De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 52]

De opkomst van de gedrukte sierinitiaal
Paul Dijstelberge

Thomas van Aquino, Quaestiones de XII quodlibet, Rome, Georg Lauer, ca. 1470. De onregelmatige drukletters lijken op een handschrift. De titel in rode inkt boven de tekst, de rubricering en de sierinitiaal zijn handmatig aangebracht. Bijzondere Collecties van de UvA.

[p. 53]

Vijftiende-eeuwse gedrukte boeken lijken zoveel op contemporaine manuscripten dat ze er vaak mee worden verward. Vandaag de dag, maar ook door tijdgenoten en vooral door degenen die geen benul hadden van het bestaan van de drukpers. De verwarring komt door de uitbundige decoratie die in vijftiende-eeuwse geschreven én gedrukte boeken met de hand werd aangebracht. De overdadige versiering van kostbare gedrukte boeken deed nauwelijks onder voor die van vergelijkbare handschriften. In de vijftiende eeuw werden gedrukte boeken door drukkers in hun colofon aangeduid als ‘kunstmatig geschreven.’ Terecht: alleen de kopiist had plaats gemaakt voor een machine. Verder was er weinig veranderd. Er was één cruciaal verschil: dankzij de drukpers beschikte een boekverkoper binnen een paar maanden over honderden exemplaren van een tekst, in plaats van één handgeschreven exemplaar.

Bartholomaeus Anglicus, Van den proprieteyten der dinghen, Haarlem, Jacob Bellaert, 1485, f. 18r: handmatige sierkapitaal en rubricering. Bijzondere Collecties van de UvA.

Handmatige sierinitialen

Na het drukken doorliep een boek hetzelfde procedé als een manuscript. Sierinitialen werden met de hand in het boek geschilderd, een rubricator schilderde de kleine initialen in rode of blauwe inkt en plaatste met pen of penseel accenten zoals hij gewend was in een handschrift te doen. In dat opzicht is de drukpers vergelijkbaar met een snelweg die abrupt doodloopt in een middeleeuwse stad. Het productieproces van boeken liep vast op handwerk dat veel tijd kostte en dat minstens de helft van de kostprijs van het boek uitmaakte.

De hoeveelheid boeken, handgeschreven of gedrukt, steeg in de eerste decennia na Gutenbergs uitvinding nog niet dramatisch. Pas na 1470 nam het aantal gedrukte boeken sterk toe. Ook vóór de jaren zeventig moet het productieproces met horten en stoten zijn verlopen, door een tekort aan schilders en rubricatoren. Het versieren van boeken werd niet door de drukker geregeld, de koper diende daar zelf voor te zorgen. Die kocht een halffabricaat dat met de hand moest worden versierd en vervolgens met de hand ingebonden door specialisten die niet aan een drukkerij verbonden waren. Daarin verschilde de drukkerij van het schrijfatelier, dat een compleet product aanbood.

Goede miniatuurschilders waren zeldzaam. Rubriceren was een eenvoudige bezigheid, maar kostte veel tijd. De met de hand aangebrachte decoraties verdwenen dan ook in de loop der tijd, maar niet onmiddellijk na de opkomst van de gedrukte sierinitialen. De door de drukpers veroorzaakte toename van het aantal te versieren boeken lijkt in eerste instantie een achteruitgang van de kwaliteit van de handgeschilderde decoratie te hebben veroorzaakt. Er was meer vraag, dus er kwam meer aanbod. De schilders die na de uitvinding van de drukpers in het boekenvak actief werden, lijken minder geleerd te zijn geweest. In boeken die gedrukt zijn na 1470 zie je dat de drukker de letter die er moet komen als piepklein voorbeeld afdrukt, wat daarvoor niet of nauwelijks gebeurde. De kwaliteit van de geschilderde initialen uit jaren tachtig en negentig van de vijftiende eeuw, in gedrukte boeken én handschriften, is minder dan die uit de jaren zestig en zeventig, toen het aantal geschreven en gedrukte boeken een stuk lager was. Misschien omdat schilders sneller moesten werken, maar het kan ook komen omdat er meer mensen actief werden als miniatuurschilder die niet allemaal even talentvol waren.

