De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 82]

Column
De letters van Hermann Zapf
Henk Gianotten

Hermann Zapf (1918-2015). Foto Martin Joppen.

Het Vietnam Memorial in Washington DC met belettering in de Optima van Zapf. Foto Hu Totya.

Op 6 juni j.l. overleed de Duitser Hermann Zapf, ontwerper van lettersoorten als de Palatino en de Zapfino. De Palatino letters zijn o.a. onderdeel van de lettercollectie van Microsoft en worden mede daarom door veel uitgevers van wetenschappelijke vakbladen en boeken gebruikt. De Zapfino is een kalligrafische letter die aan het begin van deze eeuw onderdeel werd van de standaard lettercollectie van Apple. Oprichter Steve Jobs, die in zijn studietijd een cursus kalligrafie had gevolgd, had een voorkeur voor kalligrafische letters die met de computer gemaakt konden worden. Of u nu een PC onder Windows of een Macintosh heeft, in beide gevallen bent u waarschijnlijk de gebruiker van één of meer letters die Hermann Zapf heeft ontworpen,

Zapf werd na zijn overlijden door letterontwerpers, boekverzorgers en kalligrafen herdacht en in publicaties voor het grote publiek beschreven. Ook de Nederlandse kranten besteedden aandacht aan zijn werk, dus de kans is groot dat u onlangs iets over hem hebt gelezen. Hij was zeer veelzijdig en heeft gedurende de tweede helft van de vorige eeuw grote invloed gehad op de kwaliteit van letters voor boeken, maar vooral ook op de kwaliteit van de boektypografie.

Autodidact

Zapf werd opgeleid tot fotoretoucheur en was in de typografie een autodidact, die zichzelf kalligrafische vaardigheden aanleerde en al op jonge leeftijd letters ontwierp. In de oorlog werd hij - als gevolg van zijn slechte gezondheid - in Frankrijk bij een stafcompagnie als soldaat/cartograaf ingedeeld. In zijn vrije uren maakte hij ontwerpen voor letters, kalligrafeerde hij documenten en maakte hij illustraties in diverse technieken. Na 1945 werd hij artistiek leider van de studio van de lettergieterij van Stempel in Frankfurt, waar men ontwerpen maakte voor handletters en matrijzen voor de regelzetmachines voor Linotype. In het begin ging het om het herstellen en aanvullen van tekeningen voor bestaande letters, maar later maakte hij ook eigen letterontwerpen.

Na enkele jaren vestigde hij zich als kalligraaf en boekverzorger en kreeg hij opdrachten voor letterontwerpen van Stempel en andere gieterijen. Toen Linotype in de jaren zestig aan het fotografisch zetten begon en het Duitse bedrijf Hell de kathodestraalbuisfotozetmachines introduceerde, hielp Zapf met het vastleggen van de eisen voor deze nieuwe technieken. In die jaren werkte hij samen met de Nederlandse letterontwerper Gerard Unger, over wie wij in De Boekenwererd 31 (2015) nr. 1 berichtten. Beide ontwerpers experimenteerden intensief met de nieuwe moge-

[p. 83]

lijkheden en kregen grote ervaring in het ontwerpen van letters voor deze technieken. Zapf maakte ook ontwerpen van lettersoorten die zowel in lood als in fotografisch zetten gebruikt konden worden.

Optima met bijzondere toepassingen.

Naast echte leesletters voor tekstintensieve producties als de Aldus, Melior en Palatino maakte Zapf kalligrafische letters als de Zapf Chancery. Vanwege het beperkte toepassingsgebied zijn die kalligrafische letters minder bekend, maar internationaal staan ze in hoog aanzien. Zapf werkte o.a. met Donald E. Knuth, uitvinder van de wetenschappelijke tekstverwerkingssoftware T_EX, aan het intussen beroemde 3; 16 Bible Texts Illuminated waarvoor tientallen internationale kalligrafen bijdragen maakten.

Zapf werd ook bekend door zijn letter Optima, een ontwerp uit 1952. De Optima behoort tot de schreefloze letters, maar vormde daar destijds een grote uitzondering op. De lijndelen van de letter waren ‘getailleerd’ en de ronde delen - net als bij vele schreefletters - van flinke contrasten voorzien. De Optima werd een groot succes, doordat zijn uiterst vriendelijke letterbeeld toegepast kon worden voor teksten, boekomslagen, gedichtenbundels, kinderboeken, huisstijlen en verpakkingen, Chique cosmeticaverpakkingen uit de jaren tachtig, zoals die van Estée Lauder. gebruikten vaak de Optima.

Zapf kreeg meerdere opdrachten om herdenkingsmonumenten te voorzien van belettering, waarvoor hij veelal de Optima toepaste. Op het Vietnam Memorial in Washington DC. maar ook op het 9/11 Memorial in New York zijn alle namen van de slachtoffers en de begeleidende teksten in deze lettersoort uitgevoerd.

Typograaf

De expertise die Zapf als typograaf en letterontwerper opbouwde werd internationaal geroemd. Hij kreeg onder meer uitnodigingen van het prestigieuze Rochester Institute of Technology en de universiteiten van Texas en Stanford om kalligrafie en typografie te onderwijzen en programmatuur te ontwikkelen voor het zetten van complexe wetenschappelijke teksten. Met twee Amerikaanse collega's richtte hij een research- en ontwikkelingsbedrijf op dat software maakte voor de opmaak en het afbreken van woorden. Logische regels voor woordafbrekingen zijn zeer complex; zo kan het wijzigen van woordtussenruimtes en het opslaan van informatie over mogelijke posities van woordafbrekingen ongewenste verzamelingen van opeenvolgende afbrekingen voorkomen, wat de leesbaarheid en het paginabeeld ten goede komt. De daarvoor verkregen patenten kwamen via Duitsland uiteindelijk bij Adobe terecht en de ‘hz-engine’ van Zapf zorgt ervoor dat opmakers van complexe pagina's in het programma InDesign sneller goede resultaten verkrijgen.

Op oude leeftijd nieuwe fonts

Samen met jongere letterontwerpers maakte Zapf nieuwe versies van zijn letters, zoals Optima Nova, Palatino Nova en Zapfino Extra, plus Arabische versies van die letterfamilies. Het interessantste ontwerp is misschien wel de in 2010 ontworpen Palatino Sans - Zapf was toen 92. Samen met de Palatino vormt de Palatino Sans een intrigerende combinatie van schreefloze en schreefletter. Beide zijn goed leesbaar en met hun vriendelijke vorm voor veel toepassingen geschikt. Bij nadere beschouwing kun je zelfs zien dat de Optima en Palatino Sans enkele gemeenschappelijke vormkenmerken hebben. We zullen hoogstwaarschijnlijk nog tientallen jaren letters van Hermann Zapf in boeken en bladen tegenkomen. Meesterwerken.

De meeste letterproeven en boeken van Hermann Zapf en het genoemde boek van Donald E. Knuth zijn aanwezig in de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

De Palatino, de meest populaire letter van Zapf.

Zapfino, de voorkeur van Steve Jobs.

Zapf Dingbats.

Pa latino Sans Informal Bold.

Logo in Optima Roman en Bold.

De Optima (I) en de Palation (r) hebben ook identieke kenmerken.

Zapf Palatino Sans Informal Extra Thin.