De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 32]

‘Duidelijk van elkaar te onderscheiden en een specifiek Indisch karakter’
Niet uitgevoerde postzegelontwerpen van W.O.J. Nieuwenkamp
J.F. Heijbroek

In 1920 leverde Nieuwenkamp zijn ontwerpen voor een serie postzegels in. Naar elk ontwerp vervaardigde de firma Johan Enschedé en Zonen clichétjes in twee formaten (17 × 22 en 22 × 28 mm), waarvan per postzegel in vier kleuren (blauw, groen, geel en rood) afdrukken werden gemaakt. Die clichés zijn echter niet direct naar de ontwerptekeningen van Nieuwenkamp gemaakt, maar naar pentekeningen van André van der Vossen, werkzaam bij de firma Johan Enschedé en Zonen te Haarlem. Alle afdrukken (78 stuks) werden in een keurig uitgevoerd album geplakt. Particuliere collectie.

In de zomer van 1920, kort voor hij naar Italië vertrok, kreeg Nieuwenkamp via de firma Joh. Enschedé en Zonen het verzoek van het Departement van Koloniën een serie postzegels voor Nederlands-Indië te ontwerpen. Aangezien de voorstellen van enkele andere kunstenaars waren verworpen, kwam Nieuwenkamp in zicht ‘als kenner van land, volk en kunst bij uitnemendheid’. Hij was erg blij met die opdracht. Tijdens zijn reizen naar Java, Bali en Lombok had hij zich regelmatig geërgerd aan de ‘onbenullige’ zegels die hij op zijn brieven naar huis moest plakken. Deze opdracht leek hem een godsgeschenk.

Bij de nieuwe zegels ging het in de eerste plaats om een serie ontwerpen voor cijferpostzegels variërend van ½ tot 7½ cent. Daarnaast moest er voor de waarden tot 50 cent een ontwerp met ‘Koningskop’ komen. Als voorgeschreven model diende een profiel-portret van koningin Wilhemina door de Haagse fotograaf Herman Deutmann.

Bij het ontwerp voor de cijferpostzegels diende Nieuwenkamp zich te houden aan enkele regels. Een groot deel van het oppervlak moest wit gelaten worden, zodat het stempel waarmee de postzegels werden gedateerd, goed leesbaar en moeilijk te verwijderen was. Verder dienden de cijfers en letters van de frankeerwaarde groot afgebeeld en duidelijk zichtbaar te zijn. De woorden ‘Nederlandsch Indië’ mochten afgekort worden. De zegels moesten onderling duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn en een specifiek Indisch karakter dragen. De afbeeldingen mochten de gevoelens van de inwoners natuurlijk niet kwetsen. De acht gevraagde ontwerpen voor ½, 1, 2, 2½, 3, 4, 5 en 7½ cent, moesten een volledige serie vormen.

Nieuwenkamp maakte de volgende serie:

•	Voor ½ cent stond (bij het naderen van het land) de scheepvaart centraal (in sepia).
•	Voor 1 cent beeldde hij een eerste indruk van de bergen en de talrijke vulkanen af (in blauw).
•	Voor 2 cent de bomen in het Indische landschap (in groen).
•	Voor 2½ cent de rijkdom van het land, uitgebeeld door enige

[p. 33]

Bij de postzegel-ontwerpen greep Nieuwenkamp vaak terug op motieven die hij in het verleden had getekend. Voor de postzegel van 3 cent (rechts) gebruikte hij het bovenste deel van een tekening naar een Balinees origineel, getiteld Het ploegen en eggen van een rijstveld.

Bij het postzegelontwerp van 2½ cent (zie p. 35) en de door André van der Vossen veranderde zegel met een geldwaarde van 4 cent (rechts) maakte Nieuwenkamp gebruik van zijn tekening van de Toegangspoort tot de tempel van Blahbatoe in Gianjar op Bali.

Voor het postzegel-ontwerp van de ½ cent (zie p. 32 en 35) gebruikte Nieuwenkamp als voorbeeld zijn eveneens in prent uitgebrachte tekening Vlerkpramen op het strand bij Ampenan op Lombok.

	vruchten, bloemen en bladeren (in oranje).
•	Voor 3 cent de landbouw (in groen).
•	Voor 4 cent de bouwkunst (in rood).
•	Voor 5 cent het spelen op de gamelan (in bronskleur).
•	Voor 7½ cent een tweede typisch Indisch spel, uitgedrukt in het wajang-motief (in zwart).
•	De zegels met een waarde van 25 cent of hoger werden gedomineerd door de beeltenis van koningin Wilhelmina en profil. Van de negen ontwerptekenin-

gen zijn door de firma Enschedé en Zonen clichés en afdrukken in vier kleuren gemaakt. Maar die clichés waren door André van der Vossen van de firma Enschedé zo veranderd, dat Nieuwenkamp zich daar niet meer in herkende. Cijfers waren

[p. 34]

naar andere ontwerpen verplaatst, de staande zegels met de afbeelding van Wilhelminia waren liggend gemaakt, enz. Alleen de clichés van de zegels van ½ en 2½ cent waren direct naar de oorspronkelijke tekeningen van Nieuwenkamp vervaardigd. Alle afdrukken met verschillende kleuren werden in een albumpje geplakt en aan de minister van Koloniën, S. de Graaff en aan Nieuwenkamp aangeboden. Voor het ontwerpen van de negen zegels ontving Nieuwenkamp f 900,-, d.w.z. f 100,- per stuk. Na productie zou hij nog eens een dergelijk bedrag ontvangen. Dat laatste is er niet van gekomen.

In 1922 kreeg Nieuwenkamp namelijk te horen dat zijn postzegel-ontwerpen voor Nederlands-Indië alle ‘n.b. door [de] Jury voor de Holl. postzegels’ waren afgekeurd.¹ Later werd hem door de minister in Den Haag meegedeeld dat zijn ontwerpen ‘door een zekeren Veltman of zoo’ waren afgekeurd. In zijn agenda noteerde hij: ‘Dit n.b. mijn vriend Veldheer geweest. Had gezegd: dit zijn geen postzegels’.²

Tijdens een gesprek met minister De Graaff en de heer Enschedé, waarbij Nieuwenkamp ook aanwezig was, kwam ter sprake dat een nieuwe serie postzegels vrijwel nooit geld kostte, maar eerder geld in het laadje brengt. Dat is een van de redenen waarom kleine landen zo vaak tot dit middel hun toevlucht nemen. Maar zover was het in Nederland gelukkig nog niet. ‘Dat ik mijn postzegels voor onze Oost nog eens in gebruik zal zien, dat zal voor mij nog wel een droombeeld blijven’.³

In 1929 kwam Nieuwenkamp in een artikel, dat maar liefst in drie Nederlandse en één Engels tijdschrift gepubliceerd werd, terug op de hele affaire.⁴ Daarin schreef hij dat er natuurlijk nog tal van andere onderwerpen denkbaar waren voor de versiering van de postzegels van Nederlands-Indië. Men zou van de belangrijkste eilanden de meest interessante kenmerken kunnen afbeelden. Ook zou er een serie te maken zijn met motieven waarmee de verschillende bevolkingsgroepen hun woningen, weefsels of gebruiksvoorwerpen versieren. Een serie met verschillende dieren of met bomen en planten zou eveneens succesvol kunnen zijn. Nieuwenkamp hoopte met dit artikel ‘de zaak nog weer eens aan het rollen te brengen’. Maar zijn pleidooi om ‘die foeileelijke zegels van Nederlandsch-Indië door een interessante, fraai uitgevoerde serie’ te vervangen, vond geen weerklank. Zijn ontwerptekeningen, geplakt op vijf kartons, heeft hij uiteindelijk in 1930 geschonken aan het Nederlandsch Postmuseum. Tegenwoordig zijn ze opgenomen in de collectie van het Museum voor Communicatie in Den Haag.

De postzegels met de beeltenis van koningin Wilhelmina (staand formaat) waren het oorspronkelijk ontwerp van Nieuwenkamp. Dit was door André van der Vossen zonder voorkennis van de ontwerper gewijzigd van een staand naar een liggend formaat.

1 Agenda W.O.J. Nieuwenkamp, d.d. 22 juni 1922. Particuliere collectie

2 Idem.

3 C. Venselaar, Verzameld Werk van W.O.J. Nieuwenkamp, Boek 10, band 1, Edam 2012, p. 80. (geproduceerd in eigen beheer).

4 W.O.J. Nieuwenkamp, ‘Ontwerpen voor postzegels voor Nederlandsch-Indië’. Nederlandsch Maandblad voor Philatelie 8 (1929) nr. 11, d.d. 16 november, p. 205-207; W.O.J. Nieuwenkamp, ‘Ontwerpen voor postzegels voor Nederlandsch-Indië’, Nederlandsch Indië Oud & Nieuw 14 (1929) afl. 4, p. 111-114; W.O.J. Nieuwenkamp, ‘Ontwerpen voor postzegels voor Nederlandsch-Indië’, De Hollandsche Revue 34 (1929), p. 1030-1032; W.O.J. Nieuwenkamp, ‘Stamp Essays for the Dutch Indies’, The Stamp Lover 22 (1930), p. 271-273 en twee afbeeldingen op het omslag.

[p. 35]

Als voorgeschreven model diende dit profiel-portret van koningin Wilhelmina door de Haagse fotograaf Herman Deutmann. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam.

Alleen van de ontwerpen van de zegels van ½ en 2½ cent werden nog clichés gemaakt naar de oorspronkelijke potloodschetsen van Nieuwenkamp. Die zijn op dit aparte blad op de laatste pagina van het album bijgevoegd. Particuliere collectie.