Het werk van de rubricator verdween eerder uit de boeken dan de handgeschilderde initialen. De rode en blauwe accenten maakten plaats voor typografische vormgeving: witregels, kleinkapitaal, cursief en inspringende regels. Geschilderde sierinitialen bleven tot in de jaren zestig van de zestiende eeuw bestaan en dat is meer dan tachtig jaar na het gebruik van de eerste gedrukte sierinitialen. Die geschilderde initialen uit het midden van de zestiende eeuw worden aangetroffen in boeken waarvan de maker én de koper vonden dat ze op handschriften moesten lijken. Ze danken hun bestaan vermoedelijk eerder aan nostalgie dan aan een oude traditie die zich had weten te handhaven tegen de tijdgeest in.

Snijden en gieten

De vroegste gedrukte sierinitialen worden gevonden in

[p. 54]

Venetiaans drukwerk. De uit Augsburg afkomstige Erhard Ratdolt, werkzaam in Venetië van 1476 tot 1486. was de eerste die gedrukte sierinitialen gebruikte. Ze komen voor in zijn eerste druk van Euclides uit 1482, waarin ook veel wiskundige figuren in de marges zijn afgedrukt. Initialen en afbeeldingen zijn in houtsnede uitgevoerd en je mag veronderstellen dat beide door dezelfde houtsnijder zijn gemaakt; de aanwezigheid van het ene zal tot het idee van het andere hebben geleid.

De jaren zeventig en tachtig van de vijftiende eeuw waren duidelijk een periode waarin een aantal drukkers experimenteerde met nieuwe technieken. Ze drukten letters die met de penseel konden worden ingekleurd, ze gebruikten gedrukte en handgeschilderde initialen in hetzelfde boek, ze drukten en/of stempelden in twee of drie kleuren. Die vernieuwingen grepen niet snel om zich heen en evenmin is er sprake van een langzame geografische verspreiding. Gedrukte sierinitialen werden al snel in bijna iedere stad in Europa gebruikt, maar niet door iedere drukker. De grote vernieuwer Aldus Manutius gebruikte ze slechts in enkele uitgaven. Zijn kleinzonen zouden in de jaren zestig van de zestiende eeuw nog boeken drukken die bedoeld lijken om met de hand te worden gedecoreerd.

rechts
Een tussenvorm: gedrukte sierinitialen die waren bedoeld om te worden ingekleurd. Deze zijn afkomstig uit Spanje, rond 1500 waren ze redelijk algemeen in Europa.

Er bestonden in hout of metaal gesneden én in lood gegoten sierinitialen. Van het bestaan van in metaal gesneden letters getuigt de catalogus waarin de firma Blaeu, in 1695, de inventaris van de roemruchte drukkerij te koop aanbood. Daar worden ook in metaal gesneden sierinitialen aangeboden. De afdrukken kunnen zelfs met een sterke loep niet worden onderscheiden van die van hun houten soortgenoten en het is dan ook onmogelijk om iets te zeggen over de mogelijke verspreiding ervan. Het in lood gegoten siermateriaal is daarentegen maar al te herkenbaar, omdat in bijna alle gevallen de spijkers zichtbaar zijn waarmee het plaatje metaal op een houtblokje was bevestigd. Gegoten sierinitialen werden spaarzaam gebruikt vanaf het begin van de zestiende eeuw en waren algemeen in de zeventiende en achttiende eeuw. Soms zijn ze zo beschadigd dat je je afvraagt waarom de drukker ze überhaupt gebruikte - klaarblijkelijk was een nauwelijks te ontcijferen inktvlek te verkiezen boven de afwezigheid van een sierletter.

De in hout of metaal gesneden initialen zullen niet anders zijn gemaakt dan de houtsnedes en kopergravures uit dezelfde periode, dus met een guts of een burijn.

