het boek bevat ook talrijke afbeeldingen van kerkvaders, rechters, profeten en vorsten uit gebieden als Palestina, Assyrië, Perzië en Griekenland. Deze ‘portretten’ werden gedrukt met koperplaten uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw, die waren vervaardigd in opdracht van de Delftse boek- en prentuitgever Nicolaes de Clerck. De afgebeelde personen waren oorspronkelijk koningen, hertogen, prinsen en ontdekkingsreizigers, maar bij Schabaelje kregen ze, met enkele aanpassingen van de koperplaat, een nieuwe identiteit.4 Door de pluriformiteit van het prentmateriaal is deze prentbijbel met recht een wonderlijk boek te noemen: een ‘rariteitenkabinet van etsen en gravures’.5

 

De bladen van de Grooten Emblemata Sacra zijn op stroken geplakt en tot katernen gebonden. Het werk heeft een oblong formaat (c. 410 × 305 mm) en is gebonden in een perkamenten band met blindstempeling, klampsluiting en rood op snee. Dan is er de intrigerende aantekening op het voorste schutblad, die kort na de verschijning van het boek op papier is gezet. Daarin beschrijft een eigenaar hoe het in zijn bezit is gekomen:6

‘An[n]o 1655 adij [ad diem] 27 Julij: tot memorie desen boeck gekocht van het geit van een jaer pacht van het stuckxken memorilant leggende buijten Den Briel int nieuwe lant over d'Ossenbosch. En dit heeft mijn moeder saliger getrocken alle jaeren vandat haer suster Emerentia a[nn]o 31 overleden is - tot a[nn]o 1650 als moeder zaliger inden Heere ontsliep. En hiernaer lieten haer andere vrunden binnen den Briel int voorsz[eide] lant vesten [diegene] die seijden [dat] sij de outsten vant geslacht was - maer hadden t maer een jaer in possessij of storven

allebeijden. Doen droech mijn neef, schepen, Pieter de Jong sorg voor mij, alsoo ick nu d' outste int geslacht ben, dat ick int voorsz[eide] stuckxken lant gerecht wiert buijten mijn weten. En als ick a[nn]o 1652 op 4 december ten Briel quam om eens te vernemen hoe t hierom was, wenste mij dien vrunt geluck met de possessie. En alles was al geboeckt, en gaf mij een acte daeraf. En opdien selven tijt heb ick dit stuckxken memoritant verpacht aen mijn neef de Jong voorsz[eide], en dat voor 7 jaeren vast, tot 20 guld[en] des jaers, ingaende a[nn]o 1652 op S[in]t Catharina Brielse mart. En a[nn]o 53 op deselve mart vervalt de eerste pacht, en soo van jaer tot jaer tot deselve jaeren incluijs, volgens den inhout vande huer cedulle daer van gemaeckt, en sal dese huere bij mij niet langer getrocken worden als mij den goeden Godt bij het leven sal believen te erhouden. Als dan versterft het wederom, op den outste vant geslacht: dat op Dirck Burghvliet te Rotterdam sou comen ofte op sijn kinderen of de mijne, die dan den outsten sal bevonden worden. Desen boeck kost 18 gulden, [later toegevoegd:] Mijn susters saliger kinderen, als Fransoijs en Lijsbeth de Colonia tot Rotterdam sullen wel de outste sijn die naert afsterven van mij en Dirck Burchvliet succederen sullen. En t sal opden outsten aen komen.’



illustratie
Portretten van Maximiliaan van Egmond, graaf van Buren, en Alfons V van Portugal, hier gebruikt als afbeeldingen van respectievelijk Jaïr en Jefta, twee oudtestamentische rechters. Gravures (134 × 102 mm) in Den Grooten Emblemata Sacro, Amsterdam 1654.




illustratie
Pieter van der Borcht, ‘Schepping van de mens’. Ets (189 × 256 mm) in Den Grooten Emblemata Sarcra, Amsterdam 1654.


De anonieme schrijver vertelt hoe hij na de dood van zijn tante en moeder onverwachts een stuk land erfde in de buurt van Den Briel en dat hij van de jaarlijkse pachtsom van f 20 in juli 1655 deze prentbijbel kocht voor f 18 - een duur boek. Het geërfde grondstuk wordt omschreven als ‘memoritand’, dat wil zeggen dat in katholieke tijden ooit een erflater had vastgelegd dat jaarlijks op zijn sterfdag een mis moest worden gelezen voor zijn zielenheil. De schrijver noemt zijn naam niet, maar met behulp van stamboomonderzoek (en een beetje geluk) valt hij te identificeren als Franchois Lodewijcx de Jonge.

Franchois was de zoon van een overtuigd lutheraan, geboren in Brussel en gevestigd in Rotterdam als lakenverver en koopman. Zijn moeder was Tresiana (Trijsken) Hendricx Cornelissen, afkomstig uit Den Briel. Zij erfde een stuk land even buiten die stad, toen haar zuster Emerentia in 1631 overleed.7 Dit land verviel na haar dood in 1650 aan Franchois. Vermoedelijk omdat zijn oudere zuster Maria, in 1630 getrouwd met Jan Janssen de Colonia, toen reeds overleden was. Franchois vestigde zich in Amsterdam, waar hij in 1630 wordt genoemd als kruidenier op de Dam. In dat jaar trouwde hij met Catharina Pelt en maakte vervolgens carrière als koopman en (mede)reder van schepen.

Catharina was een dochter van een koopman en hoofdparticipant van de West-Indische Compagnie. Van moederskant stamde ze uit een vooraanstaande Amsterdamse familie van lutherse kooplieden die handelden op Scandinavië en IJsland. In 1656 won Franchois met drie personen gesloten weddenschappen (van f 50, f 55 en f 155), toen het door de Fransen belegerde Valenciennes werd ontzet. Franchois verhuisde van de Dam naar de Nieuwendijk en woonde bij zijn dood in 1679 op de Nieuwezijds Voorburgwal. Hij overleefde zijn vrouw, die in 1674 overleed, en vermoedelijk ook al zijn negen luthers gedoopte kinderen.8 Bij wie zijn prentbijbel na zijn dood terecht kwam is helaas niet bekend.

 

Franchois Lodewijcx moet de eerste eigenaar van het boek zijn geweest, dat hij kort na de verschijning kocht. Dat we hem dankzij deze aantekening kunnen achterhalen geeft dit wonderlijke boek nog iets extra's. Al kennen we zijn mening over de inhoud daarmee nog niet.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs