De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 49]

Letterspijs
Dante in Foligno
Frans A. Janssen

Dante Alighieri, Divina commedia, Foligno, Neumeister, 1472, Eerste pagina met de beroemde zin: ‘Nel mezzo del cammin di nostra vita..’ De sierinitiaal is met de hand aangebracht. Bibliotheca dell'Accademia Nazionale dei Lincei e Corsiniana, Roma.

Rijdend tussen Rome en Florence zagen we onverwachts een bord dat de afslag voor Foligno aangaf. Foligno! Erheen! Waarom? Dáár werd de eerste uitgave van de Divina Commedia gedrukt!

Foligno is in de twintigste eeuw tweemaal door een ramp getroffen: in de Tweede Wereldoorlog werd de stad gebombardeerd en in 1997 richtte een aardbeving er vernielingen aan, maar veel bleef gespaard, onder meer de kathedraal. In een koffiebar spraken we iemand aan over de drukker Johann Neumeister, die hier in 1472 het toen al beroemde gedicht van Dante voor het eerst in druk liet verschijnen. Cultuur leeft in Foligno, want onmiddellijk werd ons de weg gewezen naar het huis waar de drukpers heeft gestaan, het Palazzetto Orfini. Het statige gebouw bevindt zich tegenover de kathedraal en werd op dat moment gerestaureerd.

Op een in 1865 aangebrachte gedenksteen staat te lezen: ‘...La Divina Commedia ... la prima stampa fatta in questa casa ... 1472 per Giovanni Numeister Alemanno’. Er zijn weinig plaatsen van herinnering waar herdacht wordt dat daar een boek is gedrukt. Maar De goddelijke komedie is dan ook het hoogtepunt van de Italiaanse literatuur. Het werk was voltooid in 1321, het jaar van Dantes dood en het verwierf weldra bekendheid: het was een van de vroegste literaire teksten in de volkstaal. Er zijn 1200 handschriften van vóór 1500 bewaard en na 1472 volgt een lange rij van drukken die nog steeds doorgaat. De Divina commedia is een lang gedicht over een reis door hel, louteringsberg (vagevuur) en hemel, waarin vanuit een christelijk perspectief een beeld wordt gegeven van de mensheid. Elk van die delen telt 33 zangen (canti), bestaande uit drieregelige strofen.

Zeldzaam

Van de eerste druk zijn maar 35 exemplaren bewaard, bijna alle in openbaar bezit. Het boek komt dan ook zelden op de antiquarische markt. In 1989 werd het exemplaar uit de particuliere collectie van Haven O'More door Sotheby's, New York geveild. Deze verzamelaar achtte dit boek hoog: hij sloot zijn voorwoord bij de catalogus van zijn levenswerk af met de laatste regel van de Commedia: evenals Dante werd hij bewogen door ‘de Liefde die de zon en de andere sterren doet bewegen’. Het boek werd gekocht door de Bibliotheca Philosophica Hermetica in Amsterdam voor (omgerekend) circa € 200.000; dit niet perfecte exemplaar, het enige in Nederland, berust thans in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Een exemplaar dat tien jaar later, in 1999, in Parijs op een veiling werd aangeboden bracht circa € 800.000 op. Natuurlijk zijn er van dit boek enkele facsimile-edities en is er een digitale reproductie beschikbaar (zie de website Gesamtkatalog der Wiegendrucke, nr. 07958, te bereiken via de Staatsbibliothek Berlin).

De eerste bladzijde van de eerste druk opent met een opschrift, en dan volgt de bekende eerste terzine: ‘Nel mezzo del cammin di nostra vita...’, in de vertaling van Ike Cialona en Peter Verstegen:

‘Op 't midden van ons levenspad gekomen,

Kwam ik bij zinnen in een donker woud,

[p. 50]

Want ik had niet de rechte weg genomen.’

Aan het eind van het werk staat een colofon dat ons iets vertelt over de makers van het boek: ‘Op 11 april 1472 is dit edele werk gedrukt. Ik, meester Johann Neumeister, heb het boek met Gods hulp gedrukt, met steun van mijn vriend Evangelista uit Foligno.’ Evangelista Angelini was koopman, geen drukker, en zijn steun zal uit de (mede)financiering van de uitgave bestaan hebben. Het boek verscheen bijna twintig jaar na Gutenbergs uitvinding en circa tien jaar na de totstandkoming van het eerste in Italië gedrukte boek.

Onafhankelijk van Foligno verschenen in datzelfde jaar 1472 drukken van de Commedia in Mantua en Venetië. Incunabulisten nemen echter aan dat Foligno de spits afbeet.

Neumeister

Evenals van andere incunabeldrukken weten we weinig van Johann Neumeister of Numeister (c. 1438?-c. 1520?). Doordat er maar enkele archiefstukken bewaard zijn, is de incunabelkunde aangewezen op wat zijn boeken ons vertellen, in het bijzonder de colofons en de lettertypen (wanneer een type uit een door Neumeister gedrukt werk verschijnt in een boek dat geen drukker, jaar of plaats opgeeft, kunnen we aannemen dat dit door hem gedrukt is). Neumeister heeft in diverse steden het ambacht van boekdrukker uitgeoefend. Boekhistorici hebben verschillende keren een reisverslag van de omzwervingen van deze ‘Wanderdrucker’ opgesteld (zie onder meer W. Dobras (Hrsg.), Gutenberg, aventur und kunst, Mainz 2000 en Lutz S. Malke (Hrsg.), Dantes Göttliche Komödie: Drucke und Illustrationen, Berlijn 2000).

Mogelijk heeft Neumeister in Mainz in het bedrijf van Gutenberg of diens opvolgers Fust en Schöffer gewerkt, misschien was hij in 1463 al in Italië, maar zeker is dat hij tussen 1470-1473 in Foligno werkzaam was. Na Subiaco (bij Rome), Rome zelf en Venetië werd Foligno daardoor de vierde plaats in Italië waarvan wij weten dat er boeken gedrukt zijn. Voordat hij in 1472 de Divina commedia drukte, vervaardigde hij daar twee humanistisch getinte werken die uit dé letter van deze beweging, de romein, gezet zijn: een tekst van de humanist Leonardo Bruni en een van Cicero.

Foligno kende in die tijd een kleine kring van humanistisch georiënteerde inwoners. Deze twee boeken zijn tot stand gekomen in een door Emiliano Orfini in zijn huis opgerichte drukkerij en men mag aannemen dat voor de Dante hetzelfde geldt. Behalve Evangelista Angelini heeft waarschijnlijk ook de broer van Emiliano, Mariotti Orfini, deelgenomen aan de investeringen voor een of meer van deze drukken; hij kon dan aanspraken maken op een evenredig deel van de opbrengst. De precieze verhouding tussen de vier betrokkenen blijft onduidelijk, zodat in de secundaire literatuur Angelini wel eens als mededrukker is genoemd. Het kleine fonds van de uitgeverij werd echter geen succes en Neumeister moest vertrekken. Hij zou daarna nooit meer een romein gebruiken. Ook andere drukkers van humanistische geschriften (bijvoorbeeld Nicolas Jenson in Venetië) kregen met een verminderde markt voor humanistisch drukwerk te maken en namen, juist circa 1473, de gotische boekcultuur weer op.

Dante Alighieri, Divino commedia, Foligno, Neumeister, 1472. Eerste pagina met handmatige sierinitiaal van een andere illuminator. Rylands Collection, University of Manchester.

Neumeister keerde terug naar zijn vaderland en drukte in 1479-1480 enkele boeken in Mainz, waarna hij opnieuw op reis ging, ditmaal naar Albi in het zuidwesten van Frankrijk, waar hij tussen 1481-1483 enkele werken van de pers liet komen. Ook daar werd de onderneming geen succes en hij vestigde zich vervolgens in Lyon, waar hij van 1483 tot 1498 een aantal liturgische werken vervaardigde - boeken die commerciële zekerheid boden omdat ze in opdracht werden gemaakt. Hij werkte samen met de drukker Michel Topié, bij wie hij na enige tijd in dienst trad als knecht. Daarna verdwijnt de weinig gelukkige migrant uit de geschiedenis. Uit de 28 jaar dat hij in deze vier steden het typografische ambacht uitoefende kennen wij ongeveer dertig drukken van zijn hand.

Zwervende drukkers

Neumeister was een van de circa dertig Duitsers die zich kort na de uitvinding van de boekdrukkunst in Mainz als boekdrukker in Italië vestigden. De eerste was (zoals sinds kort algemeen wordt aangenomen) Ulrich Han, die rond 1463 in Bologna of Ferrara een Passione di Christo drukte; de incunabulist Ferdinand Geldner veronderstelde dat Neumeister de drukker van dit vroegste in Italië gedrukt werk was. Daarop volgden Conrad Sweynheym en Arnold Pannartz, die vanaf 1464-1465 - eerst in Subiaco en vanaf 1467 in het nabijgelegen Rome - een indrukwekkende reeks humanistisch getinte boeken drukten. In Venetië arriveerden in 1469 de broers Johannes en Wendelin von Speyer (Spira), kort daarop gevolgd door Nicolas Jenson, van wie wij weten dat hij een leerling van Gutenberg was. Een jaar later, in 1470, was Neumeister in Foligno aan het werk.

Deze Duitsers kenden de nieuwe techniek van het vermenigvuldigen van boeken, maar waren voor de keuze van te drukken teksten afhankelijk van Italiaanse adviseurs. We weten niet of deze boekenmakers met een drukpers en ander typografisch materiaal de Alpen overtrokken of dat ze ter plaatse hun gereedschappen vervaardigden of lieten vervaardigen.