Spiegelingen

Boeken weerspiegelen in meer dan één opzicht de tijd waarin en de plaats waar ze zijn gemaakt. Dat de tekst iets zegt over de tijd en plaats waar hij ontstond, ligt voor de hand. Volgens Stendhal is een auteur niet meer dan een spiegel die langs de weg wandelt en de wereld toont zoals hij is. Maar ook het boek zelf, het fysieke voorwerp, weerspiegelt de tijd waarin het ontstond. Dat begint met de band die laat zien waar en wanneer hij is gemaakt en die iets zegt over de smaak en de rijkdom van de koper én over de kunde en artisticiteit van de maker. Typografie toont niet alleen de gewoonten van lokale drukkers of kopers van boeken, maar ook wat op enig moment de dominante cultuur was en zelfs waar wetenschappelijke of maatschappelijke vernieuwingen vorm kregen. Sierinitialen zijn, net als lettertypen, kinderen van hun tijd. Soms maakten ze grote reizen - van Bazel naar Middelburg of van Florence naar Antwerpen - en succesvolle voorstellingen werden wijd en zijd gekopieerd. Maar iedere initiaal, iedere voorstelling is ergens, op één plek, begonnen.

Euclides, Elementa geometriae. Venetië, Erhard Ratdolt, 1484. Een vroeg voorbeeld van gedrukte sierinitialen. Bijzondere Collecties van de UvA.

Bijna alle voorstellingen op Europese sierinitialen komen uit Italië, uit Florence of Venetië. De bloeitijd van de sierinitiaal verschilt van land tot land, maar ligt overal in de zestiende eeuw - tevens de eeuw waarin het moderne boek ontstond, met bijna alle eigenschappen die we nu nog kennen: een titelblad, een inhoudsopgave, kopregels en verwijzingen door middel van marginalia,

[p. 55]

noten of een index. Die evolutie van imitatie-handschrift tot modern boek verliep met horten en stoten, er werd geëxperimenteerd en geïmiteerd. Sierinitialen maakten deel uit van die evolutie. Illustraties die in houtsnede waren uitgevoerd waren er eerder dan de initialen, hoewel ze uiteindelijk tot dezelfde familie behoren. De kunstenaar die de illustraties maakte voor de Hypnerotomachia Poliphili (Venetië, Aldus Manutius, 1499) was waarschijnlijk ook verantwoordelijk voor de sierinitialen in dat boek, zoals de initialen in Andreas Vesalius' beroemde anatomie (Bazel, Johannes Oporinus, 1543) door de maker van de houtsneden zijn vervaardigd.

De vijftiende-eeuwse sierinitialen waren imitaties van de geschilderde initialen. De motieven zijn hetzelfde, wat ontbreekt is de kleur. Maar zoals het boek zelf werd ontdaan van handschriftelijke elementen, zo maakten de imitaties van geschilderde initialen plaats voor andere, originele ontwerpen. De eerste sierinitialen waren donker en bestonden uit dunne lichte lijnen op een zwarte ondergrond, vermoedelijk om althans de impact van een gekleurd vlak nog enigszins te benaderen. Maar die zwarte initialen maakten al snel plaats voor lichtere. De grote lijnen van al die voorstellingen waren internationaal, maar er werden lokale varianten en stijlen ontwikkeld - waardoor vandaag de dag de drukker van een boek betrekkelijk makkelijk kan worden getraceerd. Zo zijn de in Wittenberg gedrukte pamfletten van Luther duidelijk herkenbaar.

De dodendans op sierinitialen. Het motief kwam in de mode dankzij een serie houtsneden van Hans Holbein.

Sierinitialen uit kunst en literatuur

De kunstenaars die initialen ontwierpen werden niet alleen beïnvloed door voorbeelden uit boeken, maar ook door de kunst van hun tijd én - direct of indirect - door de literatuur. Er zijn duizenden Italiaanse initialen die de Metamorphoses van Ovidius illustreren, een typisch Italiaans verschijnsel dat in de rest van Europa nauwelijks navolging vond. Die illustraties van Ovidius laten zien hoe de kunstenaars te werk gingen. Een sierinitiaal is niet te vergelijken met een schilderij of een prent. De oppervlakte is niet meer dan een paar vierkante centimeter en daarop moest in één afbeelding de essentie van een verhaal worden gevangen. De dramatische handeling moest herkenbaar zijn en het aantal personages klein - honderd man afbeelden op een postzegel gaat zelfs het vermogen van de grootste vakman te boven. Niet alle verhalen uit de Metamorphoses lenen zich voor een weergave in miniatuur.

Naar sierinitialen is nauwelijks onderzoek gedaan en het is nog niet mogelijk om een top tien van illustraties te geven. Een lijstje van veel voorkomende motieven kan wel worden opgesteld. Dat zijn de zondvloed, Perseus die de draak doodt en Andromache bevrijdt, Orpheus die Euridice uit de onderwereld probeert te bevrijden, Orpheus die speelt voor de dieren, Leda die besprongen wordt door een zwaan en andere erotische avonturen van Zeus. Ze komen voor in drukwerk uit alle Italiaanse steden, soms verfijnd en duidelijk afkomstig van een groot kunstenaar, soms zo primitief dat ze vooral ontroeren door hun aandoenlijkheid. Het is overigens opmerkelijk dat Leda veel voorkomt, terwijl afbeeldingen van Pasiphaë (die zich verbergt in een koe om zo gemeenschap te hebben met een stier) zeldzaam zijn. Wie weet omdat die mythologische zwaan in werkelijkheid een god was en de stier van Pasiphaë alleen maar een stier. Goden mogen nu eenmaal meer dan mensen.

rechts
Realistische sierinitialen met muzikanten, soldaten, hoeren en boeren etc. waren in Duitsland populair.

Ranken, grotesken en bijbelse motieven

De ‘heidense’ motieven verdwenen in de loop van de zestiende eeuw. Op een gegeven moment worden geen nieuwe blokjes met deze voorstellingen meer gemaakt en de bestaande exemplaren raken beschadigd en verdwijnen op den duur. Ze maken plaats voor nieuwe genres: gestileerde ranken en grotesken, afbeeldingen van heiligen

[p. 56]

en bijbelse taferelen. Initialen met grotesken en bijbelse motieven zijn afkomstig uit Italië, maar werden in heel Europa geïmiteerd. De geschiedenis van de bijna abstracte, op planten gebaseerde vormen is gecompliceerder. Ze komen via Italië uit het Byzantijnse rijk, maar zijn ook via Spanje in meer noordelijke landen doorgedrongen. De bronnen bevinden zich dus zowel aan de oost- als de westkant van de Middellandse zee.

Grotesken danken hun ontstaan aan de ontdekking van Romeinse muurschilderingen die het paleis van Nero sierden. Opgravingen aan het eind van de vijftiende eeuw veroorzaakten een sensatie. De Romeinse decoraties werden overgenomen door kunstenaars die de muren van kerken en paleizen decoreerden, maar ook door graveurs en houtsnijders. Grotesken combineren gestileerde planten met draperieën, afbeeldingen van vazen, maskers en gezichten, faunen en goden, enzovoort. Als sierinitiaal vallen ze op door hun lichtheid, door de ijle en sierlijke lijnen. Anders dan bij de eerdere illustraties naar Ovidius komen klunzige imitaties nauwelijks voor. Misschien omdat een verhalende afbeelding verwijst naar iets buiten zichzelf, terwijl een decoratie niet refereert aan een verhaal dat de lezer moet kennen. Het is alleen maar een decoratie en moet de zintuigen op eigen kracht ontroeren.

Zeldzame sierinitialen met afbeeldingen van klassieke architectuur, afkomstig uit Napels. Waarschijnlijk zijn ze ooit gemaakt voor een architectuurboek.

Sierinitialen met bijbelse taferelen worden uiteraard vooral gevonden in stichtelijke lectuur en in liturgische boeken die in de (katholieke) kerk werden gebruikt. De afbeeldingen verschilden niet wezenlijk van de beelden en schilderingen in de kerken. Gebeurtenissen uit de Bijbel worden getoond: David met zijn harp of, zeer incidenteel, harp spelend voor de troon van Saul, met een schaap over zijn schouders of met zijn slinger; Abraham die op het punt staat Isaäc te offeren; twee mannen die een reusachtige druiventros torsen uit Kanaän; Maria als moeder van de zeven smarten of per ezel op weg naar Egypte; de zondvloed, al dan niet met de ark; de evangelisten en de meest bekende heiligen. Het is opvallend dat geleerde katholieke boeken nauwelijks zulke initialen bevatten. Tegen het eind van de zestiende eeuw zijn sierinitialen in dergelijke boeken abstract of ten hoogste grotesk. Het lijkt erop dat de oorzaak in het geloof moet worden gezocht. Wie calvinistische boeken bekijkt, ziet meteen dat ook daar de versieringen spaarzaam en abstract zijn. Gereformeerde drukkers versierden hun boeken met arabesken. We zien hier dat de beeldenstorm ook de boekversiering in zijn greep had. De abstracte versieringen van de calvinisten lijken ook de Contra-reformatie te hebben beïnvloed.