Hoe kwamen deze drukkers aan

[p. 51]

voldoende geld om een druk tot stand te brengen? Wij moeten aannemen dat ze niet tot de welgestelde klasse behoorden. Grote bedrijven konden wel boeken op eigen risico produceren, maar zelfs dan keken deze graag uit naar opdrachtgevers en investeerders. Dat was bijvoorbeeld het geval bij de drukkerijen van Jenson en van Aldus Manutius, in Venetië actief respectievelijk vanaf 1470 en vanaf 1495 of iets eerder (zie de uitstekende biografieën van beide drukkers door Martin Lowry).

We weten niet hoe de ‘arbeidsmigrant’ Neumeister in Foligno terecht kwam. De keuze van Dante zal een initiatief van Emiliano Orfini zijn geweest. Wel kennen we de namen van enkele financiers die in zijn Folignese drukken geïnvesteerd hebben, zoals Evangelista Angelini die in het colofon van de Divina commedia wordt genoemd. Zijn latere liturgische werken drukte Neumeister in opdracht van de geestelijkheid; zo betaalde de aartsbisschop van Lyon in 1487 de productie van het Missale Lugdunense (Missaal voor Lyon).

Vormgeving

Neumeister volgde in zijn Folignese edities niet de ‘gotische’ stijl van de toenmalige Duitse typografie. Juist in deze jaren werd een eigen Italiaanse typografische stijl ontwikkeld; zijn Cicero van 1471 komt evenals als de Dante van 1472 overeen met contemporaine Italiaanse uitgaven, zoals die van Hermes Trismegistus, in datzelfde jaar voor het eerst gedrukt door de Vlaamse emigrant Gerard de Lisa in Treviso. Wij weten niet of Neumeister zelf voor deze vormgeving verantwoordelijk was, dan wel zijn vrienden in Foligno.

Het gebruikte lettertype, de romein, bestond in 1470 nog maar enkele jaren. Hij werd voornamelijk voor Latijnse teksten gebruikt, al is het niet zo dat humanistische teksten altijd uit de romein werden gezet. Voor een Italiaanse tekst zou men een gotische letter verwachten, maar Neumeister sluit voor de klassiek geworden tekst van Dante aan bij zijn beide vorige drukken, die van Bruni en Cicero. Of hijzelf van deze romein de lettersnijder was of zijn vennoot, de muntmeester Emiliano Orfini, is onbekend. Het is geen kopie van een bestaande romein. De secundaire literatuur meldt een vage verwantschap met de romein van Sweynheym en Pannartz (Rome 1467); het wachten is op een vergelijking met alle romeinen vóór 1471 (met behulp van het digitale Typenrepertorium der Wiegendrucke, te bereiken via de Staatsbibliothek Berlin). Neumeisters romein staat ver af van de harmonieuze letters van Jenson (Venetië 1469-1470). De letter is niet anders dan mislukt te noemen; gebrek aan kennis van lettersnijden en -gieten veroorzaakte onregelmatigheden in de lettervormen en dansende regels. Later, in Mainz. Albi en Lyon, leverde Neumeister drukken van veel hogere kwaliteit af.

Francesco Sansovino, Dante con lespositione di Christoforo Landino, Venetië, Sessa, 1564. Titelpagina met portret van Dante, ingekleurd en met goud en zilver gehoogd. Collectie Ritman, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

Het formaat van de Commedia is dat van belangrijke teksten, folio. Het hele boek, inclusief opschriften, is uit één type romein en uit één corps (zestien punt) gezet, zoals zo vaak het geval was. De typografische vormgeving volgt de structuur van de tekst. De drie delen zijn grafisch herkenbaar aan een opschrift, waarvan de eerste regel (deels) in kapitaal staat, aan een open ruimte van zes tot acht regels aan het begin van de tekst, bedoeld voor een getekende of geschilderde initiaal, en aan de kapitaal waarin de eerste woorden zijn gezet.

Op verwante wijze worden de canto's gekenmerkt door drie typografische signalen: door het kapitaal zetten van het woord ‘canto’ en het nummer, door een open ruimte van drie regels aan het begin van de tekst, bedoeld voor een geschreven kapitaal, en door de eerste letter van de eerste regel kapitaal te zetten. Na ‘canto’ en nummer volgt een korte prozatekst als inleiding. Er staan dertig regels op een bladzijde, dat is tien terzinen, zodat het einde van een bladzijde overeenkomt met het einde van een terzine. Om bij een bladzijde met een opschrift van een canto (met een wisselend aantal regels) toch uit te komen op de laatste regel van een terzine, worden naar believen witregels boven en/of onder dat kopje geplaatst. De tweede en derde regel van een terzine springen in. Een titelpagina ontbreekt, zoals rond 1470 vrijwel altijd het geval is. Maar ook leestekens ontbreken. Er zitten hier en daar varianten tussen exemplaren van de Foligno-editie, onder meer in de eerste twee katernen, waar de eerste versie veel zetfouten bevatte.