Het is overigens de vraag hoe serieus we de invloed van de Reformatie op het uiterlijk van het boek moeten nemen. Er is gesuggereerd dat Holbein - die heel veel sierinitialen en ornamenten ontwierp voor Bazelse drukkers - naar Engeland vertrok vanwege de tegenwerking van de lokale protestantse overheid, die afbeeldingen in boeken onwenselijk vond. Maar ondanks die veronderstelde invloed van de overheid bleven Bazelse drukkers vrijwel de hele zestiende eeuw figuratieve initialen gebruiken. Het was en bleef vooral een kwestie van smaak en gewoonte.

rechts
Afbeeldingen geïnspireerd door Ovidius: Phaëton (F), Hercules (H), Juno (I) en Pasiphae (P), die zich in een koe verstopt om te kunnen paren met een stier.

Toch kun je juist de versieringen van boeken zien als sleutel tot de geloofsovertuiging van drukkers. Plantijn gebruikte ‘katholieke’ initialen, maar ook ‘heidense’ grotesken en zelfs de abstracte arabesken waar de calvinisten een voorkeur voor hadden. Op zich is dat gebruik van verschillende genres door elkaar niet opvallend. Maar hij deed het ook in zijn grootse Polyglot Bijbel (1568-72) en wat vooral opvalt: zijn opvolgers, de Moretussen, waren een stuk katholieker in hun drukwerk. Je bent dan geneigd dat gebruik in verband te brengen met de geloofsopvatting van Plantijn, die niet gaf om de uiterlijke verschijningsvorm van de kerk. Veel duidelijker is het geloof te vinden in boeken van doopsgezinden - die zijn nauwelijks gedecoreerd.

[p. 57]

Toekomst!

Sierinitialen bleven tot ver in de achttiende eeuw in gebruik en werden geleidelijk vervangen door ornamenten die waren samengesteld uit fleurons. Aan het eind van die eeuw waren ze vrijwel verdwenen onder invloed van drukkers als Baskerville, Bodoni en vooral Didot. In de negentiende eeuw keerden ze even terug, nu als illustraties die vaak voor een specifiek boek waren gemaakt. De gebruikte techniek is dan de houtgravure. William Morris (1834-1896) zorgde voor een kleine opleving van de zestiende-eeuwse sierinitiaal, met illustraties die waren ontleend aan boeken die hijzelf in de kast had staan. En toen kwam in de jaren dertig van de vorige eeuw de kale typografie van Stanley Morison (1889-1967), overigens gebaseerd op zestiende-eeuwse uitgaven waarin wél sierinitialen in voorkwamen. Morison nam wel de ‘kale’, afgewogen vormgeving van de grote Franse drukkers over, maar niet hun versieringen. Die sierletters werden uit zijn boeken verbannen. Soms vind je er nog een paar in een na-oorlogse Amerikaanse uitgave, maar hun rol is beperkt.

Gegoten Duitse sierinitialen uit de Renaissance. Her en der zijn de spijkerkoppen te zien waarmee de matrijs was bevestigd op een houtblokje.

Zullen ze ooit terugkeren? Wie weet en waarom niet? Onbedoeld vertellen ze immers een verhaal in een verhaal - ze reflecteren op hun manier de tijd waarin ze ontstonden, maar doen dat, voor wie er oog voor heeft, niet minder indringend dan de tekst zelf. Dat geldt ook voor de moderne sierinitialen die niet minder hun tijd weerspiegelen dan hun eerbiedwaardige voorouders.

rechts
De putti op de initialen van Vesalius' beroemde anatomieboek uit 1543 stelen lijken, hakken hoofden af en snijden in honden en varkens.

Een moderne variant: de letter R uit de Body Type van Anthon Beeke (1969).